پایان نامه بررسی عوامل آنتروپوژنیک و تحولات ژئومورفولوژیکی در زون کپه داغ ( مطالعه موردی حوضه آبریز کوشک آباد )

پایان نامه کارشناسی ارشد

رشته جغرافیای طبیعی – ژئومورفولوژی در برنامه ریزی محیطی

 ژئومورفولوژی در مقیاس وسیع با فعالیت های انسانها و مسائل مربوط به آن مرتبط است عواملی که باعث ایجاد تحولات ژئومورفولوژیکی می شوند هم می تواند طبیعی باشد وهم انسانی. فرسایش به عنوان یک تحول ژئومورفولوژیکی می تواند بر اثر عوامل مختلف بوجود آید.

هدف این پایان نامه نشان دادن میزان تاثیر عوامل آنتروپوژنی بر تحولات ژئومورفولوژیکی است که انسان ها بخاطر فعالیت خود در کشاورزی(توسعه بی رویه اراضی دیم و قطع بی رویه درختان )و دامداری ( چرای بیش از حد مراتع ) پدید می آورند.

در حوضه آبریز مورد مطالعه سایر عواملی که باعث فرسایش توسط انسان می شوند عبارتند از تبدیل اراضی مرتعی به اراضی دیم و تغییر کاربری اراضی، شخم تپه ماهورها ، مداخله در مجاری طبیعی، اجرای شخم در جهت شیب در اراضی دیم زار ، سیلابها ، ریشه کن کردن بوته ها، عدم رعایت تناوب زراعی که منجر به کاهش حاصلخیزی خاک وتخریب ساختمان آن می شود.

راهکارهای مختلف شامل اجرای طرح های بیولوژیکی( نهال کاری، بذر پاشی، کپه کاری، اصلاح مراتع، کنترل مرتع و دام و ...)و اجرای طرح های مکانیکی( تراس بندی، بانکت بندی و ...)و طرح های مدیریتی نقش مهمی در تثبیت و کنترل فرآیندهای ژئومورفولوژیکی دارند. 

چکیده

ژئومورفولوژی در مقیاس وسیع با فعالیت های انسانها و مسائل مربوط به آن مرتبط است عواملی که باعث ایجاد تحولات ژئومورفولوژیکی می شوند هم می تواند طبیعی باشد وهم انسانی. یکی از تحولات ژئومورفولوژیکی که بیشتر به چشم می خورد فرسایش است که می تواند بر اثر عوامل مختلف بوجود آید. مهمترین عوامل موثر در شرایط کنونی در اکثر حوضه های ایران عبارتند از عوامل فرسایندگی، فرسایش پذیری ، شیب وتوپوگرافی زمین، وضعیت پوشش گیاهی و نحوه مدیریت و بهره برداری از اراضی.

با توجه به عنوان پایان نامه که بررسی عوامل آنتروپوژنیک بر تحولات  ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز است هدف نشان دادن میزان تاثیر عوامل آنتروپوژنی بر  تحولات ژئومورفولوژیکی است که انسان ها بخاطر فعالیت خود در کشاورزی(توسعه بی رویه اراضی دیم و قطع بی رویه درختان )و دامداری ( چرای بیش از حد مراتع ) از عوامل بسیار موثر در فرسایش محسوب می شوند.

در حوضه آبریز مورد مطالعه علاوه بر عوامل یاد شده عواملی که باعث فرسایش توسط انسان می شوند عبارتند از تبدیل اراضی مرتعی به اراضی دیم و تغییر کاربری اراضی، شخم تپه ماهورها ، مداخله در مجاری طبیعی، اجرای شخم در جهت شیب در اراضی دیم زار ، سیلابها ، ریشه کن کردن بوته ها، عدم رعایت تناوب زراعی که منجر به کاهش حاصلخیزی خاک وتخریب ساختمان آن می شود. از طرفی اجرای طرح‌های مختلف شامل طرح های بیولوژیکی( نهال کاری، بذر پاشی، کپه کاری، اصلاح مراتع، کنترل مرتع و دام و ...)و طرح های مکانیکی( تراس بندی، بانکت بندی و ...)و طرح های مدیریتی نقش مهمی را در تثبیت و کنترل فرآیندهای ژئومورفولوژیکی دارند.

مقدمه

تحقیق عبارت است از تامین اطلاعات لازم برای طراحان و برنامه ریزان نظام های مختلف. (ایزاک،1374،11)

مداخله بی رویه انسانها ،حتی در زمینهای پایدار ، به تشدید مورفودینامیک وفعالیت عوامل ژئومورلوژیک منتهی می شود. باتوجه به عنوان پایان نامه که بررسی عوامل آنتروپوژنیک در تحولات ژئومورفولوژیک حوضه آبریز می باشد هدف نشان دادن اهمیت مداخله عوامل آنتروپوژنیکی در تحولات ژئومورفولوژیک می باشد .به جهت اینکه فرآیند های ژئومورفولوژیکی نقش بسیار مهمی در ایجاد فرسایش از جمله (سیل – حرکات تودهای مواد ، انواع مختلف فرسایش در آبراهها و... ) دارا می باشد عوامل انسانی نیز با استفاده بی رویه و مفرط از مراتع ، قطع درختان جنگلی و شیوه های نادرست آبیاری و به علت فقر وعدم آگاهی و بهره برداری بیش از حد از زمین میزان فرسایش را افزایش می دهند .

در فصل نخست به کلیات و مبانی موضوع مورد بحث پرداخته ، اهمیت و ضرورت آنرا بیان و با ذکر اهداف و سوالات تحقیق فرضیه ها شرح داده خواهد شد و در پایان به چگونگی انجام و ملزومات مورد نیاز و همچنین مشکلات و محدودیتهای پیش رو نگاهی خواهیم داشت.ویژگیهای طبیعی حوضه آبریز مورد مطالعه در فصل دوم مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در آن پارامترهایی چون موقعیت جغرافیایی، فیزیوگرافی ، توپوگرافی ، زمین شناسی، پوشش گیاهی ، هیدرولوژی و ... تشریح خواهد شد.

در فصل سوم پس از تعریف مفهومی و سیستمی ژئومورفولوژی به بیان اهداف ژئومورفولوژی کاربردی، وقایع ژئومورفیک و سوابق این پدیده در ایران پرداخته و سپس در خصوص ژئومورفولوژی حوضه مورد مطالعه و اجزای آن از جمله خاک شناسی، پوشش گیاهی ، فرسایش، ریزش و لغزش بصورت کامل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

سابقه تاریخی فرسایش در جهان و ایران و همچنین عوامل موثر در فرسایش بطور کلی و انواع فرسایش در حوضه کوشک آباد بطور خاص در فصل چهارم به بحث گذاشته شده است.در ادامه این فصل اثرات عوامل آنتروپوژنی بر شرایط ژئومورفولوژیکی در حوضه آبریز مذکور ، راهکارهای پیشنهادی برای کاهش فرسایش و اهمیت آبخیزداری در تثبیت فرایندها شرح داده شده است.نتایج فرضیه ها و پرسشهای تعیین شده برای تحقیق و همچنین راهکارها و پیشنهادهای عملی در فصل آخر شرح داده شده است.

1-1-  طرح مسئله تحقیق:

طرح مسئله برای تحقیق ، مثل بذر برای زراعت است همانطور که کلیه خواص ارثی بذر به محصول منتقل میشود تمام اطلاعات موجود در طرح مساله و سوالاتی که به عنوان هدف معین می شود ، در سایر مراحل تحقیق موثر بوده ومراحل بعدی تحقیق چیزی جز بسط و توسعه مطالب فوق نیست.(خواجه مرادی، 1374، 25)

مساله می تواند تنها وجود علاقه به یک موضوع باشد که یافتن پاسخهای درباره آن به بهتتر شدن یک وضعیت کمک کند وازاین رو ، شایسته است مساله را هر گونه وضعیتی بدانیم که در آن شکافی میان حالت موجود وحالت مطلوب وجود دارد. کسانی که به پژوهشهای بنیادی می پردازند مسائل مورد بررسی خود را اغلب با این دیدگاه تعریف می کنند. (اوما سکاران ، 1380، 57)

سوال روش خوبی طرح مسئله است ، اولین مرحله یک تحقیق علمی احساس وجود یک مشکل است. به این معنی که پزوهشگر در کار خویش با مانع یا مشکل روبرو گردیده است که در حل آن ابهام دارد. (نادری وسیفی نراقی، 1379؛ 51)

قبل از شروع به تحقیق هر محققی باید اکثر سعی خویش را بنماید تا مسئله مورد نظر را از حهات ممکنه تعریف وتحریر نماید تا در عمل مواجه با مشکلات عدیده ای از قبیل مبهم بودن موضوع عدم امکان تحقی تحقیق ، مطالعه حقیقت است که به آدمی می آموزد چگونه باید حقایق مربوط به یک زمینه را جستجو کند. (دانشوری، 1378، 11)

لازمه یک تحقیق علمی ، تنها داشتن اطلاعات ومنابع تحقیق نیست ، بلکه قبل از شروع به تحقیق ، هر محققی باید سعی زیاد مبذول دارد تا مساله مورد نظر رااز کلیه جهات ممکنه تعریف وتحدید نماید تادر عمل با اشکالات زیادی مواجه نشود از قبیل مبهم بودن موضوع، وسعت میدان مطلب تحقیقی ، عدم امکان تحقیق مساله. (باقرزاده،1383،68)

یکی از ویژگیهای تحقیق نشان دادن چهار چوبی است برای برنامه ریزی در سطح محدوده مورد مطالعه وتوجه بر اکثر جنبه های اقتصادی – طبیعی واجتماعی که باید در برنامه ریزی مد نظر باشد .دشت مشهد یکی از پر آب ترین دشت های استان خراسان محسوب می شود که رودخانه کارده نیز رودخانه ای است دائمی که دارای زیر حوضه های فراوانی است که تعدادی از شاخه های آن فصلی بوده است وفقط در ایام بارندگی جریان آب در آنها تداوم دارد . شاخه کوشک آباد شاخه سمت چپ حوضه را زهکش می نماید رودخانه کوشک آباد فصلی بوده وفقط در مواقع بارندگی دارای جریان دائمی است که این ناحیه از نظر پوشش گیاهی فقیر وگیاهان وبوته های خودرووکم تراکم روئیده اند. با توجه به افزایش جمعیت انسانی برای تامین مایحتاج خود اراضی جنگلی ، مرتعی وبوته زارها را به اراضی دیم تبدیل کرده که در نتیجه باعث تسطیح وهموار کردن دامنه ها ودخالت در جریانهای آب باعث فرسایش بیشتر از حد شده اند وهمچنین با چرای بیش از حد مراتع توسط تعداد نا متناسب حیوانات وظرفیت مرتع موجب کاهش وانهدام پوشش سطحی خاک وگیاهان ، تخریب خاک ودر نتیجه لخت شدن خاک وعمل فرسایش می شوند.

علت انتخاب موضوع و ضرورت تحقیق مطالعه ویژگیهای ژئومورفیک منطقه مورد مطالعه وهمچنین میزان تاثیر گذاری عوامل طبیعی و عوامل انسانی بر تحولات ژئومورفولوژی می باشد که بیشتر تاثیر گذاری و نقش عوامل انسانی ( آنتروپوژنی) مد نظر استکه بصورت نا آگاهانه تغییرات زیادی در محیط طبیعی بوجود می آورند.انسان ها به خاطر فعالیت خود در زمینه کشاورزی ( عدم آبیاری ، بوته کنی ، قطع درختان ، شخم در جهت شیب دامنه ) و دامداری ( افزایش تعداد دام، بهره برداری بیش از حد و پیش از موعد از مراتع) از عوامل بسیار موثر در فرسایش محسوب می شوند.

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق:

پژوهش علمی همواره با نوعی مسئله یا مشکل آغاز می شود . هدف آن پیداکردن جواب مسائل با استفاده از روش های علمی است نخستین گام در این جهت آن است که مساله ای را که با آن برخورد کرده با یک نظام منطقی و قابل کنترل بیان کند. دشوارترین گام در فرآیند پژوهش مشخص کردن مسئله مورد مطالعه است. (اسماعیلی، 1381، 6)

در آغاز طرح تحقیق باید تعریف روشنی از موضوع تحقیق ارائه داد و موضوع تحقیق را باید چنان مطرح کرد که به وضوح بر زمینه اجتماعی مرتبط با آن استوار باشد. (بیکر ترز،1377، 100)

درحقیقت پژوهش یا تحقیق به معنی تجسمی است منظم که به تحریک واقعیت ومحض نیل به حقیقت صورت می گیرد.(دیانی ،1382، 2)

فرایندهای ژئومورفولوژی در حوضه های آبریز مانند(ارتفاع ،شیب،جهت دامنه ها،حتی شکل حوضه و فیزیوگرافی حوضه ها ) نقش مهمی را در میزان دبی آب سرعت جریان آب ، ایجاد سیل و سیلاب ، فرسایش وتخریب وحمل رسوب ایفا می نمایند.

بررسی ومطالعه این فرایندها ژئومورفولوژیکی می تواند جایگاه مخصوصی رادر طرح های عملیات آبخیزداری داشته باشد وبی توجهی وکم توجهی به آن اجرای طرح رااز اهداف خود دور می کند. با در نظر گرفتن این مطلب عوامل تاثیر گذار در موفقیت طرح های عملیات آبخیزداری سبب تثبیت خاک و حفظ بیشتر منابع آب خواهد شد واز این روستائیان ساکن در حوضه واطراف آن از خاک قابل بهره برداری بیشتر و منابع آب کافی جهت کشاورزی و زندگی خود و نقاط شهری نزدیک نیز شرایط بهتری از نظر تامین آب مصرفی و انرژی مورد نیاز خواهند داشت.

در برخی موارد تغییرات ناشی از مداخله غیر معقولانه انسان در هر بخش از سیستم های ژئومورفیک می تواند خسارت بار باشد به عنوان مثال شخم دامنه های پر شیب در ارتفاعات هزار مسجد در شمال خراسان منجر به سست شدن خاکهی جوان گردیده و طی بارش های سنگین منتج به روانه های گلی می‌گردد که خسارات زیادی را در پائین دست دامنه ها به روی سکونت گاههای روستایی در بر داشته است . برگشت به حالت تعادل در چنین دامنه هایی که در آنها روانه های گلی رخ داده است ، طویل المدت خواهد بود .همچنین انسان بعنوان یک مداخله گر می تواند تغییراتی را بین ورودی و خروجی در سیستم‌های ژئومورفیک به وجود آورد بعنوان مثال تخریب پوشش گیاهی از نوع تاغ وگز در نواحی خشک خراسان منجر به روان شدن ماسه ها در عرض چندین ساعت طوفان ، دهها کیلومتر مربع اراضی را بپوشاند ( بهنیافر 1381/381)

3-1-  اهداف تحقیق :

نخستین مساله ای که پژوهشگر با آن روبرو می شود دانستن این مسئله است که چگونه کار تحقیق خود را درست شروع کند وهنگامی پزوهشگر می تواند به آسانی کار خود را شروع کند که هدف از تحقیق مورد نظر رادرک کند. (ودیعی،1348، 40)

هر تحقیقی هدف خاصی را دنبال می کند. هدف تحقیق هر علمی حل مسائل ومشکلات آن علم است هدف تحقیق در ژئومورفولوژی نیز روش های درست اندیشیدن وبطور کلی کشف حقایق و پیدا کردن جواب مسائل وحل مشکلات مربوط به محیط طبیعی وپدیده های ناشی از آن و دست یابی به معیارهای درزمینه افزایش ایمنی محیط وگسترش دامنه اطلاعات در ژئومورفولوژی می باشد. (مقیمی وهمکار، 1383، 14-13)

 هر تحقیقی هدف خاصی را دنبال می کند. هدف تحقیق هر علمی حل مسائل و مشکلات آن علم است هدف تحقیق در ژئومورفولوژی نیز روش های درست اندیشیدن و بطور کلی کشف حقایق و پیداکردن جواب مسائل و حل مشکلات مربوط به محیط طبیعی و پدیده های ناشی از آن و دست یابی به معیارهای درزمینه افزایش ایمنی محیط و گسترش دامنه اطلاعات در ژئومورفولوژی می باشد.(مقیمی وهمکار، 1383، 14-13)