پایان نامه اثربخشی آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی رفتاری بر سازگاری دانش آموزان دختر افسرده

پایان نامه کارشناسی ارشد (M. A. )

رشته روانشناسی بالینی

چکیده

پژوهش حاضر با تعیین اثر بخشی آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی رفتاری بر سازگاری دانش آموزان دختر افسرده اجرا شد. این پژوهش ازنوع آزمایشی است. جامعه مورد مطالعه شامل کلیه دانش آموزان دختر دوره متوسطه دبیرستان و هنرستان شهربانو ناحیه یک آموزش و پرورش شهر اردبیل در سال 1393 بود. نمونه پژوهش، 50 دانش آموز افسرده بود که به صورت تصادفی  به  گروه های آزمایش و گروه کنترل گمارده شدند. برای سنجش متغیرهای مورد مطالعه از پرسشنامه سازگاری دانش آموزان  سینها و سینگ و پرسشنامه افسردگی بک استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل نتایج از روش آماری واریانس چند متغیره (MANOWA) استفاده شد. نتایج نشان داد که آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی رفتاری باعث بهبود سازگاری (هیجانی، تحصیلی، اجتماعی) و کاهش علایم  دانش آموزان افسرده شد. این یافته ها بیان می کند که استرس باعث افزایش ناسازگاری در دانش آموزان افسرده می شود، لذا از آموزش مدیریت استرس به عنوان یک روش موثر بر کاهش مسشکلات روانی و ارتقاء سلامت روانی دانش آموزان می توان  استفاده نمود.

واژه‌های کلیدی: آموزش مدیریت استرس، سازگاری هیجانی، سازگاری تحصیلی، سازگاری اجتماعی، افسردگی

فصل اول

کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

افسردگی از جمله اختلالاتی هستند که در دوره ی نوجوانی رشد چشمگیر پیدا می کند (دادستان، 1378؛ به نقل از نریمانی وهمکاران، 1391). از دیدگاه نوری (1982، به نقل از نریمانی وهمکاران، 1391) اضطراب و افسردگی به خودی خود مرضی اند و نمی توانند هیچ شکل بهنجاری داشته باشند. افسردگی در کودکان و نوجوانان به عنوان یک مساله مهم بهداشت روانی در جوامع مختلف، خصوصا جوامع پیشرفته مطرح می باشد (هارینگتون، 1995؛  میرزایی وهمکاران 1388). مطالعات اخیر نشان داده اند که کودکان و نوجوانان نیز می توانند همانند بزرگسالان از افسردگی رنج ببرند (روتر، توما ولان، 1998؛ به نقل ازمیرزایی وهمکاران، 1388). همچنین تشابهات زیادی بین ویژگیهای افسردگی در سنین پایین و دوران بزرگسالی وجود دارد. پژوهش های انجام شده نشان می دهد شیوع افسردگی در کودکان و نوجوانان نسبت به سالهای قبل افزایش یافته است. افسردگی جنبه های مختلف زندگی و نوجوانان، همانند عملکرد تحصیلی و روابط اجتماعی آنها را تحت تاثیر قرار می دهد (هارینگتون، 1995؛ به نقل ازمیرزایی وهمکاران، 1388). از دیدگاه نوی (1982، به نقل از قمری، 1387) افسردگی به خودی خود مرضی اند و نمی توانند هیچ شکل بهنجاری داشته باشند. این مساله، با مشاهده های بالینی برجایگاه افسردگی و اضطراب به عنوان علامت هشیاری نسبت به تعارض یا اجتناب از دفاع های تحول یافته تر و همچنین نقش یاری کننده ی تجربه ی آن در تعمیق و رشد یافتگی هیجانی (اشتاین، 1999) ناسازگار است. افرادی که خلق پایین دارند، دچار (افسردگی) هستند، معمولا همیشه منجر به اختلال در عملکرد شغلی، تحصیلی و روابط اجتماعی وبین فردی می گردند (سادوک و سادوک، 2003؛ ترجمه پورافکاری، 1385).

استرس یکی از عمده‌ترین دلایل افسردگی است که سبب ایجاد مشکلاتی در زمینه های اجتماعی، هیجانی و تحصیلی برای دانش آموزان می شود (فولادی، 1383). یکی از متغیر هایی که موجب بروز افسردگی در دانش آموزان می گردد استرس می باشد که استرس موجب بروز مشکلات سازگاری اجتماعی، هیجانی و تحصیلی می گردد آموزش مدیریت استرس موجب تقویت سازگاری در افراد می گردد یعنی توانایی آمیزش، انطباق، مصالحه، همکاری و کنار آمدن با خود، محیط و دیگران افزایش می یابد (فولادی، 1383). برخی افراد در مقابل استرس در مقایسه با سایرین آسیب‌پذیر‌ترند و همین امر زمینه بروز افسردگی در آنها را افزایش می دهد. صاحب نظران، استرس را بیماری شایع قرن نامگذاری کرده اند. سلامت روانی به عنوان یک بخش جدایی ناپذیر از سلامت انسان همواره مورد توجه بوده است. هم اکنون مسائل و مشکلات روانی در نوجوانان از موضوعات مهم و روز افزون اجتماعی محسوب می‌شود. استرس، می تواند نیروها را تحلیل، فعالیت ها و تلاشها را تحت تاثیر قرار دهد (الوانی، 1380، به نقل از نظامی، 1386). وقتی که عامل استرس زا، زندگی انسان را تحت تاثیر قرار دهد، حالت هیجانی و تفکر فیزیولوژیکی ما از سطح بهنجار و متعادل خود خارج شده، فعالیت شناختی، آسیب پذیر می گردد و مشکلات رفتاری به صورت احساس اضطراب و افسردگی فرا خوانده می شود. روان شناسان، استرس را انتظار انطباق، مقابله و سازگاری از سوی ارگانیسم تعریف کرده اند. استرس شدید و بلند مدت نظیر تغییرات زندگی می تواند توانایی سازگاری فرد را تحت تاثیر قرار دهد. منظور از سازگاری، برقراری یک رابطه روانشناختی رضایت بخش میان خود و محیط است وبه آن دسته از پاسخ های فرد گفته می شود که با عث سازش مؤثر و هماهنگ او با موقعیتی می گردد که در آن قرار دارد. بنابر این، دست یابی به یک حد مطلوب از سازگاری در حیطه های مختلف، امکان رشد و تحول، رفع نیازها و خواسته ها و تحقق آرمان های فرد را امکان پذیر و یا تسهیل می نماید (رضاپور، 1379). کوگ و همکاران[1](2005) در تحقیقی نشان دادند که آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی – رفتای هم عملکرد تحصیلی و هم سلامت روان دانش آموزان را افزایش می دهد. سلطانی(1383) در پژوهشی به این نتیجه رسید که آموزش مهارت های مدیریت استرس، موجب کاهش سبک های اسناد کنارآیی اجتنابی، اسناد منفی وافزایش سلامت روان دانش آموزان می شود. بنابراین هدف پژوهش حاضر تعیین اثر بخشی آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی رفتاری بر سازگاری دانش آموزان دختر افسرده می باشد.

2-2- بیان مسأله

بنظر می رسد افسردگی شایع ترین اختلال خلقی و عاطفی و شاید بزرگترین بیماری روانی قرن حاضر باشد. به بیان ساده تر، افسردگی یک واکنش روانی- زیستی در برابر فشارها و استرس های زندگی است. افسردگی محدود به زمان و مکان خاصی نیست و می تواند در هر زمان و برای هر شخص در هر موقعیتی پدید آید. درواقع خلق آدمی حاصل مجموعه ای از واکنش های عاطفی در یک موقعیت خاص و زمان معین است. «خلق» یک زمینه عاطفی زیر بنایی است که آکنده از گرایشهای هیجانی و غریزی بوده و به حالتهای روانی- احساسی انسان، طعم خوشایند می دهد و در بین دو قطب لذت و درد در نوسان است. یک تغییر محسوس یا انحراف از حالت طبیعی و متعادل خلقی، می تواند به یک خلق افسرده تبدیل گردد.
با توجه به تحقیقات به عمل آمده شیوع افسردگی در خانم ها بیش از آقایان است و به تبع آن در بین دانش آموزان دختر بیش از دانش آموزان پسر است. کلارک و همکارانش[2] در مطالعات خود نشان دادند که حدود 20 درصد از نوجوانان قبل از 18 سالگی یکبار به افسردگی مبتلا شده اند. در کشور ما نیز درصد قابل توجهی از نوجوانان، جوانان و بزرگسالان دچار درجاتی از افسردگی می باشند. افسردگی یک تغییر محسوس یا انحراف از حالت طبیعی و متعادل خلقی می تواند به خلق افسرده تبدیل گردد. رفتارهای بزهکارانه دانش آموزان در محیط مدرسه و خانه مانند پرخاشگری، فعالیت های ضد اجتماعی، اعتراض و سرکشی، قشقرق راه انداختن، فرار از منزل و مدرسه، اختلالات و انحرافات جنسی از عوامل موثر در بروز افسردگی نوجوانان می باشد. میزان شیوع در طی سالیان زندگی در نوجوانان از 15 تا 20 درصد ارزیابی شده است. در ایران مطالعه در زمینه شیوع افسردگی در نوجوانان با استفاده از مقیاس زونگ بر روی 240 دانش آموز در شهرکازرون نشان داد که 28/8 درصد از این دانش آموزان دارای افسردگی خفیف، 9/6 درصد دارای افسردگی متوسط و 1/3 درصد دارای افسردگی عمیق بودند (شجاعی زاده، 1380). پژوهش نلسون[3](1977) نشان داد که بین نمرات باورهای غیر منطقی و افسردگی همبستگی معناداری وجود دارد. ویرمن و همکاران[4](1998) دریافتند سن متوسط افسردگی در حال کاهش است.

یکی از مهمترین عوامل موثر در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان سلامت جسمانی و روانی آنان است. پیامدهای افسردگی از طریق مطالعات تحلیل عاملی نشان می دهد که افسردگی از یک عامل غیر شناختی در رابطه با جنبه های بدنی افسردگی (از دست دادن انرژی، تغییر در الگوهای خواب، گریه کردن و...) و یک عامل شناختی- عاطفی مرتبط با افکار و نگرش درباره خود و افسردگی (نفرت از خود، افکار خود کشی، افکار مربوط به بی ارزش بودن و...) اشباع است (بک و همکاران[5]، 1996 و  استیر و همکاران[6]، 1998).

روانشناسان سازگاری فرد را در برابر محیط مورد توجه قرارداده و ویژگیهایی از شخصیت را به هنجار تلقی کرده اند که به فرد کمک می کند تا خود را با جهان پیرامون خویش سازگار کند. یعنی؛ با دیگران در صلح و صفا زندگی کند و جایگاهی در جامعه برای خود بدست آورد (اتکینسون[7]، 2001. ترجمه ابراهیمی، 1383). بررسی 31 بیمار روان پزشکی در یک برنامه آموزشی 16 هفته ای سازگاری روانی– اجتماعی علائم کاهش افسردگی را بدنبال داشته است (رودون[8] و همکاران، 1996). رحیمی نژاد وپاک نژاد (1383) در تحقیق خود در خصوص ارتباط بین سازگاری با سلامت روانی و سطح رضاء نیازهای روانشناختی نتیجه گیری نمودند که بین عملکرد خانواده و عملکرد با مشکلات روانی رابطه مثبت معنا داری وجود دارد.

آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی- رفتاری برآن است تا احساس کنترل، عزت نفس، سازگاری هیجانی، عاطفی، تحصیلی و اجتماعی را در فرد استرسی افزایش دهد و کیفیت زندگی را ارتقاء بخشد. مداخلات مدیریت استرس باعث افزایش کیفیت زندگی درافراد مبتلا به بیماری ایدز می شود (هامیلتون[9]، 2005). عباسیان و همکاران (1392) اثر بخشی آموزش مدیریت استرس به شیوه شناختی- رفتاری بر سازگاری اجتماعی زنان مبتلا به افسردگی وآنتونی[10]، (2009) اثربخشی این آموزش  را در سلامت روانی و عاطفه مثبت در زنان نشان دادند.

درمان شناختی – رفتاری یکی از پرکاربرد ترین  شکل های روان درمانی برای اختلال های روانی است. این رویکرد درمانی بر اساس درک نقش شناخت در کنترل هیجان و رفتار قرار دارد. نقش شناخت در کنترل هیجان و رفتار در آثار فیلسوفان، از زمانهای  قدیم تا به امروز، قابل رد یابی است. سازه هایی که درمان شناختی– رفتاری را تعریف و معرفی می کنند، به وسیله بک و سایر روان پزشکان و روانشناسان اثر گذار در سال های اولیه 1960، مطرح شدند. پژوهش های تجربی فراوانی که نظریه های درمانی شناختی – رفتاری را بررسی و تاثیر  درمانی آنها را نشان داده اند.