پایان نامه ارزیابی بکارگیری اتوبوس سریع السیر بر شاخص های عملکردی اتوبوسرانی (مطالعه موردی شهر قم )

پایان نامه  برای دریافت درجه کارشناسی ارشد"M.SC"

مهندسی عمران - برنامه ریزی حمل و نقل

چکیده

بررسی اجمالی وضعیت حمل و نقل کشورهای پیشرفته و توسعه یافته مؤید این نکته است که یکی از ویژگیهای عمده اینگونه کشورها در بخش حمل ونقل ، برخورداری از شبکه حمل و نقل عمومی گسترده ، ایمن و با قابلیت دسترسی آسان میباشد .بهبود سیستم حمل و نقل همگانی از روش های گوناگونی امکان پذیر است . یکی از این روش ها تغییر تکنولوژی و استفاده از سیستم های همگانی سریع مانند تراموا، قطار سبک شهری و مترو است و روش دیگر بهبود مدیریت سیستم حمل و نقل و استفاده بهتر از امکانات موجود. هدف این پایان نامه ارایه راه کاری بدون صرف هزینه های زیاد است . لذا با توجه به اینکه نقش حمل و نقل عمومی در حمل و نقل شهری بسیار مورد اهمیت می باشد پایان نامه حاضر در قالب هفت فصل به شرح ذیل به این موضوع می پردازد . فصل اول به کلیات که شامل هدف ، پیشینه تحقیق و روش کار است می پردازد .فصل دوم با تاریخچه کوتاهی در مورد حمل و نقل عمومی در ایالات متحده شروع میشود. بعد از این تاریخچه مقدماتی، تعریفها و طبقه بندیهای استفاده شده در حمل و نقل عمومی و همچنین ویژگیهای خدمت دهی و عملکردی میآید. ظرفیت مسافر در سیستم حمل و نقل عمومی شهری با وضعیتی مشابه با روش بکار گرفته شده در بزرگراهها بررسی می شود. بالاخره عملکرد راه آهن و اتوبوس ترسیم و مقایسه می شود. در فصل سوم به معرفی ITS و مزایای آن و نیز  کاربرد  ITS

 در حمل و نقل عمومی با نگاه ویژه به اتوبوس  ونیز مزایای کاربر آن بررسی می گردد. در فصل چهام به بررسی سامانه های اتوبوسرانی در ١٧ شهر نمونه در کشور می پردازد و راه حل هایی جهت افزایش کارایی این سامانه معرفی می کند. در فصل پنجم به  متولوژی پرداخته می شود و در فصل ششم به معرفی شهر قم و اتوبوسرانی آن می پردازد و تنگناها ی آن بررسی میگردد . پس از بیان تنگناه های این سامانه برای کارامد تر کردن آن به بررسی مکان یابی پایانه و ایجاد خطوط سریع السیر بین این پایانه ها می پردازد.

مقدمه

حمل و نقل عمومی باید با دو مشکل اساسا متفاوت با توجه به نیازهای جابجائی، سر و کار داشته باشد. مشکل جابجائی در اولویت قرار میگیرد. توانایی فراهم نمودن جابجائی برای کسانی که قادر نیستند حمل و نقل شخصی خودشان را تدارک ببینند مشکلی پیچیده است ، زیرا مستلزم برآورده نمودن نیازهای مختلف و سطوح خدمت دهی متفاوت می باشد مثل افراد فقیر، معلول و کسانی که نمیتوانند رانندگی کنند.

مشکل دوم به همان اندازه پر دردسر است . حمل و نقل عمومی یا حمل و نقل انبوه شامل جابجایی تعداد زیادی از مردم بین مکانهای مشخص و محدود است . وضعیت در مناطق شهرنشین دقیقا متفاوت است .

تقاضای سفر برای تعداد کمی مسافرت بین تعداد زیادی از مناطق است .

ماهیت این الگوی سفر با تراکم منجر به هزینه های واحد نسبتاً بالا میشود ، در حالی که توانایی کاربر سیستم برای پرداخت هزینه بالا کم است . بنابراین درآمدهای ناشی از فروش بلیت برای جبران کردن هزینه های حمل و نقل عمومی ناکافی است ، و یارانه های دولتی برای زنده و کارآمد نگه داشتن این سیستم ضروری می باشد.

-١-هدف

بررسی اجمالی وضعیت حمل و نقل کشورهای پیشرفته و توسعه یافته مؤید این نکته است که یکی از ویژگیهای عمده اینگونه کشورها در بخش حمل ونقل ، برخورداری از شبکه حمل و نقل عمومی گسترده ، ایمن و با قابلیت دسترسی آسان میباشد که در مقایسه با وسایل نقلیه شخصی با هزینه های واقعی از مزیتهای بالاتری نسبت به سایر سیستمهای حمل ونقل درونشهری برخوردار است . در این راستا با توجه به تأکید صورت گرفته در ماده ٣٠ قانون لایحه برنامه چهارم توسعه کشور مبنی بر توسعه و ارتقاء سهم حمل ونقل عمومی از سفرهای درونشهری به ٧٥%، از جمله اهداف تحقق این امر میباشد.

طبق این برنامه ، در شهرهای بالای یک میلیون نفر (از جمله شهر قم ) سهم هر یک از سامانه های حمل ونقل عمومی قطارشهری، اتوبوس و مینیبوس ، تاکسی و مسافربرهای شخصی در پایان برنامه چهارم توسعه میبایست به ترتیب به میزان ١٥، ٣٥ و ٢٥ درصد افزایش یابد. هدف این رساله این است که با مکانیابی پایانه های شهری و ایجاد خطوط سریع السیر بین این پایانه ها سهم سامانه حمل و نقل عمومی اتوبوسرانی را افزایش دهد.

١-٢- پیشینه تحقیق

تقاضای روزافزون برای استفاده از امکانات خدمات حمل و نقل درون شهری به ویژه اتوبوس ، مستلزم صرف هزینه های زیادد جهت سرمایه گذاریهای جدید و حفظ سرمایه های موجود است . از طرف دیگر افزایش هزینه های دستمزد، قطعات یدکی، سوخت و غیره در شرایط تعدیل اقتصادی باعث شده که شکاف بین درآمدهای ناشی از حمل مسافر (بلیت ) و قیمت تمام شده برای هر مسافر بیشتر شده و فشار مضاعفی را بر دوش دولت و مقامات شهری تحمیل نماید.

در چنین شرایطی عدم دسترسی به اطلاعات دقیق که منعکس کننده هزینه ها و درآمدهای

سامانۀاتوبوسرانی شهری بر مبنای اصول و برنامه ریزی باشد، بررسی دقیق و برنامه ریزی در این بخشجهت گسترش با حفظ وضع موجود، ناممکن ساخته و موجبات تخصیص نامناسب منابع و توزیع امکانات اعتباری دولت ، بدون توجه به ضابطه «کارایی» را فراهم میآورد. لذا این مقاله بررسی هزینه ها و درآمدهای سامانۀاتوبوسرانی ١٧ نمونه از اتوبوسرانی کشور نیز می پردازد.

١-٣- روش کار و تحقیق

فصل دوم به مروری بر سیستمهای حمل و نقل سریع السیر مترو، قطار سبک شهری، مونوریل و اتوبوس سریع السیر  و مزایا  و معایب هر کدام و مقایسه بین  سیستمهای حمل و نقل سریع السیر مترو، قطار سبک شهری و مونوریل می پردازد ودر ادامه مقایسه بین اتوبوس سریع السیر  و دیگر حمل و نقل عمومی سریع السیر را بیان می کند . در فصل سوم به معرفی  ITS و کاربرد آن در حمل و نقل عمومی می پردازد. در فصل چهارم به بررسی مشکلات سامانه اتوبوسرانی کشور با توجه به ١٧ نمونه شهری کشور می پردازد و راهکارهای کارامدتر کردن این سامانه مهم را بیان میکند.  در فصل پنجم به بیان متولوژی این رساله پرداخته می شود و در فصل آ خر به پیاده کردن این متولوژی در شهر قم و مقایسه بعضی از خطوط جایگزین می پردازد.

-١- تاریخچه توسعه حمل ونقل شهری

بیشترمردم می توانند هروقت ، هرکجا، هرطور وباهرکس که بخواهند مسافرت نمایند ودرصد کمی ازاین نعمت برخوردارنیستند.برای بهترفهمیدن وضعیت فعلی، بررسی مختصری ازتاریخچه مسافرت شهری شرح داده وتکامل زمانی حمل ونقل شهری ارائه داده می شود. برای قرنها، شهرنشینان درمحدوده شهرپیاده سفرمی کردند.حمل ونقل مشکل اصلی نبود زیراشهرها کوچک بودند، وهمه نقاط درون شهرباپای پیاده درطول زمان مناسبی قابل دسترسی بود. فقط ثروتمندان ازنعمت سوارشدن بهره می بردند.باانقلاب صنعتی قرن نوزدهم ، شهرهاشروع به بزرگ شدن کردند وجمعیت افزایش یافت ، بااین افزایش نیازبه سفرکردن درمسافتهای طولانی ترپیش آمد، که این خود موجب افزایش تقاضابرای توسعه شیوه های بهبود یافته حمل ونقل شد. بنابراین وسایل نقلیه ای که حیوانات آنهارامی کشیدندبه عنوان شیوه حمل ونقل عمومی وخصوصی منسوخ شد. درنتیجه ابعادجدیدی درحمل ونقل وشکل جدیدی ازراهبندان ترافیک بوجود آمد.

درزمانی که ازحیوانات به عنوان وسایل نقلیه استفاده می شد، بیشترخیابانهای شهرها دارای روسازی نبودند. برای تهیه سطح سواری صافتروامکان دادن به اسب برای انجام دادن کارچند نفر، بسیاری ازشرکتهاریل های خیابانی رابرای وسایل نقلیه اسب کش ساختند. این تراموای اسب کش نمونه ای ازمواردی بود که درشهرنیویورک دراواسط قرن نوزدهم استفاده می شد. اما پیدایش ریلها سرعت یادامه وسایل نقلیه اسب کش رافزایش نداد.

آقای Hallidic منبع قدرت بهتری رابرای وسایل نقلیه عمومی بررسی کرد، اوتله کابین راایجاد کرد. اگرچه تله کابینهاسریعترازوسایل نیازبه نگهداری گله بزرگ اسبها وکودهایی راکه آنها تولید می کردند ازبین بردند. بنابراین حذف صب تله کابینها درچند شهربزرگ سراسرکشورشد که سان فرانسیسکواولین شهردرسال ١٨٧٣ بود. تله کابینها ازنظرسرعت ومسافت محدود بودند وبزودی ترامواهایآنهاراگرفتند. سیستمهای تراموای الکتریکی تقریباً درهمه شهرهای بزرگ امریکا وحتی دربعضی شهرها باجمعیتی کمتراز٥٠٠٠ نفرواردشد. شکی وجود ندارد که ترامواپیشرفت چشمگیری درحمل ونقل شهری به شمارمی آمدزیراآنها دامنه طولانی تروسرعتهای بالاتری رادراختیارکاربران می گذاشتند.

اما، ترامواها نیزازدحام راازبین نبردند. باپیدایش تراموا، بسیاری ازشهرها پی بردند که بعضی خیابانها برای جادادن خطوط تراموابسیارکم عرض هستند  امابرای واگن وترافیک کالسکه یک اسبه کافی بود، بنابراین تسهیلات حمل ونقل عمومی رابالای خیابانها ساختند. بعضی تسهیلات درارتفاع ؛ مثًلا درشیکاگو"EL" هنوز مورد استفاده قرارمی گیرند.

چون وسایل نقلیه عمومی که ازتسهیلات درارتفاع استفاده می کردندازبرخوردهای ترافیک درسطح زمین آزاد بودند، می توانستند سریعترحرکت کنند؛ بنابراین حمل ونقل سریع راه آهن قبل ازپایان قرن متولد شد. بعضی شهرها به زیبایی تسهیلات درارتفاع اعتراض کردند وساختن تسهیلات مشابهی درزیرزمین راانتخاب کردند.درنتیجه مترواختراع شد. شهرBoston سیستم متروی خودراتقریباً درسال

١٨٨٥ شروع کرد ونیویورک اولین بخش سیستم مترورادرسال ١٩٠٤ افتتاح کرد. باوجود این ازدحام ازبین نرفت . به دلیل پیشرفتهایی درفن آوری وبهبودظرفیت اتوبوسها، این وسایل مورداستفاده بیشتری قرارگرفتند. اتوبوسهای دوطبقه که باقدرت بخارکارمی کردنددراوایل قرن بیست درلندن استفاده می شد.

مسافران میتوانستند دربالا سوارشوندوبانصف کرایه محیط بیرون راتماشاکنند. توجه به این نکته مهم است که اتوبوسها٢٠ سال قبل ازاینکه درایالات متحده مشهورشونددرلندن مشهوربودند. درحدود سال ١٩٢٠، شرکتهای حمل ونقل عمومی شروع به عوض کردن خطوط ترامواباخطوط اتوبوس کردند. اتوبوسهاباترافیک دیگروسایل نقلیه هماهنگ تربودند وهمانطورکه تقاضای تغییرمی کرد مسیرهاقابل عوض شدن بودند. با این وجود ، استفاده ازاتوبوسها ازدحام راازبین نبرد.

امروزه تقریباً سه چهارم تقاضای حمل ونقل عمومی توسط اتوبوسهاحمل می شود. معموًلا

اتوبوسهای امروزی دارای تهویه مطبوع هستند وبسته به شرایط ترافیک ، تعداد توقفها ونحوه مدیریت بهره برداری باسرعتهای نسبتاً مناسب کارمی کنند.

تحول اصلی حمل ونقل شهری درسال ١٨٩٣ شروع شد یعنی زمانی که برادران Duryea اولین خودروبنزینی راساختند. آنها آن زمان خیلی متوجه نبودندکه وسیله ای رامی سازندکه کامًلا حمل ونقل وشیوه های زندگی دنیاراازپایه دگرگون می کند.دراصل نوظهوری انسان ثروتمند، خودروبه سرعت یک وسیله رفاهی شدزیراتمایل ذاتی انسان به جابجایی راارضامی کرد.

تکنولوژی که به سرعت درحال پیشرفت بود، شامل روشهای خط تولید ، به زودی

خودرومطمئینی عرضه کرد، اتومبیلی که درحد توانایی مالی بیشترامریکائیها قیمت گذاری شده بود.

بزدودی امریکای شمالی کشوری سواربرچرخهاشدوجابجایی به صورت روش زندگی درآمد. ارسال ١٩٢٠، سفرباخودرورشد چشمگیری رانمود وکشورهای پیشرفته سرسختانه تلاش می کردند که این پیشرفت راباتوسعه سیستمهای جدید جاده ای حفظ کنند. درایالات متحده اولین توسعه جاده ای اصلی سیستم اولیه بود، که به عنوان بخشی ازقانون کمک به بزرگراهها مصوب سال ١٩٢١ دولت فدرال بوجود آمد.

سیستم اولیه فقط % ٧ ازجاده های کشورراشامل می شد. بنابراین لازم بود بلافاصله باسیستمهای دیگری تکمیل شود. درنتیجه ،سیستمهای ثانویه براساس کمک دولت فدرال درسال ١٩٤٤ تاسیس شد. همچنین درسال ١٩٤٤، سیستم توسعه شهری دولت فدرال برای تامین تداوم سیستمهای اولیه وثانویه درسراسرنواحی شهری ایجاد شد. این سه سیستم معموًلا به سیسمتهای ABC معروف هستند. نقطه عطف درقانون سال ١٩٤٤ برقراری سیستمی بود که به نام سیستم ملی بزرگراه های بین ایالتی وامنیتی شناخته شد که مراکزکلان شهرهارابه یکدیگرمتصل می نمود به عنوان شبکه اصلی بزرگراهی کشورمعروف است .

درسال ١٩٥٦، بزرگترین تلاش عمومی درزمان صلح ، یعنی سیستم راه بین ایالتی، شروع شد، که منتج به احداث تقریبا٤٢٠٠٠ مایل آزاد راه شد. این سیستم مسافرت جاده ای بین ایالاتی راباخودآورد ومقدمه حمل ونقل وبارباکامیون به عنوان رقیب عملی برای راه آهن باشد. %٩٠ بودجه فدرال و%١٠ بودجه ایالات ، برای احداث سیستم بین ایالتی استفاده شد، که عمدتاً ازمالیاتهای حاصل ازفروش بنزین بدست آمد. قوانین زیادی درارتباط باجادهه اواخیراً حمل ونقل عمومی وضع شده است . برای مثال ، قانون بزرگراه مصوب سال ١٩٧٣ به مقامات محلی درمناطق شهری اجازه دادکه  ازپول صندوق اعتباری توسعه بزرگراهها برای توسعه حمل ونقل عمومی استفاده کنند. ایده اصلی داشتن یک سیستم حمل ونقل هماهنگ است نه متمرکزبرتوسعه یک روش خاص .

این تغییرات نشان می دهد که اقداماتی به منظورجداگانه تقاضاهای درحال افزایش برای مسافرت ازطریق توسعه سیستمهای جدید وایجاد تسهیلات بیشترانجام شده است . اما، تقاضاسریعترازاینکه کشورقادربه توسعه وایجاد تسهیلات جدید باشد، افزایش یافته است .

بسیاری تصورمی کنند که اکنون به منظورکارآمدترکردن سیستم نیازبه فداکاری است .

سایرروشهای مسافرت به عنوان جانشینهای ممکن برای اتومبیلهای شخصی پیشنهاد شده اند. می توانیم چند روش زندگی ترجیحی خودمان راانتخاب کنیم . بازگشت به حمل ونقل سریع راه آهن به عنوان راه حلی برای مشکلات حمل ونقل شهری پیشنهاد می شود. اماراه آهن سریع اغلب نیازبه هزینه ساخت بیشترازسیستم آزاد راه دارد، ودربسیاری موارد باتوجه به کاهش تقاضای مسافرت توجیه اقتصادی مشکل است . البته بررسی دلایل کاهش تقاضای مسافرت مفید است . این بدان دلیل است که معموًلا اطلاعات وآمارفقط برای آن دوره ترسیم می شوند. به منظورارائه دادن تصویرواقعی وبرای ترسیم اطلاعات تقاضای سفربایدتقریباً به سال ١٩٠٠ بازگشت . بنابراین ملاحظه خواهد شدکه واقعاً کاهش ازسال ١٩٢٠شروع شد که باشروع استفاده گسترده ازخودرومطابقت می کند. بابررسی بیشترمتوجه می شویم که تقاضای حمل ونقل عمومی برای مدتی درطی رکود اقتصادی سال ١٩٣٠ ثابت ماند وسپس دوباره درطول سالهای جنگ به اوج خودرسیدیعنی درزمانی که کمبود شدید خودرووسوخت وجودداشت . 

Abstract

Considering   overally  transportation  of  developed  and  developing

countries confirms that enjoying extend, public transportation system that

 available is one of their major characteristics of ز is secure and easy

transportation. It is possible to improve public transportation in different

ways. one of them is change in technolodgy and use of public express

systems such as street car, subway, and electric train and the other way

is transportation system  management  improvement and the  use as

possible as of available facilities. This thesis aims to provide a non-

expensive approach.

Attending the excessive significance of the role of trans portation in

municipal affairs, the present thesis deals with it under five headings.

The second chapter begins with a brief history of public transportation in

U.S. , then definitions and categories used in public transportation as well

as  serveice  and  performance  characteristics.  Passenger  capacity  is

examined with similar status of used method in highways. Finally, railway

and bus performances are drawn and compared. Third chapter introduces

Its  and  its  benefits  as  well  as  its  usage  in  public  transportation,

 benefits point of view. Fourth its ز particularly from the bus and its user

effectiveness.  Fifth  chapter  deals  with  methodology  and  sixth  one

describes Qom and its bus system with its constraints. Then, to make it

more effective, it is considered the location of terminals their inter,

express lines.