روش تحقیق فرار مغزها

اشاره :

 فرار مغزها پدیده ای پیچیده و چندلایه است. آنها که کشور خود را ترک می‌کنند تا در دیاری دیگر ساکن شوند برای این اقدام خود دلایل گوناگونی دارند. برخی از این دلایل به دافعه های داخلی برمی گردد و برخی دیگر به جاذبه های خارجی مربوط می شود.

  نوشته حاضر تلاش می کند تا برخی زوایای تاریک در این عرصه را روشن کند.

بیان مسئله :

1_ آیا عوامل اقتصادی باعث گرایش و در نتیجه فرار مغزها به سوی کشورهای دیگر می شود؟

2_ آیا عوامل سیاسی باعث گرایش و رانده شدن متخصصان می شود؟

3_ آیا عوامل اجتماعی باث جذب و مهاجرت متخصصان به خارج از کشور می شود؟

4_ آیا عوامل ایدئولوژیک در مهاجرت متخصصان تأثیر دارد؟

5_ تأثیر عوامل فرهنگی و علمی در مهاجرت و سوق دادن مغزها به خارج قدر می تواند باشد؟

فرضیه های تحقیق :

1_ شاید عوامل اقتصادی از قبیل نابرابری دستمزدها، امکانات سبب گریز نیروی انسانی ماهر از کشورهای توسعه نیافته و جذب آنها به کشورهای توسعه یافته و پیشرفته صنعتی گردد.

2_ ممکن است عوامل اجتماعی نظیر نابرابری در امکانات اجتماعی از جمله امکانات رفاهی و بهداشتی و ... در جذب نیروهای متخصص تأثیرگذار باشد؟

3_ احتمالاً عوامل سیاسی نظیر کودتای نظامی _ دگرگونیهای ریشه ای نظیر انقلابها باعث فرار و مهاجرت عده ای ازمتخصصان به خارج از کشور می شود؟

4_ شاید عوامل ایدئولوژیک (همچنین ایدئولوژی کمونیستی سبب گریز دانشمندان و اندیشمندان ساخاروف و سولژنیتسین به غرب شد) در مهاجرت و گریز متخصصان و اندیشمندان تأثیرگذار باشد.

5_ ممکن است عوامل فرهنگی و علمی از قبیل تفاوتهای نظام آموزشی، امکانات پژوهشی و تحقیقی و غیره موجب اشتیاق بیشتر اندیشمندان و متخصصان برای مهاجرت باشد.

ضرورت و اهمیت توجه به فرار مغزها :

* اهمیت نیروی انسانی متخصص و ماهر :

          جامعه ایران اکنون نشانه هایی از نگرانی درباره مغزهای اندیشمند و متخصص که جذب جوامع غربی شده اند از خود بروز می دهد. حتی قشر شکاک و بدبین به تخصص نیز پذیرفته است که توسعه جامعه بدون وجود متخصصان مردمی و ملی امری محال است. واقعیت این است که نیروی انسانی بویژه نیروی متخصص و ماهر در توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی هر جامعه نقش اساسی ایفا می کند. وجود نیروی انسانی متخصص و ماهر است که سرمایه مادی را به کار می گیرد اهمیت نیروی انسانی تا بدان حد است که نظریه پردازان آن را به منزله ثروت اصلی یک جامعه دانسته اند که توانمندی آن آهنگ و قابلیت توسعه جامعه را تعیین می کند. چرا که کمبود یا فقدان آن موجب عقب ماندگی جامعه می شود. حال که جامعه ایران در جهت مرمت، بازسازی و برتر از همه توسعه گام برمی دارد شدیداً نیاز به نیروی متخصص دارد بعبارت دیگر تا زمانی که سرمایه های انسانی متخصص و ماهر با مایه های توسعه یافتگی بوجود نیایند و تا انسانهای توسعه یافته امور روند توسعه را در دست نگیرند توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی نمی تواند به سادگی و باموفقیت مسیر عادی خود را در پیش گیرد.

پدیده مهاجرت متخصصان :

          جامعه شناسان و نیز اقتصاد دانان معمولا در تبیین پدیده مهاجرت از عوامل دافعه داخلی و جاذبه خارجی استفاده می کنند و معتقدند که افراد غالباً تحت تأثیر عوامل جذب کننده نقاط مهاجرپذیر (مقصد) و عوامل دفع کننده نقاط مهاجر فرست (مبداء) اقدام به مهاجرت می کنند. طبق این نظریه میان مقصد و مبدا تفاوتهای فاحشی در سطوح و بخشهای مختلف اقتصادی فرهنگی سیاسی و ایدئولوژیکی وجود دارد که عامل عمده ای در مهاجرت افراد به آن نقاط است باید توجه داشت که کنترل نیروی انسانی متخصص سطح بالا که در داخل کشور تحصیل کرده اند، موضوعی بسیار حساس است نترل مهاجرت، بالقوه نقض حقوق بشر و آزادی انتخاب محل کار فرد است و لذا به سادگی قابل اجرا نیست.

مهاجرت متخصصان ایرانی پس از انقلاب اسلامی :

          تغییر و تولاتی که پس از انقلاب اسلامی در جامعه رخ داد سبب شتاب گرفتن مهاجرت متخصصان به خارج ایران شد. علاوه بر عوامل دافعه و جاذبه عوامل دیگری که خاص جامعه ایران انقلابی بوده و در روزهای معینی بروز کرد فرار مغزها را تسریع کرد.

          شتاب مهاجرت متخصصان از اواخر 1350 دهه تا ربع سوم دهه 1360 درچهار مرحله انجام گرفته است :

مرحله اول : در آستانه انقلاب یعنی ماههای پیش از بهمن 1357 قشر وسیعی از متخصصین مسن شاغل در نهادهای دولتی که تجربه مطالعاتی انقلاب های دنیا به ویژه انقلاب شوروی را داشتند با برنامه ریزی قبلی راهی دیار فرنگ شدند و به جهت دارا بودن تجربه و مهارت و اشتهار به آسانی جذب جامعه میزبان شدند.

مرحله دوم : در ماههای اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی به خاطر ناآرامی های خیابانی گروهی از ترس و وحشت با عجله بدون برنامه ریزی قبلی ایران را ترک کردند. اینان نیز به سادگی گروه اول اما در مدت کوتاهی جذب جامعه میزبان شدند در پی همین گروه و در همین مرحله گروهی نیز وجود دارد که حاصل پاکسازی های غیرقانونی و بی رویه دوران اولیه انقلاب از دانشگاه ها مؤسسات اداری و دولتی هستند این پاکسازی ها سبب شدت گرفتن مهاجران متخصصان با خارج گردید.

مرحله سوم : در این مرحله دو عامل پست سر هم موجب شدت گرفتن مهاجرت متخصصان به خارج از کشور شد عامل اول بسته شدن دانشگاهها و عامل دوم آغاز جنگ تحمیلی است. عامل اول سبب شد تا متخصصان جوانی که در اوایل انقلاب با اشتیاق فراوان به ایران برگشته بودند به کشور محل تحصیل خود بازگردند و عامل دوم به ویژه پزشکان که مجبور بودند مدتی را در جبهه بگذرانند و نیز متخصصان بالقوه یعنی جوانانی که به سن خدمت نظام رسیده بودند این عده را برای گریز از خدمت نظام به طرق مختلف از کشور خارج و در کشورهای اروپایی به تحصیل پرداختند.

          نکته مهم آن است که اگر برنامه ریزی صحیح و بر اساس اصول علمی و به دور از تعصب صورت گیرد به احتمال زیاد موفق به جذب بخش وسیعی از افراد پاکسازی شده و نیز دو گروه مذکور خواهیم شد چرا که آنان نه به میل خود بلکه به تحت فشار سیاسی جو حاکم بر کشور (جنگ، بمباران شهرها، سربازگری و عواملی نظیر آن) مجبور به مهاجرت گردیدند. اکنون این عوامل از بین رفته و با برنامه ریزی صحیح می توان آنان را به مملکت بازگرداند برخی از آمارها کل مهاجران ایرانی در سال 1357 و 1360 را دو میلیون نفر تخمین می زنند. مقصد مهاجرت این افراد که 90 درصد آنها راهی اروپا و آمریکا شدند) سطح درآمد طبقه و تحصیلات آنان را کم و بیش روشن می سازد این در حالی است که در همین زمان ایران میزبان 2/5 میلیون پناهنده از افغانستان (و بعدها از عراق و آسیای میانه) شد. که 95 درصد آنان تخصص نداشته و به کار غیرمولد اشتغال داشتند. نظریه مهاجرین که در اسکاندیناوی منتشر می شود در تحقیقی پیرامون ایرانیان مهاجر آنها را به پنج گروه تقسیم می کند که عبارتند از : مغزهای علمی (پزشکان، استادان دانشگاهها، روشنفکران و...) بازرگانان. صاحبان مشاغل مهم در رژیم سابق سیاسیون و افراد عادی (شامل خانواده های هر کدام ازچهار گروه مذکور) طبق تحقیقی که به وسیله یکی از کارشناسان موسسه کارآموزی و تحقیق سازمان ملل متحد بعمل آمده شمار مهندسی ایرانی چینی و کره ای که در رشته های جدید فارغ التحصیل شده‌اند و در آمریکا بسر می برند عمده همکارانشان درکشورهای اصلی بیشتر است.

متغیرهای مستقل و وابسته :

_ در فرضیه 1 عوامل اقتصادی از قبیل نابرابر دستمزدها و درآمدها و امکانات نسبی تحصیل درآمد متغیر مستقل بوده است (مهاجرت نخبگان و متخصصان متغیر وابسته می‌باشد).

_ در فرضیه 2 عوامل اجتماعی متغیر مستقل و جذب شدن متخصصان به کشورهای صنعتی و پیشرفته متغیر وابسته می باشد.

_ در فرضیه 3 عوامل سیاسی متغیر مستقل و فرار مغزها و مهاجرت متخصصان متغیر وابسته می باشد.

_ در فرضیه 4 عوامل ایدئولوژیک (بخصوص در دوره های بحرانی) متغیر مستقل و فرار و مهاجرت نخبگان متغیر وابسته می باشد.

_ در فرضیه 5 عوامل فرهنگی و علمی متغیر مستقل و مهاجرت نخبگان و متخصصان متغیر وابسته می باشد.