چکیده :
مقاله حاضر به مطالعه پدیده اعتیاد به اینترنت به عنوان یکی از مسائل اجتماعی در عصر ارتباطات می پردازد. پدیده اعتیاد به اینترنت مدتی است که در کشورهای توسعه یافته بعنوان یکی از پیامدهای توسعه روزافزون شبکه ارتباطات الکترونیکی مطرح شده و کارکردهای بسیاری برای فرد، خانواده و جامعه به همراه داشته است. این مقاله برگرفته از تحقیقی پیمایشی در سال 1389 شمسی درباره وضعیت این پدیده در ایران است. جامعه آماری را نوجوانان و جوانان 25-15 ساله شهر ایذه که به اینترنت دسترسی دارند تشکیل می‌دهد. حجم نمونه نیز برابر با 800 نفر است. نتایج حاکی از آن است که پدیده استفاده اعتیادی از اینترنت در ایران نیز وجود دارد هرچند استفاده اکثر نوجوانان و جوانان از اینترنت بنظر طبیعی میرسد. همچنین، براساس نتایج این مطالعه، استفاده اعتیادی از اینترنت در بین برخی از نوجوانان و جوانان، با مسائلی مانند عدم مسئولیت پذیری اجتماعی، انزوای اجتماعی، فقدان حمایت اجتماعی، ناکارآمدی تحصیلی و کاری ارتباط مستقیم و با احساس خودارزشی ارتباط معکوس دارد.
کلید واژه ها :اعتیاد اینترنتی، مسئولیت پذیری اجتماعی، انزوای اجتماعی، حمایت اجتماعی، ناکارآمدی تحصیلی و کاری، احساس خودارزشی
مقدمه
دسترسی به اینترنت، پدیدهای رو به گسترش است و هر روز تعداد بیشتری از افراد در زمره استفاده کنندگان اینترنت قرار میگیرند. اینترنت در همه جا حضور دارد: در خانه، مدرسه، و حتی در مراکز خرید. طبق برآورد صورت گرفته، در سال 1981، 66 میلیون نفر از مردم آمریکا به اینترنت دسترسی داشته که در سال 1999 شمار آنها به 83 میلیون بالغ گردیده است (بیگز، 2000: 1) . در بین کاربران اینترنت، جوانان بیشترین استفاده را از آن دارند. نتایج تحقیقات انجام شده در ایالات متحده نشانگر آن است که استفاده از اینترنت در میان جوانان، بیش از هر گروه سنی دیگری است (بولن و هاره، 2000: 5) . کودکان نیز گروه سنی دیگری هستند که استفاده وسیعی از اینترنت دارند. در سال 2005، بیش از 77 میلیون کودک وارد فضای سایبر شده‌اند(غمامی، 1384: 45).
همزمان با دسترسی روزافزون و گسترده افراد به اینترنت، شاهد نوع جدیدی از اعتیاد یعنی اعتیاد اینترنتی هستیم که موضوع رو به رشد عصر اطلاعات است. همانند تمامی انواع دیگر اعتیاد، اعتیاد به اینترنت نیز با علائمی همراه است همچون، اضطراب، افسردگی، کج خلقی، بی‌قراری، تفکرهای وسواسی، کناره‌گیری، اختلالات عاطفی، و ازهم‌گسیختگی روابط اجتماعی. از طرفی، در عین حال که روابط افراد (به ویژه کودکان و نوجوانان) در جهان مجازی افزایش می‌یابد، در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعی کاسته میشود و احتمال افت عملکرد آموزشی آنان نیز می‌رود (سامسون، 2005: 2) .
اعتیاد اینترنتی، انسانها را به افرادی رهاشده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعی آنان تأثیر می‌گذارد. در نتیجه استفاده بیش از حد از اینترنت، بهره‌وری و بازده کاری کاربران اینترنت، پایین میآید. آنان با تأخیر به محل کار می‌روند و دچار کم‌کاری می‌شوند. . این کاربران حتی در صورت کناره‌گیری از اینترنت، دچار علائم اختلال می‌شوند (سز، 2003: 1) .
بیان مسئله
در بررسی تاریخ، بشری را نمی توان یافت که با مسائل مربوط به مواد مخدر دست به گریبان نبوده و شاید بتوان گفت مواد مخدر همزاد با بشر در این جهان یافت شده و تا زمانی که انسان در این عرصه وجود دارد آن نیز پا بر جاست. مسائل مربوط به مواد مخدر تازگی نداشته و اثرات آن نیز همواره در سرنوشت ملتها و اقوام قابل جستجو است. در کتب تاریخی ایران و حتی در کتاب قانون ابن سینا از اثرات این مواد نامبرده شده است. اما بیشتر گزارشات در مورد مواد مخدرمربوط به زمان صفویه و سپس قاجاریه تا عصر کنونی است همراه با فراز و نشیبهای این دوران که اشاعه مصرف مواد افیونی مورد توجه بوده است. قوانین یکصد ساله در مورد محدود نمودن مصرف مواد نیز یافت میشود.در زمان ما مسئله مواد مخدر شکل مخاطره آمیز و کاملا پیچیده ای به خود گرفته و در عین حال گسترش جهانی یافته است. اعتیاد به مواد مخدر علاوه بر زیانهای جدی و خطرناک جسمی از قبیل ابتلا به بیماریهای عفونی واگیردار همچون ایدز - هپاتیت - سل- عوارض و مشکلات عدیده اجتماعی و اقتصادی ازقبیل افزایش جرمهای مرتبط با مواد مخدر همچون جنایت و سرقت، فقر و تکدی گری و هدر رفتن سرمایه های کلان مادی کشورها را بدنبال داشته است. کشور ما دارای جمعیتی جوان است. بیش از 50%جمعیت کشور درسنین زیر 20 سال بوده و 62% از این جمعیت در شهرها ساکن بوده و از هر چهار نفر ایرانی یک نفر در معرض مهاجرت قرار دارد. موقعیت استراتژیک ایران و قرارگیری آن در کنار کشورهایی همچون افغانستان و پاکستان که جزو تولید کنندگان عمده مواد مخدر بوده و از طرفی ما یک مسئله ترانزیت و عبور مواد مخدر به جهت ویژگیهای خاص منطقه ای از کشور ما یک مسیر مناسب جهت قاچاق مواد مخدرفراهم ساخته و هم بازار مصرف داخلی آن که رشد روز افزونی داشته است.پس از پیروزی انقلاب اسلامی علیرغم تلاش بی وقفه نظام مقدس اسلامی کشورمان و تقدیم بیش از 2700 نفر شهید از نیروهای نظامی و انتظامی این روند رو به رشده بوده است در نتیجه آمار معتادین و نیز عوارض ناشی از اعتیاد افراد افزایش داشته است. برآوردهای رسمی اولیه و ساده از تعداد معتادین و سوء مصرف کنندگان مواد مخدر رقمی حدود 2میلیون نفر را ذکر مینماید و با در نظر گرفتن حداقل یک خانواده 5 نفری مرتبط با این افراد به رقمی حدود 10میلیون نفر انسان که در ارتباط نزدیک با معضلات و مشکلات ناشی از آن میباشند دست می یابیم. محبوسین زندانهای کشور در سال 77معادل 16.775نفر بوده که قریب به 60% آنان مرتبط با مواد مخدرو اعتیاد بوده اند.
ضرورت و اهمیت پژوهش :
به هر حال، پدیده اعتیاد اینترنتی، همزمان با افزایش دسترسی روزانه مردم به منابع آن‌لاین شایع‌تر میشود. وب، اطلاع‌دهنده، مفید، دارای منابع غنی و سرگرم‌کننده است. اما برای بسیاری از مردمی که به آن معتادند، این منافع، در حال تبدیل شدن به آسیب‌ها و نابهنجاریهای روانی و رفتاری است (فریس، 2002: 1) . مطالعات نشان داده است که 14 درصد از کاربران اینترنت، جزو کاربران آسیب‌شناسانه اینترنت هستند که دچار علائم رفتارهای وسواسی، حالت روان‌شیدایی، افسردگی و جز این‌ها هستند (زاهنیسر، 2000: 1) .
این مقاله درصدد پاسخگویی به این سوالات اساسی است که 1- آیا پدیده استفاده‌ی اعتیادی از اینترنت در ایران وجود دارد؟ 2- استفاده اعتیادآمیز از اینترنت، چه تبعاتی برای افراد (به ویژه کودکان و نوجوانان) در زمینه های مختلف اجتماعی, فرهنگی و آموزشی دارد؟
اهداف تحقیق :
هدف کلی این تحقیق بررسی پدیده اعتیاد به اینترنت در بین نوجوانان و جوانان 1-تا25سال شهرستان ایذه در سال 90-89
هدف جزئی :
آشنایی با استفاده اعتیادگونه اینترنت در جوانان
آگاه سازی والدین بر مسیر اینترنت فرزندان
متغیرهای پژوهش
متغیر اول استفاده اعتیاد گونه از اینترنت در بین جوانان و نوجوانان 15تا25سال
مواد و رو ش کار
متغیر وابسته در این مطالعه اعتیاد به اینترنت است که یک اختلال روانشناختی است که با تاب و تحمل فرد و گوشه گیری او در ارتباط است . در این مطالعه افراد معتاد به اینترنت کسانی را تشکیل می دهند که برابر معیار پرسشنامه یانگ نمره نهایی وضعیت آن ها برابر 79-50 ( اعتیاد خفیف (100-80 (اعتیاد شدید) است.
متغیرهای مستقل نیز در این بررسی عبارت بودند از سن، جنس، وضعیت تأهل، شغل، میزان تحصیلات، مشکلات روانی اجتماعی نظیر احساس بیگانگی با خود، احساس ضعف و ناتوانی در انجام امور، رفتار ناهنجار اجتماعی، انزواطلبی، درون گرایی و تفوق رفتار احساس بر رفتار منطقی، زمان استفاده و محل اتصال به اینترنت و سرانجام نوع برنامه اینترنتی. گرد آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز در این مطالعه به کمک سه پرسشنامه جداگانه به همراه سؤالات جمعیت شناختی صورت گرفت. برای اندازه گیری اعتیاد به اینترنت، پرسشنامه ای مبتنی بر تعداد ٢٠ سؤال بر مبنای مقیاس ٥ تایی لیکرت با استفاده از آزمون اعتیاد به اینترنت یانگ (8) طراحی و تدوین گردید. در این پرسشنامه، پاسخگویان درخصوص هر یک از سؤالات مطرح شده یکی از اعداد ١تا ٥ ( هرگز = ١نمره، به ندرت = ٢ نمره، گاهگاهی = ٣ نمره، اغلب = ٤ نمره و همیشه = ٥ نمره ) را به عنوان معیار سازگاری با حالت خود انتخاب نمودند و پس از تعیین نمره نهایی، وضعیت کاربران مورد مطالعه به صورت زیر مشخص گردید (امتیاز برابر 49-20= کاربر طبیعی، امتیاز برابر 79-50= اعتیاد خفیف و امتیاز برابر 100- 80 اعتیاد شدید).
برای اندازه گیری میزان احساس بیگانگی با خود در کاربران اینترنت از پرسشنامه DAS در سه بعد احساس ضعف و ناتوانی در انجام امور ، رفتار ناهنجار اجتماعی و اجتماع گریزی استفاده شد . در پرسشنامه نوع سوم برای سنجش شخصیت کاربران اینترنت مورد مطالعه از شاخص نوع مایرز بریگز[1] که شخصیت را به چهار نوع درون گرا ، برون گرا ، منطقی و احساسی تقسیم می کند بهره برداری به عمل آمد (٢١). برای جمع آوری اطلاعات ابتدا یک جلسه توجیهی برای پرسشگران در مورد نحوه تکمیل پرسشنامه ها و ارائه سایر اطلاعات ضروری تشکیل شد. برای تعیین ضریب پایایی و روایی پرسشنامه ها نیز روش های آزمون- آزمون مجدد[2] و تناسب یا همبستگی [3] مورد استفاده قرار گرفت . روش آزمون - آزمون مجدد به وسیله همان مجموعه پاسخگویان اندازه گیری می شود. به این صورت که همان پاسخگویان پرسشنامه ها را در روزهای مختلف تکمیل می کنند تا معلوم گردد که پاسخ ها چقدر ثبات دارند و سپس ضرایب همبستگی برای مقایسه دو مجموعه پاسخ محاسبه می گردند. اگر ضرایب مساوی یا بزرگتر از ٧٠ درصد باشد ، قابلیت اطمینان پرسشنامه خوب تلقی می شود. روش تناسب (همبستگی) داخلی، یک معیار رایج سایکومتریک است که در ارزیابی پرسشنامه ها به کار می رود و نشان می دهد چقدر عبارات مختلف یک مفهوم را اندازه گیری کرده و بر روی آن متمرکز می شوند. این اندازه گیری به وسیله ضریب آلفای کرونباخ انجام می شود و معمولاً ضرایب قابل اطمینان7/0 یا بیشتر هستند( ٢٢).
بنابراین برای تعیین روایی پرسشنامه ها و تعیین ثبات آنها از تعداد 30 نفر از همان پاسخگویان در سنین 45-15 سال که حداقل هفته ای یکساعت از اینترنت استفاده می کردند ، به طور تصادفی بهره گرفته شد و پرسشنامه ها توسط آنها تکمیل و ضرایب همبستگی برای محاسبه در مجموع دو پاسخ محاسبه و ضریب همبستگی بیشتر از ٧٠ درصد به دست آمد . ضریب پایایی پرسشنامه اعتیاد به اینترنت یانگ برابر ٨9 /٠، و ضریب پایایی پرسشنامه DAS در بعد ضعف و ناتوانی با ٨ سؤال برابر 81/0 در بعد رفتار ناهنجار اجتماعی با ٤ سؤال برابر 77/0 و بعد اجتماع گریزی با ٨ سؤال برابر 85/0 بود.
در این مطالعه که به روش مقطعی انجام شد، جامعه آماری را خانوارهای ساکن در شهر ایذه تشکیل می دادند و حجم گروه نمونه با استفاده از جدول حجم نمونه تصادفی 364 نفر تعیین گردید. روش نمونه گیری به شیوه تصادفی چند مرحله ای انجام گردید و خانوارهای افراد 45-١٥ سال که در هفته حداقل یک ساعت از اینترنت استفاده می کردند پرسشنامه اعتیاد به اینترنت یانگ را تکمیل نمودند. پس از ثبت و تحلیل این پرسشنامه ها و شناسایی کاربران معتاد به اینترنت، پرسشنامه DAS و مایرز بریگز توسط آنان تکمیل گردید . برای تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده گردید.
فرضیههای تحقیق
با توجه به مدل نظری مذکور، فرضیههای تحقیق عبارتند از:
1- بین اعتیاد به اینترنت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی رابطه وجود دارد.
2- بین اعتیاد به اینترنت و انزوای اجتماعی رابطه وجود دارد.
3- بین اعتیاد به اینترنت و ناکامی تحصیلی و کاری رابطه وجود دارد.
4- بین اعتیاد به اینترنت و فقدان حمایت اجتماعی رابطه وجود دارد.
پیشینه و ادبیات تحقیق
دیدگاهها و نظریه‌ها در تبیین اعتیاد اینترنتی و پیامدهای آن
علل گرایش به اینترنت چیست و چرا برخی از افراد بهرهمند از آن، دچار مشکل می‌شوند و در معرض خطر ازدست دادن شغل، ازهم‌گسیختگی روابط اجتماعی، و یا زیانهای مالی قرار میگیرند؟ در پاسخ به این سوال، دیدگاههای متعددی مطرح شده است. اعتیاد به اینترنت یک موضوع بینرشتهای است و علوم مختلفی چون پزشکی، ارتباطات، جامعهشناسی، حقوق، اخلاق و روانشناسی هر یک از زوایای مختلف علل و پیامدهای این پدیده را مورد مطالعه قرار دادهاند. ما در این قسمت بیشتر به ابعاد روانشناختی و اجتماعی آن توجه نمودهایم. اهم نظریه‌ها درباره دلایل گرایش اعتیادی افراد به اینترنت عبارتند از:
1 نظریه پویایی روانی و شخصیت
این نظریه ریشه‌های اعتیاد فرد به اینترنت را مرتبط با شوک‌های روحی یا کمبودهای عاطفی دوران کودکی، ویژگیهای شخصیتی و یا سایر اختلالات، و خلق‌وخوها یا شرایط روحی موروثی میداند. طبق این دیدگاه، بسته به حوادث دوران کودکی و یا ویژگیهای شخصیتی مکتسب در سن بلوغ، فرد برای توسعه یک رفتار اعتیادآمیز و یا هر رفتار دیگری مستعد میشود. در این حالت، آنچه که اهمیت دارد، موضوع یا فعالیت نیست، بلکه فرد و مبنایی است که وی تحت آن، معتاد میشود (دوران، 2003: 2)
نظریه کنترل اجتماعی
براساس نظریه کنترل اجتماعی هیرشی، ابعاد اصلی پیوند اجتماعی عبارتند از: 1- دلبستگی و علاقه به دیگران، 2- تعهد به خانواده، شغل، دوستان، 3- مشغولیت و مشارکت مداوم در فعالیت‌های زندگی، کار و خانوادگی و 4- اعتقاد به ارزشها و اصول اخلاقی گروه یا جامعه. ضعف هر یک از این چهار بعد پیوند اجتماعی در فرد میتواند موجب بروز رفتارهای انحرافی در او شود (امیدوار و صارمی، 1381: 56). اگر اعتیاد به اینترنت را نیز در زمره رفتارهای انحرافی در نظر گیریم، میتوان در تحلیل این پدیده، از نظریه کنترل اجتماعی هیرشی نیز استفاده کرد.
3 تبیین رفتاری
این تبیین بر پایه مطالعات بی. اف. اسکینر راجع به شرطی‌شدن عامل یا کنشگر می‌باشد. براساس این دیدگاه، فرد برای دریافت پاداش وارد اینترنت میشود. پاداش‌هایی که وی از این رفتار می‌گیرد، فرار از واقعیت، رسیدن به عشق و سرگرمیهای زیاد می‌باشد و چنانچه فرد در زمانهای آتی نیز به این پاداش‌ها احساس نیاز کند، احتمالاً به اینترنت روی خواهد آورد و در نتیجه، این روند تقویت شده و چرخه همچنان ادامه پیدا می‌کند (دوران، 2003: 2).
4 تبیین بیوپزشکی
بر پایه تبیین بیوپزشکی، عوامل ارثی و مادرزادی و یا اختلالات شیمیایی در مغز و فرارسان‌ها، دلایل اصلی روی‌آوردن فرد به اعتیاد میباشند. از نظر این دیدگاه، وجود برخی کروموزومها، هورمونها، و مواد زائد و یا فقدان مواد شیمیایی لازم و مشخص و فرارسان‌هایی که فعالیت مغز و سایر عناصر دستگاه عصبی را تنظیم می‌کنند، در بروز اعتیاد در فرد موثرند (فریس، 2002: 3-2). از این دیدگاه، روشهای چندی وجود دارد که طی آن، استفاده از اینترنت احتمالاً باعث تحریک این فرایند عصبی بیولوژیکی میشود. روشهای مورد نظر عبارتند از:
1 تجربه بالقوه شدید قدرت، هیجان، خوشحالی، تحریک، تحقق اهداف و رضایت، که در نتیجه آن، فرد قادر خواهد بود در یک آن به منبع گسترده اطلاعات و جهان لایتناهی منابع راجع به هر چیزی، متصل شود.
2 احساس مخاطره‌جویی و ریسک‌پذیری همراه با ناشناخته‌ماندن چیزی که ممکن است در اتصال بعدی به اینترنت بتوان آن را مشخص کرد. این امر ناشناخته ممکن است کسب اطلاعات جدید و جالب و یا فرصتهای تعاملی همچون ارتباط صرف با یک دوست، رفتن به اتاق‌های چت، هرزه‌نگاری، سکس سایبر، خرید آن‌لاین و جز این‌ها باشد.
3 اثر خویشتنداری رضایت‌بخشی که گمنامی کاربر در نت به وی می‌دهد. این امر هم باعث تسریع روند صمیمیت و پیوند اجتماعی میشود که ظاهراً صداقت آن از ارتباط شفاهی بیشتر است و هم موجب میشود که فرد دچار رویا و خواب و خیال شود و یا یک هویت کلی جدیدی برای خود ایجاد کند که ممکن است بسیار لذت بخش هم باشد.