پایان نامه ارزیابی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی مدارس متوسطه مناطق نوزده گانه شهر تهران

پایان نامه

کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی

چکیده تحقیق

امروزه، استرس یا فشار روانی، یکی از مسائل همه گیری است که انسانها به آن مبتلا می‌باشند. دامنه نفوذ استرس از زندگی فردی به زندگی سازمانی سریع است. عوامل فشار روانی (استرس زاها)، هرآنچه که باشند، در موقعیت های مختلف آثار و عواقبی را برای انسان به همراه دارند. در این میان، مدیران را یکی از حساسترین قشرها در برابر فشار روانی معرفی نموده اند. (ابزری، 1379، ص 115)

تحقیق حاضر به منظور ارزیابی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی دبیرستانهای شهر تهران تهیه و تدوین گردیده است. برای انجام این تحقیق، یک سوال اصلی و سه فرضیه فرعی تدوین گردید که سوال اصلی عبارتست از: از نظر مدیران آموزشی، از عوامل امکانات فیزیکی نامناسب، سنگینی کار، عدم امکان رشد حرفه ای، روابط نامناسب کاری، ویژگیهای نقش و مسائل و مشکلات مالی، کدام تاثیر بیشتری در ایجاد استرس دارند؟

در فرضیات فرعی تحقیق به مقایسه نظرات مدیران زن و مرد، متخصص و غیرمتخصص و بر سابقه و کم سابقه پرداخته شده است جامعه آماری تحقیق، شامل کلیه مدیران مدارس متوسطه شهر تهران در سال تحصیلی 82-81 می باشد، که از بین آنها، 174 نفر از طریق روش نمونه گیری تصادفی- سهمیه ای با استناد به جدول مورگان انتخاب شدند، به منظور انجام پژوهش، پرسشنامه ای با 35 سوال از نوع بسته با استفاده از مقیاس پنج گزینه‌ای لیکرت، در بین مدیران مدارس پنج منطقه از مناطق 19 گانه آموزش و پرورش تهران توزیع گردید و پس از جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات، با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

نتایج حاصل از آزمون سوال تحقیق نشان داد که میزان اهمیت و تاثیر عوامل فشارزا به صورت زیر می باشد: مسائل و مشکلات مالی (با میانگین رتبه ای 59/4 بعنوان مهمترین منبع فشارزا)، عدم امکان رشد حرفه ای (با میانگین رتبه ای 71/3)، روابط نامناسب کاری (با میانگین رتبه ای 47/3)، سنگینی کار (با میانگین رتبه ای 40/3)، ویژگیهای نقش (با میانگین رتبه ای 14/3) و امکانات فیزیکی نامناسب (با میانگین رتبه ای 70/2 بعنوان کم اهمیت ترین منبع فشارزا). در مورد فرضیات فرعی: 1- تفاوت بین دیدگاه مدیران آموزشی زن و مرد راجع به عوامل استرس زا فقط در مورد عامل روابط نامناسب کاری معنادار است. 2- تفاوت بین دیدگاه مدیران آموزشی متخصص و غیرمتخصص فقط در مورد عامل سنگینی کار معنادار است. 3- تفاوت بین دیدگان مدیران با سنوات خدمت کم و سنوات خدمت زیاد معنادار نیست.

مقدمه

اکنون  که در آستانه قرن بیست و یکم به سر می بریم با توجه به پیچیدگی و تغییرات روزافزون جامعه و رشد ، توسعه فن آوری، مساله فشار روانی در جامعه یک مشکل چشمگیر و خطرناک به نظر می رسد.هر چند کاربرد واژه استرس در روانپزشکی سابقه طولانی دارد ؛‌ولی در سالهای اخیر استفاده از آن در روانشناسی مدیریت و رفتار سازمانی نیز متداول گردیده و به سبب رایج بودن آن در زندگی اجتماعی افراد، بخشی از مباحث سازمانی به استرس اختصاص یافته است.

کسی به درستی نمی داند که آیا فشار روانی واقعا در حال حاضر بیش از گذشته است یا خیر ،‌اما کارشناسان معتقدند نفوذ این پد یده روزافزون است.دکتر بنسون از دانشگاه هاروارد می گوید ما در دنیایی از بی ثباتی و عدم امنیت زندگی می کنیم هر چیزی از تهدید اتمی گرفته تا نداشتن تامین شغلی و اثرات زیانبار داروها گواه این مدعاست. (الیوت ، 1370، ص13)

استرس فرسودگی بدنی یا عاطفی است که بر اثر مسایل و مشکلات واقعی یا تصوری پدید می‌آید. استرس گاه سبب رسیدن آسیبهای فراوانی به فرد و سازمان می شود .فشار روانی در فرد باعث می شود که بدن وظایفی را که به طور عادی و به سادگی می‌تواند انجام دهد با دشواری بیشتر به انجام برساند. نزاع با یک همکار ،‌محروم شدن از پاداش ،‌دیر رسیدن به سر کار ،‌پیش آمدن یک مشکل مالی و از دست دادن یکی از نزدیکان همه نمونه هایی از عوامل فشار زای روانی فردی است.تغییراتی که در محیط سازمان پدید می آید،‌ همچون تغییر در گردش کار ،‌استفاده از تکنولوژی تازه ، برپایی جلسات اداری ، بحث درباره نیازهای هر بخش ، بحث های مالی و بودجه ای ،‌کمی در آمد موسسه ، قوانین و مقررات محدود کننده ، تزلزل وضع سازمانی کارکنان ، فشار مدیریت و کارمندان ،‌فشار هیئت مدیره یا روسای سازمان بر مدیر را می توان نمونه‌هایی از عوامل فشار روانی سازمانی به حساب آورد. (علوی ، 1378، صص 34-33)

بیان مساله

در دنیای کنونی استرس به عنوان یکی از آفات نیروی انسانی محسوب شده است، اثرات مخرب استرس بر زندگی فردی و اجتماعی کاملا مشهود بوده و مدیران یکی از آسیب پذیرترین قشرها در برابر استرس هستند.علی رغم این نظر که فشارهای عصبی مفید نیز وجود دارد و مقداری از فشارهای عصبی برای ایجاد تحرک و تلاش در انسان ضروری است زمانیکه بحث فشار عصبی مطرح می شود بیشتر به عوارض و ضایعات آن توجه شده و فشار عصبی مضر مد نظر قرار می گیرد.به هر حال فشار عصبی آثار فراوانی بر عملکرد فعالیتهای اعضای سازمان دارد ، فشار عصبی حاد نیروی انسانی سازمان را ضایع می کند و پایه های سازمان را متزلزل می سازد بدین ترتیب است که فشار عصبی در سازمان همچون آفتی نیروها را تحلیل می برد و فعالیتها و تلاشها را عقیم می سازد.از میان نشانه های عمومی استرس موارد زیر از جمله بی اشتهایی یا اشتهای زیاد ، بیخوابی یا خواب بیش از اندازه، دردهای مداوم ،‌خلاء ذهنی و احساسی ، فشار در محیط کار، ‌درگیری با کارفرما ، ترس از شکست ، و غیره آشکارتر است. (غفوریان ، 1375، ص37)

به طور کلی ، بروز فشار در سازمانها کارآیی نیروها را می کاهد ، همکاری جای خود را به رقابت مخرب می دهد و ارتباطات سازمانی مختل می گردد.مدیری که گرفتار فشارهای عصبی و روانی است نمی تواند با زیر دستان خود رابطه صحیح برقرار نماید ، با فرادستان خود دچار مشکل می شود و ارباب رجوع را از خود ناراحت می کند.به علاوه ،‌عوارض ناشی از کم کاری ، تاخیر ،‌غیبت ، جابجایی ، ترک خدمت و در نتیجه کاهش بهره‌وری و عوارض فیزیکی روانی  فشارهای عصبی ، خسارتهای جبران ناپذیری را برای سازمانها به ارمغان می‌آورد.

در میان سازمانهای اجتماعی، هیچ  سازمانی به اندازه آموزش و پرورش حساس نیست ،‌زیرا همچنانکه می دانیم آموزش و پرورش زیر ساز تمامی سازمانهای یک جامعه است و در این میان مدیران آموزشی از مهمترین ارکان تعلیم و تربیت می باشند.بنابراین بررسی عوامل فشار زای مدیران آموزشی می تواند گام مثبتی در جهت ارتقای شغلی آنان از طریق کاهش یا تعدیل تاثیر عوامل فشارزا و در نتیجه ،‌ارتقای آموزش و پرورش باشد.

ضرورت  و اهمیت موضوع

بر اساس گزارش آکادمی امریکائی پزشک خانواده ، دوسوم بیماران پزشک خانواده دچار ناراحتی های متاثر ار فشار روانی بوده اند در همین حال هزینه های سنگین ناشی از آثار اینگونه ناراحتی ها در غیبت افراد ،‌هزینه های سرسام آور درمانی شرکتها و کاهش تولید ،‌صاحبان صنایع را بیمناک کرده است.سرطان ، ناخوشی های ریوی ،‌تلفات ناشی از سوانح ، سیروز کبدی و خود کشی که در آمریکا شش عامل مهم مرگ و میر تلقی می شود سهم عمده ای ایفا می کند. فشار روانی همچنین در تسریع شرایط منتهی به طلاق نقش مهمی ایفا می کند.

توجه به شیوع فشار روانی عکس العمل های گسترده ای را برای مقابله با آن به دنبال داشته است.داروها ی رفتاری برای مقابله با بیماریهایی که در ارتباط با فشار روانی هستند عرضه شده اند و راههای چگونگی تاثیر عوامل عاطفی در بنیه دفاعی بدن تحت مطالعه می‌باشد. شرکتهای بزرگ برنامه های جامعی برای کنترل فشار روانی برای مجریانی که در این زمینه در زحمت هستند تدارک دیده اند.

مدیر انستیتوی امریکائی فشار روانی در شهر نیویورک می گوید: فشارهای روانی امروزه نسل جدیدی از جویندگان تحرک و جنب و جوش به وجود آورده است که اغلب به ضرر خود ، هیجان و بیقراری را بر آرامش ترجیح می دهند. مثلاً چتر بازان از پرش آزاد بیش از پرش با چتر نجات احساس لذت می کنند و …

به دو دلیل بررسی عوامل سازمانی موثر در فشار روانی ضروری است .نخست آنکه کوتاهی در این امر می تواند بر توان منابع انسانی یک سازمان زیانهای فراوان وارد سازد و پی آمدهای منفی اقتصادی مانند کاهش تولید یا تولید پر از کاستی را فراهم آورد ، دوم آنکه هر گاه این عوامل به درستی باز شناخته شود و با تدبیر و دور اندیشی هدایت و سرپرستی گردد می تواند در بهبود کار و بالارفتن خشنودی کارمند وافزایش بازده سازمان موثر آید.در غیر این صورت ،‌سازمان برای فشارهایی که در درون خود پدید می‌آورد یا نا خواسته در درون آن پدیدمی آید باید هزینه ای بس گزاف بپردازد. (طوسی،1375، ص 75)

از آنجاییکه آموزش و پرورش وظیفه بسیار سنگین هدایت نسل آینده را به عهده دارد ،‌ و به واسطه اینکه درصد زیادی از افراد جامعه به عناوین مختلف در امر آموزش و پرورش درگیر هستند ،‌انجام تحقیقات کاربردی که بتواند مسائل و مشکلات این حوزه را شناسایی و حل کند و بر پیشرفت و بهبود عملکرد این بخش مهم از جامعه تاثیر بگذارد ضروری به نظر می‌رسد .شناسایی عوامل فشار زای شغلی مدیران آموزشی نیز می تواند یکی از این نوع تحقیقات است که می‌تواند گامی هر چند کوچک در این ورطه عظیم باشد.

اهداف تحقیق

یکی از مسائل و مشکلاتی که امروزه در تمام سازمانها منجمله سازمانهای آموزشی شیوع پیدا کرده است پدیده استرس می باشد که به دلیل داشتن پیامدهای نامطلوب بی شمار ،‌مورد توجه اکثر علمای سازمان و مدیریت قرار گرفته است و با توجه به اینکه هنوز این مسئله در سازمانهای آموزشی کشورمان مورد تحقیق و تفحص دقیق قرار نگرفته است هدف ما در این تحقیق عبارت است از:

1.بررسی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی دبیرستانهای شهر تهران

2.مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی زن و مرد

3.مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی متخصص و غیر متخصص

4.مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی با سنوات خدمت زیاد و کم.

سوال و فرضیات تحقیق

این پژوهش بر اساس موضوع و اهدافش از یک سوال اصلی و سه فرضیه فرعی تشکیل گردیده است.

- سوال اصلی تحقیق

از نظر مدیران آموزشی عوامل زیر تا چه میزان موجب استرس شغلی می شود؟

1.امکانات فیزیکی نامناسب                       4.روابط نامناسب کاری

2.سنگینی کار                                     5.ویژگی های نقش

3.عدم امکان رشد حرفه ای             6.مسائل و مشکلات مالی

- فرضیات فرعی تحقیق

1. عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران زن و مرد متفاوت است.

2.عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران متخصص و غیر متخصص متفاوت است.

3.عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران با سنوات خدمت کم و سنوات خدمت زیاد متفاوت است.

تعریف واژه های اساسی

استرس- هر نوع فشار روانی یا جسمی، که درجه آن از نظر قدرت یا تداوم از حد ظرفیت سازشی ارگانیسم فراتر رود و به ناسازگاری یا اختلال منجر شود. (پرومود باترا، 1375، ص5)

در این پژوهش منظور از استرس، فشارهای روانی یا جسمانی است که بر فرد وارد می شود و فرد را دچار ناراحتی و پریشانی می کند، می باشد.

استرس‌زا هر عاملی که بتواند به شکلی واکنش استرس را در فرد بر انگیزد استرس‌زا نامیده می شود. ( احمدی ، 1375، ص 15)

منظور از استرس زا در این پژوهش شش عامل از عوامل سازمانی موثر در فشار روانی مدیر ان آموزشی است که عبارتند از: شرایط فیزیکی نامناسب، سنگینی کار، عدم امکان رشد حرفه ای، روابط نامناسب کاری، ویژگیهای نقش و مسائل و مشکلات مالی.

استرس شغلی کنش متقابل بین شرایط کار و ویژگی های فردی شاغل به گونه‌ایست که خواستهای محیط کار بیش از آن است که فرد بتواند از عهده آنها بر آید. (آرراس، 1377، ص17)

در این پژوهش منظور از استرس شغلی، فشارهای روانی یا جسمانی هستند که در محیط کار بر فرد وارد می گردند و باعث می شوند فرد نتواند بدرستی از عهده کار برآید.

محیط فیزیکی سازمان در پژوهش حاضر شامل عواملی همچون نور ، سر و صدا ،‌تهویه ، معماری و استحکام ساختمان، امکانات آموزشی و پژوهشی ، طراحی و چیدمان کلاس و غیره می باشد.

سنگینی کار شامل دو جزء گرانباری و کم باری نقش می باشد.در گرانباری نقش فرد یا مهارت لازم برای انجام کار را ندارد یا اینکه وقت کافی برای انجام کارهایش را ندارد و کمباری نقش وضعیتی است که در آن از مهارتهای شخصی به طور تمام و کامل استفاده نمی‌شود. (آرراس، 1377، ص74)

در این تحقیق نیز سنگینی کار یعنی اینکه فرد شاغل مهارت یا وقت کافی برای انجام کار را ندارد و همینطور موظف به انجام وظایفی پایین تر از سطح شایستگی یا توانائیهایش می‌باشد.

عدم امکان رشد حرفه ای یا توقف شغلی وضعیتی است که در آن افراد احساس می‌کنند محبوس شده اند ، زیرا کاری که آنها انجام می دهند همواره همین بوده و هست. (آرراس، 1377، ص 95)

در پژوهش حاضر عدم امکان رشد حرفه ای یعنی اینکه: فرد شاغل فرصت یا امکانات، لازم جهت به روز کردن اطلاعات و در نتیجه ارتقاء شغلی خود را ندارد.

روابط نامناسب کاری یعنی محیط کار جوی را به وجود می آورد که فرد نمی تواند در آن روابط صمیمانه و توام با اعتماد با همکاران، زیر دستان و روسای خود داشته باشد.

در تحقیق حاضر منظور از روابط نامناسب کاری، علاوه بر عدم روابط صمیمانه با همکاران و روسا، شامل وجود قوانین خشک و انعطاف ناپذیر و نبود معیارهای صریح و روشن برای ارزیابی عملکرد در محیط کار نیز می باشذ.

ویژگی های نقش شامل ابهام نقش و ناسازگاری نقش می باشد. در ابهام نقش ، فرد نمی داند که چه انتظاری از وی برای انجام شغل اش دارند.و ناسازگاری نقش زمانی رخ می دهد که تن دادن به مجموعه ای از الزامهای شغلی با پذیرش مجموعه دیگری از الزامهای شغلی ، مغایر و یا به کل ناممکن باشد. (آرراس، 1377، ص75)

در پژوهش حاضر منظور از ویژگیهای نقش شامل روشن نبودن حیطه وظایف و مسئولیتهای محوله، تلاش برای هدفهای مهم، انتظارات ضد و نقیض زیردستان و بالادستان، تداخل مسئولیتها و وجود تعارض بین هدفهای فردی یا انتظارات سازمان است.

مسائل  مالی در پژوهش حاضر مسائل مالی، شامل تخصیص منابع مالی و انسانی جهت آموزش و پرورش، مسائل مربوط به تامین هزینه های زندگی مدیران، تجهیزات اداری و آموزشی و امکانات رفاهی می باشد.

متخصص منظور از متخصص در این پژوهش کسی است که تحصیلات دانشگاهی وی مدیریت آموزشی می باشد.

سنوات خدمت در پژوهش حاضر به طور قرار دادی مدیرانی که بیش تر از ده سال از مدیریتشان می گذرد  را با سابقه و مدیرانی که کمتر از این میزان مدیریت کرده‌اند کم سابقه در نظر گرفته شده است.

مقدمه

از آن هنگام که کلمه استرس[1] به عنوان ترجمان « هر نوع فشار روانی یا جسمی ، که درجه آن از نظر قدرت یا تداوم از حد ظرفیت سازشی ارگانیسم فراتر رود و به ناسازگاری یا اختلال منجر شود » پیشنهاد گردیده است؛‌طبقات مختلف مردم ‌از هر سطح تحصیلی یا اجتماعی به فراوانی و به گونه ای فراگیر از این کلمه برای بیان فشار عصبی یا روانی استفاده می کنند و به گونه ای احساس تنش خویش را با همین عبارت توصیف می کنند.

اما نکته این جاست که اگر چه همه افراد ، کلمه استرس را به سادگی در سخنان روزمره شان به کار می برند ؛ شاید از آثار سوء و جدی آن به اندازه کافی آگاه نباشند و شیوه های ساده و صحیح پیشگیری از آن را به کار نبندند و خود آگاه و ناخود آگاه و خود خواسته به استرس های قابل اجتناب دچار شوند و از اینکه به طور مداوم و فزاینده با آن روبرو هستند ؛‌در شگفت نیز باشند .از آن جا که پیامدهای استرس ،‌تهدیدی جدی برای سلامتی به شمار می آید و موجب کاهش لذت و بهره وری فرد از یک زندگی پربار می شود و همچون سدی در برابر پیشرفت ، ایفای نقش می کند ،‌و از آنجا که بسیاری از استرس های روزمره با ساده ترین شیوه ها ، قابل پیشگیری هستند؛ آشنایی جامعه با پیشگیری از استرس و کنترل و مدارا با آن از ضرورت و اهمیت شایسته ای برخوردار است.

استرس ، پدیده ای امروزی نیست؛ هنگامیکه بشر یک شکارچی یا طعمه شکار بود نیز استرس وجود داشت .به هر حال ، در دنیای امروز، استرس همچون نفس کشیدن و راه رفتن، بخشی از زندگی است. اگر بخواهیم ساده تر بگوییم، استرس یک آتش است. به عبارت دقیق‌تر آتش زیر خاکستر است.آتش پنهان پایدار .ما می توانیم آن را کنترل نموده و از گرمی آن لذت ببریم ، یا آن را شعله ور نموده به آتش سوزی بزرگی مبدل نمائیم.با نداشتن راه صحیح، ‌بسیاری از ما حالت دوم را انتخاب می کنیم. ( پرومودباترا، 1375، صص 10-5)

تاریخچه استرس

استرس در مفهوم کلی ،‌پدیده ای نوظهور و منحصر به قرن حاضر نیست ولی تفاوتهای موجود ، از نقطه نظر تنوع ، استمرار و منابع در زمانهای گذشته و حال بسیار فاحش و قابل تعمق است.اجداد ما با استرس کوتاه مدت روبرو بودند، بدین معنی که وقتی با آب و هوای بد ،‌کمبود مواد غذایی ، رقبا، دشمنان و… روبرو می شدند ، به سرعت و به صورت غریزی واکنش نشان داده و در این راه از تغییرات حاصل در سیستم فیزیولوژیکی و روانی خود یاری می جستند.به عبارت دیگر ،آنها با استرس زندگی نمی‌کردند بلکه در حواشی آن قرار داشتند. متاسفانه بشر امروزی در محیطی زندگی می کند که به طور مداوم با شرایط، ‌عوامل و موقعیتهای توام با استرس روبرو است. (بوشهری، 1376، ص 35)

اصطلاح استرس یا فشار روانی که از کلمه لاتین STRINGER مشتق شده ،‌به معنای در آغوش گرفتن ،‌فشردن و باز فشردن است؛ رفتارهایی که می توانند با احساسات متضاد همراه باشند.برای مثال می توان کسی را در آغوش گرفت اما در همین حال وی را دچار اختناق کرد. (استورا،1377،ص25)

فشار روانی یا استرس که واژه اصلی آن ، چنانچه گفته شد ریشه در زبان لاتین دارد در قرن هفده میلادی بسیار متداول بوده و به معنی سختی و دشواری ، فلاکت و محنت به کار رفته است.

در اواخر قرن هجده معنی آن به نیرو ،‌فشار ، زور و تلاش بسیار تغییر یافت و منظور از آن در وهله نخست ،‌ نیروهای ذهنی و جسمی فرد یا افراد بود.در سال 1910 سر ویلیام اسلر[2] متوجه ارتباط بین درد سینه و هیجانات زندگی شد و کشف کرد که اضطراب و فشار باعث بیماری می گردد.

در سال 1930 والتر کانن[3] طی مقاله ای ، تعریف نوین و کاملا مختلفی از استرس ارائه داد.کانن اثرات استرس را روی حیوانات و انسانها مورد مطالعه قرار داد ، به خصوص واکنش « جنگ یا گریز » .زیرا انسان همانند حیوانات وقتی در مقابل خطری جدی قرار بگیرد یکی از سه حالت : مقاومت ،‌مبارزه یا تلاش برای فرار را انتخاب خواهد کرد .کانن دریافت وقتی افراد مورد آزمایش او در مقابل سرما ، کمبود اکسیژن ، و برانگیختگی قرار می گیرند می توان تغییرات فیزیولوژیکی فوری مانند ترشح آدرنالین را در آنها مشاهده کرد. (کوپر، 1370، ص 8)

یکی از اولین تلاشها ی علمی برای تشریح  فرایند بیماریهای وابسته به استرس به وسیله پزشک دانشمند هانس سلیه[4] به عمل آمد او در سال 1946 برای فردی که در مقابل حالتهای اضطراب آور قرار می گیرد سه مرحله قائل شد:

1.واکنش در برابر خطر ، که در آن مرحله پایین آمدن مقاومت درونی به دنبال حالتی مخالف هول و هراس به وجود می آید و در طول آن مکانیسم مقاومت شخص فعال می گردد.

2.مقاومت، مرحله ای که حالت انطباق ،‌امیدواری ، احساس موفقیت فرد به حالت تعادل خویش برمی گردد .به هر حال اگر عامل اضطراب همچنان ادامه داشته باشد یا مکانیسم دفاعی کار نکند ، مرحله سوم پیش می آید.

3.فرسایش یا عجز، وقتی است که مکانیسم های انطباقی فرو می ریزد. (همان منبع، ص 9)

در اوائل دهه 1950 میلادی روان پزشکی به نام توماس هلمز[5] در پژوهشهای خود تنها عامل مشترک در ایجاد هر نوع استرس را لزوم ضرورت و اجبار در ایجاد تغییر و تحول مهم در روند زندگی معمولی فرد دانست و به همراه ریچارد راهه ، با سوالاتی مبنی بر اولویت دادن به اتفافات و حوادث و تغییرات مهم زندگی ، میزان فشار روانی را بر حسب تغییراتی که در زندگی افراد روی می دهد اندازه گیری کردند و مقیاس رتبه ای سازگاری مجدد و اجتماعی را فراهم کردند.

در دهه 1970 روانشناسی به نام ریچارد لازاروس[6] اظهار داشت که واکنش ناشی از اضطراب به چگونگی ارزیابی ( آگاهانه یا نا آگاهانه ) او از میزان صدمه ، تهدید یا به مبارزه طلبیدن آن حادثه مربوط می شود.عقاید لازاروس مخالف با عقاید کسانی است که اضطراب را به طور ساده به عنوان فشار محیطی تلقی می کنند، در عوض می گوید شدت اضطراب تجربه شده از میزان احساس شخص از توانایی خویش در مقابله با تهدیدی معین معلوم می گردد،‌و اگر شخص از قدرت خویش برای غلبه بر تهدید مطمئن نباشد احتمالا احساس نا امیدی و شکست خواهد کرد.

تام کاکس[7] و همکارانش در سالهای آخر دهه 1970، چنین اظهار داشتند که استرس را به عنوان جزئی از سیستم پیچیده و پویائی تاثیر متقابل انسان و محیط بهتر می توان شناخت .کاکس از عقیده مدل ماشینی استرس انتقاد کرد و گفت: بشر و ارگانیزم او ماشین نیست.استرس به وسیله بشر درک یا تشخیص داده شده ولی یک ماشین توانایی تشخیص یا فشاری را که بر او وارد می آید ندارد. (همان منبع، ص 10)

یکی از متخصصین به نام فرد گودوین[8] 1983 نشان داد که انسانها قدرت زیادی برای تحمل استرس های شدید دارند لیکن هنگامی درمانده می شوند که قدرت تجدید قوا برای مقابله با فشارهای جدید را نداشته باشند .گروهی از صاحبنظران رفتار سازمانی استرس زا را بیماری قرن ما نامگذاری کرده اند.

در مجموع می توان گفت : کار اولیه بر روی استرس بیشتر بر تببین ماهیت استرس متمرکز بود ؛ استرس در ابتدا همچون یک نیروی خارجی پنداشته می شد به تازگی به استرس به مثابه واکنش نسبت به فشار نگاه می شود.استرس در حال تبدیل به پدیده ای جهانی است که بر همه کشورها ، حرفه ها و همه طبقات تاثیر می گذارد. (سراج، 1378، ص26)

استرس

یکی از رایجترین مشکلاتی که همه ما را در سنین متفاوت مورد حمله قرار می دهد ،‌ استرس یا فشار روانی است .تقریبا اکثر مردم تصور می کنند که می دانند استرس چیست . ولی نسبتا عده معدودی درک صحیحی از آن دارند و از اثرات آن در بدن آگاه بوده و می دانند ، چگونه می توان آن را کنترل کرد ، و با آن کنار آمد و حتی از آن به نفع خود استفاده کرد. (کراس، 1371، ص9)

واژه استرس به معنای نیرو ،‌فشار و اجبار ، واژه ای است انگلیسی و در زبانهای مختلف با همین لفظ به کار می رود.در زبان فارسی واژه « فشار روانی » را به عنوان برابر نهاده استرس به کار برده اند که با مفهوم دقیق استرس سازگار نیست.اگر چه مساله تاثیر عوامل محیطی بر بیماریها از قدیم مورد توجه است و در پزشکی قدیم ایران نیز تحت عنوان « اعراض نفسانی » و تاثیر آنها بر بیماریها سخن گفته شده است.اما فرضیه های مربوط به را بطه میان محرکهای محیطی و بیماری ، از ابتدای قرن حاضر به طور جدی مورد بحث و پژوهش قرار گرفته اند . در حقیقت تحول اساسی در مفهوم استرس و نقش تعین کننده آن در بیماریها مدیون پژوهشهای دوران ساز دکتر هانس سلیه اهل مونترال کاناداست.

سلیه ، محرک را عامل استرس زا ، می نامد و به زعم او باید میان استرس و عامل به وجود آورنده آن تفاوت قائل شد.و اینکه عوامل استرس زا گوناگون اند: همچون سرما ، گرما ، خستگی و غیره. در استرس ،‌عواملی چون : زمینه ،‌شرطی شدن ،‌استرس های پیشین در فرد، زمان و شدت استرس ، نقش مهمی ایفا می کنند.

استرس یک پاسخ غیر اختصاصی است که بدن در مقابل در خواستهایی که با آن مواجه می‌شود از خود نشان می دهد .( تعریف جدید سلیه). تمام عوامل استرس زا پاسخی را در ارگانیزم بر می انگیزند که خاص خود آنهاست و با یکدیگر متفاوتند؛ یعنی همان پاسخ اختصاصی. ارگانیسم تحریک شده، برای برقراری تعادل مجدد خود در جهت سازگاری ،‌باید پاسخی مضاعف در مقابل درخواستی مضاعف از خود بروز دهد. یعنی پاسخهای اختصاصی و غیراختصاصی. پاسخ مضاعف در مقابل درخواست مضاعف؛ و این درخواست دوم برای فعالیت غیر اختصاصی ، از نظر سلیه ، اصالت و جوهر استرس به شمار می آید. اینکه عامل یا موقعیت ،‌خوشایند یا ناخوشایند باشد ، چندان اهمیتی ندارد …..تنها نکته حائز اهمیت ، شدت درخواست برای هماهنگی یا سازگاری است. (پی‌یرلو، 1371، صص25و9)

می توان استرس را به طور کامل و دقیق چنین تعریف کرد: استرس مجموع واکنش های جسمانی ،‌روانی ، ذهنی و رفتاری است که ارگانیسم انسان (یا جانوران) در برابر محرکها ( عامل ها) ی درونی یا بیرونی بر هم زننده ثبات و تعادل طبیعی و درونی بدن نشان می دهد .مثلا وقتی در گذر از خیابان ناگاه خود را در خطر تصادف با ماشین می بینید و دستخوش ترس و اضطراب می شوید، ممکن است یک سلسله دگرگونی های پنهان و آشکار در شما رخ دهند: اگر از شدت ترس قلبتان به تپش افتد و فشار خونتان بالا رود و موهای بدنتان راست شود ،‌دستخوش واکنش جسمانی استرس شده اید.اگر برای لحظاتی هر چند کوتاه احساس گیجی و پریشانی یا دستپاچگی کردید ،‌واکنش ذهنی استرس در شما رخ داده است.اگر خود را در خطر بی احتیاطی فرد دیگری( راننده ماشین ) ببینید و از دست او خشمگین شوید ، دستخوش واکنش روانی ( یا هیجانی ) استرس شده اید.و اگر نتوانید خشم خود را فرو خورید و فریادی بر سر راننده بزنید ، واکنش رفتاری استرس در شما بروز کرده است. (آرراس، 1377، صص12-11)

ماهیت فشار روانی

فشار روانی جزئی از زندگی انسان بوده و هست .همه مردم در اوقات زندگی خود به نوعی با فشار روانی مواجه می باشند .اهمیت و میزان فشار روانی تا حد زیادی بستگی به شخصیت و تیپ افراد دارد .برخی مسائل حتی کوچک ممکن است در نزد بعضی از مردم فشار روانی تلقی ‌شود و در مقابل آن واکنش شدید نشان دهند ، در صورتیکه ممکن است همان مسائل در نزد برخی دیگر مسئله ای عادی تلقی شود و شاید موجب لذت و خشنودی هم باشد .افراد نه تنها در تجارب خود از حوادث زندگی ، بلکه از نظر آسیب پذیری در برابر حوادث نیز با یکدیگر متفاوتند.فشار روانی ناشی از یک موقعیت ویژه به ارزیابی فرد از آن موقعیت و نیروی رویارویی با آن بستگی دارد.

فشار روانی خصیصه بارز و طبیعی و غیر قابل اجتناب زندگی است.در جوامع عقب مانده ، فشارزاها می توانند به بقای جسمی مرتبط باشند .برای مثال غذا یا ماوا برای امنیت و یا همسری برای بقای نسل. فشار روانی ، یک نوع تحریک است.فشار روانی فیزیولوژیک برای آهنگ زیستی و آنچه برنارد[9] ثبات محیط داخلی و کانن[10] تعادل درونی بدن می نامند ، ‌نوعی ضرورت دارد.محروم شدن از محرکها و فقدان فشار روانی به مفهوم مرگ است.تحریک بیش از اندازه نیز خطرناک است و چنانچه از حد قابلیت سازگاری فردتجاوز کند ممکن است بیماری برگشت ناپذیری را موجب گردد و یا موجب مرگ شود.

بنا بر این باید گفت فشار روانی جزء طبیعی زندگی انسان است.فشار روانی و تنها با مرگ افراد اجتناب ناپذیر است. (زارع نژاد، 74-1373، ص 18)

پژوهشهایی که در مورد استرس انجام شده و نظریه های گوناگونی که از این پژوهشها استخراج شده اند ،‌دیدگاههای گوناگونی را درباره استرس مطرح می کنند:

نظریه های استرس

1) استرس به عنوان پاسخی درونی

هانس سلیه[11] را می‌توان نخستین کسی دانست که در 1965 استرس را به عنوان پدیده تازه ای در نوع خود به طور کامل شرح داد .وی معتقد بود که ، خواستهایی که بدن با آنها روبرو می شود ، خواه درونی ، خواه بیرونی ،‌هرچه باشند، پاسخ فردی که در معرض استرس قرار می گیرد از الگوی عام و یکسانی پیروی می کند ، و این الگوی معین را سندرم سازگاری عمومی نامید.

این الگو دارای سه مرحله است:

مرحله هشدار در این مرحله ،‌بدن پاسخ اولیه ای در برابر عامل استرس از خود نشان می دهد .تغییراتی در بدن خود رخ می دهد تا آن را برای پاسخی فوری آماده کنند : ضربان قلب تند می شود ، فشار خون بالا می رود ، قند آزاد می شود تا انرژی لازم را برای عمل فراهم کند.مثلا وقتی از خیابان می گذرید و ناگهان متوجه می شوید ماشینی به سوی شما می آید ،‌در این لحظه ، شما پا به دویدن می گذارید .

مرحله مقاومت ‌ در صورتی که عامل استرس زا به قوت خود باقی بماند ، این مرحله از راه می رسد .در این مرحله ، پاسخهای اولیه ای که در مرحله هشدار ظاهر شده بودند جای خود را به پاسخهایی می دهند تا سازگاری طولانی تری را به وجود آورند .مثلا ، فردی که در یک محل پر سرو صدا کار می کند ، پس از چند وقت ، از سرو صدای آنجا ناراحت نمی شود .با این حال باز هم می بینیم ، که چنین فردی گاه به گاه دچار سردرد می شود .یعنی این صداها هنوز استرس زا احساس می شوند .

مرحله از پا در آمدن  در این مرحله ، انرژی لازم برای ادامه سازگاری ته می کشد و فرد از توان می افتد .بنا بر این ،‌وجه مشخص مرحله سوم عبارت است از : از دست دادن مقاومت در برابر عامل استرس ، فرسودگی و از پا در آمدن که حتی ممکن است که منجر به مرگ شود .مثلا در استرس طولانی در زمان جنگ ، وقتی سربازی یکباره از پا در می آید ، نه تنها به سبب زخمی است که خورده است بلکه بر اثر خستگی ،‌گرسنگی ، تشنگی ، اضطراب و تنش است که روی هم جمع شده اند (آرراس، 1377، صص 23-22). نگاره 1-2 به اختصار این نظریه را نشان می دهد.

نگاره 1-2 استرس به عنوان پاسخ درونی

محیط

شخص

استرس زا

فشار

فشار روانی

فشار روانی

محرک

پاسخ

منبع : (رستمی نیا، 1378، ص 67)

2) عوامل محیطی استرس

در مهندسی ، استرس را حاصل جمع نیروهایی می دانند که چنانچه بر قطعه‌ای یا دستگاهی وارد شود ،‌می تواند آن را در هم شکند .بنا بر این وقتی فشار متراکم از میزان مقاومت شی در گذرد ، آن شی متلاشی می شود .در 1930 آدولف می یر[12] این مفهوم را تعمیم داد و درباره استرس وارد بر افراد انسان نیز صادق دانست.

بعد هولمز[13] و راهه در 1967 این مفهوم را باز هم تعمیم بیشتری دادند .این دو، رویدادهای استرس زای زندگی را رویدادهای برجسته و بی‌سابقه‌ای می دانند که فرد با آنها روبرو می شود و این ها موجب دگرگونی های مهمی در زندگی او می شوند. رویدادهایی همچون ازدواج ، طلاق یا مرگ یکی از افراد خانواده.

این دو ، بیشتر توجه خود را روی رابطه این رویدادها با بیماری ها متمرکز کرده بودند و به هر یک از رویدادهای استرس زای زندگی نمره ای را در نظر گرفته بودند. مثلا آنها با این نتیجه رسیدند که چنانچه جمع نمره های مربوط به رویدادهای زندگی بین 200 تا 300 باشد ، 50 درصد افرادی که جمع نمره های آنها در فاصله یکسال به این حدود می رسد بیمار می شوند. (آرراس، 1377، صص 25-24)

3) استرس به عنوان کنش متقابل

این الگو که توسط ریچارد لازاروس مطرح شده است چنین بیان می دارد که استرس زمانی رخ می دهد که تعادل بین خواستها و منابع (‌تامین کننده ) به هم می خورد ، و تاکید می کند که این تعادل یا بی تعادلی ماهیتی پیش رونده دارد.به علاوه ،‌ این مدل بیانگر تاثیر متقابل فرد بر محیط و محیط بر فرد است.از این رو ،‌هر برخورد معینی که میان شخص و محیط رخ می دهد در بر دارنده آثاری ضمنی درگیریهایی برای فرد و محیط خواهد بود.

مرحله اول در این الگو ،‌ارزیابی اولیه نامیده می شود .این ارزیابی گویای آن است که رویداد یا وضعیت پیش آمده ممکن است پیامدهای ناخوشایند به بار آورد.

ارزیابی ثانویه ، عبارت است از این که فرد با امکان انتخابی که دارد ، می کوشد راههای ممکن برای برخورد با مشکل را مشخص و انتخاب کند و در جای خود به کار برد.راههای انتخابی ممکن است درونی یا بیرونی باشند ، یعنی یا با استفاده از منابع در دسترس و یا پاسخی که از درون فرد نشات می گیرد. طبق این الگو ، آگاهی به این موضوع که برای مقابله با مشکل امکانات و منابعی وجود دارند که به موقع می توان روی آنها حساب کرد ، در ارزیابی هایی که در آینده نسبت به رویداد یا وضعیت استرس زا می کنیم تاثیر به سزایی دارد. در واقع ، پاسخ به استرس از نوع تبادلی است و این موازنه میان خواستها و منابع است که سرنوشت استرس را تعیین خواهد کرد.چنانچه خواستها بیش از منابع باشند ،‌استرس بروز می کند. (آرراس، 1377، صص30-26)

مدل تاثیر متقابل همانگونه که کاکس و مک‌‌کی[14] توصیف کرده اند در نگاره 2-2 آمده است.

نگاره 2-2 مدل تاثیر متقابل

توانایی واقعی

ضرورت‌واقعی

توانایی مشاهده شده

ضرورت مشاهده شده

فشار نابرابر

تجربه عاطفی

پاسخ فشار

پاسخ روانی

دفاع شناختی

پاسخ رفتاری

پاسخ روانی

منبع : (رستمی نیا، 1378، ص 69)

4) مدل خبر پردازی

مدل دیگری که در زمینه استرس مطرح است ، مدل خبر پردازی اطلاعات می باشد این مدل بین استرسهای روانشناختی ، فیزیولوژیکی و بیوشیمی تفاوت قائل می‌شود. این مدل هم استرسور و هم پاسخ استرسی را با هم در نظر می‌گیرد. همچنین این مدل تاکید دارد که نمی توان استرس را بدون تعبیر و تفسیر محرک به عنوان استرس‌زا ، شناخت. بنا بر این، مدل خبر پردازی تاکید زیادی روی ارزیابی شناختی و توجه فرد دارد.تعبیر و تفسیر فردی از استرس و همچنین اینکه کدام محرک در حافظه کوتاه مدت جریان داشته باشد و کدام نادیده انگاشته شود، نیاز به توجه انتخابی دارد.همچنین خبر پردازی اطلاعات نیاز به کاربرد حافظه دراز مدت نیز هست زیرا از طریق استعداد شناختی و کمک از حافظه دراز مدت فرد اجازه می یابد که بعضی را محرکات خوشایند و بعضی را ناخوشایند تعبیر و تفسیر کند.

در این مدل ،‌فرض بر این است که تعداد زیادی از استرسور ها به وسیله فرد ارزیابی می شوند و فشار زیادی در این سیستم وجود دارد و به طور کلی فشار زیادتر ،‌بار اطلاعاتی را برای جریانهای شناختی و بیولوژیکی فرد بیشتر می کند. این مدل ، سه نوع کلی استرسور را پیشنهاد می کند:

1. پیش بینی درد فیریکی یا خطر

2. تهدید به جدا شدن و قبول نکردن اجتماع

3. محرکات پیچیده ای که هم مستلزم هم پاسخ به نیازهای موازی و هم مستلزم پاسخ به نیازهای جدید و پیچیده است. ( هاشمی ، 1374، ص 48)

5) مقابله به عنوان پاسخی درونی

بسیاری از صاحبنظران بر آن اند که برخی از افراد به سبب داشتن ویژگی های فردی معینی به خوبی می توانند با مشکلهای گوناگون مقابله کنند.و بر این اساس کوشیده اند میان خصوصیات شخصیت و مقابله موثر رابطه ای تشخیص دهند .یکی از این ویژگی ها حس سامان یافتگی است.

این مفهوم که در سال 1987 مطرح شد بدین معناست که شخصی که از این ویژگی برخوردار است به زندگی همچون واقعیتی پیش بینی پذیر و قابل درک نگاه می کند .در حس سامان یافتگی سه مضمون وجود دارد : درک پذیری ، مهار پذیری و معناداری. افرادیکه به درک پذیری (زندگی) باور بسیار دارند ، معتقدند که زندگی آنها و تجربه‌هایی که در آن رخ می دهند بسامان، ‌ساختار یافته و پیش بینی پذیر اند ، به طوریکه تصادف و اغتشاش در آنها راهی ندارد .مهار پذیری به این معنی است که این اشخاص معتقدند منابعی که در اختیار دارند برای بر آوردن خواستهایی که با آن روبرو می شوند، ، کافی اند. و مضمون معناداری ،‌بیانگر آن است که اینگونه افراد می گویند که در زندگی و تجربه های آن مقصود و معنایی وجود دارد .به همین دلیل بسیاری از مسائل و درگیری های زندگی ارزش آن را دارند که انسان وقت و نیروی خود را صرف آنها کند. (آرراس، 1377، ص 30)

6) مقابله متکی بر منابع محیط

یکی از منابعی که محیط در اختیار فرد می گذارد ، حمایت اجتماعی است. نقشی که حمایت اجتماعی در کمک به شخص بازی می کند را به اثر میانگیر یا سپر محافظ تشبیه کرده اند ؛ بدین معنا که عوامل استرس زا در افرادیکه از این سپر کمتر برخوردارند ، آثار منفی بیشتری دارند .بنا بر این ، حمایت اجتماعی ، افراد را در برابر آثار بالقوه زیان آور عوامل استرس زا محافظت می کند .حمایت اجتماعی می تواند به شکل فراهم کردن کمکهای مادی و ملموس ( پول ، وسیله ، غذا،….) به شخص یاری برساند ، یا به شکل نامحسوس تری نیز انجام شود، مانند مشورت ، کمکهای فکری و حمایت روانی.

و نهایتا اینکه حمایت اجتماعی به لحاظ آنکه بر احساس و عاطفه ما اثر می گذارد ، از شدت و دامنه استرس می کاهد .وقتی می بینیم که ما مورد علاقه و قبول کسانی هستیم که برایمان ارزشمندند ، به این نتیجه می رسیم که مشکل پیش آمده ممکن نیست از ارزش و اعتبار ما نزد دیگران بکاهد. ‍­(همان منبع، ص 31)

7) مقابله از راه کنش متقابل

این الگو می گوید که مقابله شامل تمام کوششهای رفتاری و شناختی است که شخص به کار می بندد تا بتواند خواستهای استرس زا را برطرف کند.این تلاشها ممکن است روی مشکل متمرکز باشند ، مانند وقتیکه می کوشیم دریابیم برای تغییر رفتار خویش چه کارهایی باید انجام شوند ، یا کوششهایمان در جهت دریافت دید و درک بهتری باشد.

لازاروس[15] این فرایند مقابله را تبادلی نامیده است؛ زیرا معتقد است که کوششهای مقابله جویانه، معطوف به مشکل باشند، خواه معطوف به خویشتن ، در جای خود بر جریان ارزیابی ما از عامل استرس زا تاثیری می بخشند.مثلا ، وقتی کارمندی با رئیس خود در مورد مسئولیتهای اضافی محوله اختلاف نظر پیدا می کند. ممکن است در ابتدا به این فکر بیافتد که می تواند با تغییر دادن رای رئیس با مشکل مقابله کند .اما وقتی سعی او جواب نداد، شخص احتمالا به این عقیده می رسد که نقشه های معطوف به مشکل دیگر اثر ندارند .از این رو ، تعادل میان خواست و منابع به هم خورده است . می توانیم انتظار داشته باشیم که استرس شدت بگیرد و همراه با آن کارمند مور نظر دچار ناراحتی های عاطفی شود. (همان منبع، صص33-31)

فیزیولوژی فشار روانی

برای فهم و مقابله با فشار روانی ، بهتر است فرد بداند وقتی با ترس ، تهدید ،‌ نگرانی یا فشار روانی مواجه می‌گردد دقیقا چه اتفاقی برای او رخ می‌دهد. شروع فشار روانی وقتی احساس می گردد که فرد نوعی از تهدید را دریافت دارد.این تهدید می تواند شامل برخوردی در تاریکی ، ظاهر شدن فردی در جلوی ماشین و یا گفته تندی از طرف رئیس باشد.منبع هر چه باشد ، به محض اینکه پیام به مغز برسد و احتمالا تهدیدزا تلقی گردد ، تغییراتی سریع اتفاق می افتد. مراحل ایجاد فشار روانی در نگاره 3-2 نشان داده شده است.

نگاره شماره 3-2 فیزیولوژی استرس

نیازهای محیطی

کورتکس

هیپوتالاموس

سیستم اعصاب سمپاتیک

غده هیپوفیز

لایه میانی فوق کلیه

غده هیپوفیز

آدرنالین و نورآدرنالین

غشای خارجی فوق کلیه

غده هیپوفیز

منبع: (رشیدی، 1378، ص 48)

در هر صورت علائم به هیپوتالاموس می رسند و از آنجا منشعب می گردند. انشعاب اول به غده هیپوفیز می رسد و باعث ترشح هورمون آدرنوکور تیکو تروفیک (ACTH) در خون و فعالیت غدد فوق کلیوی می گردد.لایه خارجی غدد فوق کلیوی کورتیزول تولید می کند که در سیستم دفاعی بدن تاثیر داشته و باعث کاهش تورم و نیز سوخت و ساز کربوهیدرات ، چربی و پروتئین در تمامی بافتهای بدن برای تولید انرژی می‌گردد.سیرودرم از هیپوتالاموس به سیستم عصب سمپاتیک می رسد که مسئولیت تنظیم تمام پاسخهای فیزیکی و طبیعی بدن را دارد.سیستم عصب سمپاتیک در جای خود قسمت میانی غدد فوق کلیوی را تحریک می نماید که باعث ترشح آدرنالین می‌گردد.آدرنالین باعث افزایش ضربان قلب ، هدایت خون  از اندامهای داخلی به ماهیچه ها و باعث افزایش فشار خون از طریق انقباض رگهای خونی می گردد.به هر حال فرد از هیچ یک از اتفاقات فوق آگاهی ندارد ولی از آن به بعد این عوامل به تدریج ظاهر می گردند و تغیرات فیزیولوژیکی زیر پس از اعمال فشار روانی حادث می گردد:

مردمک چشم گشادتر می شود تا نور بیشتری وارد شده و منبع هر خطر احتمالی بهتر و واضح تر رویت گردد.

شنوائی دقیق تر می شود تا بتوان خطر را از فاصله بیشتری احساس و چاره‌ای برای آن اندیشه شود.

تنفس سریعتر می گردد.این واکنش میزان اکسیژن در خون را افزایش می دهد که منبع سوخت مورد نظر برای هر عملی می باشد.