پروژه مروری بر مسمومیت آرسنیکی در حیوانات اهلی

گزارش پروژه تحلیلی دوره کارشناسی علوم آزمایشگاهی دامپزشکی

مقدمه:

پژوهشهای عملی هر چند ناچیز باشد، قابل توجه است. که اگر چیزی بر دانستنیها نیافزاید، کم ننموده و اگر برای پیشرفت دانش راه تازه‌ای باز ننماید، مسدود هم نمی‌کند. آنها که با بضاعت مختصر علمی قدم اول را برمی‌دارند، بالطبع در پی قدم دوم بوده و بدنبال اندوخته بهتری می‌روند.

اگر به بخش ترکیبات آرسنیکی این پروژه تحقیقاتی، اجمالی شود. اهمیت این ماده در دانش دامپزشکی محرز می‌گردد.

با علم به اینکه داروهای آرسنیکی قسمت عمده‌ای از داروها را تشکیل داده و صنعت داروسازی هر روز ترکیبات گوناگونی را از این دارو به بازار می‌فرستد، مطالعه و بررسی آن خصوصاً از نظر سم شناسی شایان توجه می‌باشد.

از سالها قبل مسأله اعتیاد بوسیله این دارو مورد دقت علماء فن بوده و عده‌ای برای چالاکی و تقویت از آن استفاده می‌کردند. حتی در روم قدیم، بخصوص زنها برای طراوت و وجاهت ظاهری متوسل به این دارو می‌شدند.

و یا برای انبساط و نشاط سگهای پرقیمت شکاری و یا پاسبان و یا حیواناتی که می‌خواستند آنها را فربه و چالاک به مشتری عرضه نمایند، بدون اینکه توجه به خطرات و زهرآگینی آن داشته باشند از این دارو استفاده می‌کردند.

در رابطه با زهرآگینی آرسنیک، زنها و ندیمه‌های سابق گرداننده اصلی این کشمکش بوده و حتی اطلاعات سم شناسی آنان بیش از گیاه‌شناسان و متخصصین شناسی زمان خود بوده است.

نمونه‌های تاریخ شاهد این مدعا می‌باشد. از آن جمله کاترین دومدیسی‏، ملکه فرانسه، دختران بورژیا، کاترین ملکه روسیه و امثال آنها که برای نابود کردن و انتقام کشیدن و انجام مقاصد شیطانی خود متوسل به زهر می‌شدند و جنایات بیشماری مرتکب شده‌اند. اینان دستگاه و تشکیلات وسیعی برای جمع‌آوری و شناسایی زهرهای مهلک در اختیار داشتند.

آرسنیک از زهرهای کشنده‌ای است که قرنها پیش، بوجود آن پی برده‌اند و در حیوان یا انسان برای  تبهکاری و یا خودکشی استفاده کرده‌اند.

تاردیو[1] 288 موردی زهرآگینی در انسان و یا حیوان یادداشت کرده است که 195 مورد آن بوسیله   اسید آرسنیو انجام شده است (3). چون کمترین مقدار این زهر در بدن از راه تجزیه شیمیایی حتی مدتی پس از مرگ هم تشخیص داده می‌شود لذا امروزه تبهکاری کمتری با این زهر اتفاق می‌افتد و بیشتر توجه به خواص درمانی آرسنیک معطوف می‌باشد.

مواد آرسنیک‌دار جزو اولین داروهایی بودند که در مقابل سیفلیس مؤثر بودند و هنوز هم برای درمان اسهال خونی ناشی از آمیب بکار می‌‌روند. آرسوبال یا مل[2]-  بی ارگانوآرسنیک‌هایی هستند که مؤثرترین دارو در درمان مرحله نورولوژیکی تریپانوزومیازیس آفریقایی می‌باشند که  عامل عفونی آن تریپانازوما گامبینس[3] و تریپانازوما رودزینسی[4] می‌باشند.

2-1- تاریخچه:

آرسنیک مرکب از دو کلمه آرس (ARSE) بمعنای مرد (مذکر) و نیکون (NICON)، به معنای کشتن می‌باشد. چینی‌ها از زمانهای بسیار قدیم ترکیبات سولفوره آنرا در پزشکی و صنعت بکار می‌بردند. آرسنیک از سموم مشهور قرون وسطی بوده بطوریکه 90 درصد مسمومیت‌ها با آرسنیک صورت می‌گرفته است.

پاپ الکساندر ششم بوسیله مستخدمش سهواً بوسیله آرسنیک مسموم شد. در زمان لوئی- چهاردهم ننگ و رسوایی بزرگی بعلت فوت ناگهانی مادام موتسپان[5] پیش آمد که محاکم قضایی با شدت عمل خود به 441 فقره مسمومیت پی بردند که 87 فقره آن در اثر آرسنیک بوده است. مسمومیت با این سم در فرانسه و انگلستان بسیار رواج داشته و اغلب با مشروبات الکلی و یا با غذا خورانده می‌شد.

ایرانیان از زمانهای قدیم 5 نوع از ترکیبات آرسنیک را می‌شناختند و بنام زرنیخ زرد، سرخ ، سبز، سیاه و سفید می‌نامیدند. در کتاب جنگ الادویه مذکور است که دو قسم زرنیخ سبز و سیاه به سبب قوت و شدت، غیر متداول اند ولی سفید آن بنام زرنیخ النوره یا داء الشعراء که از نظر سمیت شدیدترین انواع آن است  در از بین بردن موهای زائد بدن مور استفاده دارد.

مسمومیت با آرسنیک در انسان ممکن است جنائی، شغلی، اتفاقی و یا خودکشی باشد ولی در حیوانات بیشتر بصورت اتفاقی، جنائی و داروئی است.

استعمال ترکیبات آرسنیکی برای مبارزه با حشرات و موش و انگل و نیز آفات یونجه، پنبه، تنباکو، رازک، چاودار، گندم و آفات درختان انگور و سیب زمینی و نیز آلوده شدن علوفه با آرسنات دوسود و یا آرسنات سرب و سم پاشی آنها با این مواد، خطر مسمومیت حیوانات را زیاد می‌کند.

و نیز دادن حمامهای آرسنیکی (ضد انگل) در صورتیکه طولانی بوده و حیوان نیز دارای زخمهای جلدی نیز باشد سبب مسمومیت خواهد شد. در گاوها نیز گاهی در اثر لیسیدن رنگهای آرسنیکی و یا پمادهای آرسنیکی و یا بکار بردن بیش از مقدار درمانی آنها احتمال مسمومیت وجود خواهد داشت، در طول جنگ جهانی اول استعمال گازهای سمی لویزایت[6] و مسمومیت حاصله از آن سبب شد که دانشمندان انگلیسی به تهیه دارویی موفق شوند  بنام B.A.L [7] که در مسمومیتهای آرسنیکی و اغلب مسمومیتهای فلزی با نتایج عالی و درخشان بکار برده شد.

در تاریخ عمومی یونان به زهر زردرنگ سولفورو آرسنیک  که همان اور پیمان[8] است اشاره شده ولی آرسنیکی که دنیای قدیم متوجه آن بوده‌اند سولفیت آرسنیک می‌باشد که از معادن توسط بردگان استخراج می‌شد  و جنس شبه فلزی آن (تری اکسید آرسنیک) که همان آرسنیک سفید است تا قرون وسطی شناخته نشده بود.

اولین بار در تاریخ تئوفر اسطوس[9] و ارسطو[10]  که چهار قرن قبل از میلاد مسیح زندگی می‌کردند اشاره به آرسنیک نموده و متذکر شدند کسانیکه صورت آنها به وسیله سوختگی قرمز می‌شده برای درمان و رفع سوختگی از این دارو استفاده می‌نموده‌اند همچنین نویسنده یونانی قرن اول دیوس کوریدس[11] لغت آرسنیکوم را برای نخستین بار بکار برده است و پس از المپودوریس دیگر یونانی ذکری از تری اکسید آرسنیک یا آرسنیک سفید نموده و آن را با سوزاندن سولفورآرسنیک بدست آورده است.

در قرن شانزدهم پاراسیلوس[12] کیماگر سوئیسی راه بدست آوردن آرسنیک شبه فلزی را ذکر نموده و می‌نویسد با گرم کردن آرسنیک قدیم (فلزی) با پوسته تخم مرغ توانسته است آرسنیک شبه فلزی (آرسنیک سفید) بدست آورد. در قرن هفدهم شرویدر[13] فیزیکدان آلمانی که عده‌ای از صاحبنظران او را کاشف آرسنیک می دانند درباره این جسم تحقیقاتی نموده که در کتاب فارماکوپه چاپ سال 1694 ذکر شده است.

در قرن هیجدهم هنکل[14] شیمیدان ساکسونی شرحی درباره آرسنیک نوشته و در همان قرن براند[15] خاطر نشان ساخت که آرسنیک سفید بصورت تری اکسید می‌باشد و بالاخره در سال 1817 برزیلیوس[16]راجع به این عنصر تحقیقات کافی نموده و در قرن نوزدهم تری پیه[17] در آبهای الجزیره آرسنیک را یافت و در همین قرن اورفیلا[18] برای اولین بار به وجود آرسنیک در بدن در غده تیروئید پی برده است . امروزه چنانچه باید خواص داروئی این عنصر شناخته شده است و صنعت داروسازی هر روزه ترکیبات گوناگونی از این ماده را به بازار عرضه می‌کند(3).

2-2- خواص عمومی:

آرسنیک ماده‌ای است جامد - سفید تا خاکستری رنگ که در حرارت 400 درجه سانتیگراد ذوب می‌گردد. خواص ظاهری آن شبیه فلزات می‌باشد ولی از نظر شیمیایی، شبه فلزی است، حقیقی، که در ردیف ازت، فسفر و آنتیموان بشمار می‌رود. آرسنیک به آسانی اکسید شده و در معرض هوا تغییر رنگ می‌دهد. ابتدا زردرنگ و بعد سیاه می‌شود. در صنعت بصورت پودر وجود دارد. این پورد بنامهای آرسنیک تری اکسید و آرسنیک سفید و اکسید- آرسنیوس و پنتااکسید نامیده می‌شود.

علامت اختصاری این فلز AS، وزن اتمی آن 33 و دارای وزن مخصوص 73/5، می‌باشد. رنگ آرسنیک در مقابل شعله تغییر می‌کند و در حرارت زیاد (از 180، درجه سانتیگراد به بالا) در حالیکه بوی سیر از آن متصاعد می‌شود به اسید آرسنیو، تبدیل می‌گردد. میلر[19] دانشمند انگلیسی متذکر شده است که در زمانهای بسیار قدیم، برای تشخیص این فلز از خاصیت فوق استفاده می کردند. یعنی یک قطعه از این فلز را روی چاقو گذاشته و بالای آتش نگه می‌داشتند و در مجاورت هوا و حرارت زیاد آرسنیک با شعله آبی رنگ سوخته و ایجاد بوی سیر می‌نمود (3). سنگ معدنی که آرسنیک از آن به عمل می‌آید، آرسنیوپیرید نامیده می‌شود. در این سنگ بمیزان 46 درصد آرسنیک، وجود دارد . مهمترین تهیه‌کنندگان آرسنیک جهان بترتیب آمریکا، مکزیک، کانادا، روسیه، فرانسه، اسپانیا می‌باشند. (3).

آرسنیک با ترکیبات متتوع و غالباً با فلزات گوناگون از قبیل سدیم، مس و سرب همراه است . این فلز بیشتر در مجاورت معادن طلا یافت شده است.

با توجه به اینکه در حال حاضر تعدادی از ترکیبات نسبتاً جدید آلی آرسنیکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین مسمومیت آرسنیکی یک مشکل جدی به شمار می‌رود ترکیبات آرسنیکی دارای خصوصیات فیزیکی و شیمیایی متنوعی هستند که می‌توانند بر روی مسمومیت و جذب آنها اثر بگذارد. بطور کلی هر چه میزان حلالیت ترکیبات بیشتر باشد، میزان جذب هم بیشتر است و سطوحی که بصورت فیزیکی با آن آلوده شده‌اند وسیعتر می‌‌باشند. و معمولاً مسمومیت شدیدتر می‌شود. ترکیبات آرسنیکی قادراند که به درجات گوناگون از سطوح اپی‌تلیال عبور کنند. جذب از طریق پوست بعنوان یک روش مسمومیت در مقایسه با مسمومیت ناشی از حمام کردن توسط ترکیبات آرسنیکی و استفاده از مرهم که کمتر در آمریکا استفاده می‌شود غالباً کاهش یافته است(19).

مسمومیت با آرسنیک معمولاً پس از خوردن مقدار سمی این عنصر تولید می‌شود. ولی امکان مسمومیت از راه پوست بویژه در صورتی که ناحیه‌ای از آن مجروح و پر خون باشد نیز وجود دارد و مقدار آرسنیک که از راه پوست می‌تواند موجب مسمومیت شود خیلی کمتر از میزان آن از راه خوراکی است (احتمالاً 10 مرتبه)(2).

سمیت ترکیبات آرسنیک بر حسب میزان محلول بودن و اندازه ذرات آنها متفاوت است. املاح محلول این عنصر خیلی سمی می‌باشند، آرسنیک تری اکسید (انیدرید آرسنیو) و آرسنیات سدیم خیلی کمتر از آرسنیت سدیم محلول و سمی می‌باشند.

ترکیبات آلی آرسنیک، سریعاً جذب می‌‌شوند ولی آرسنیک موجود در این ترکیبات به کندی آزاد می‌شوند. مقدار سمی آرسنیک در حیوانات مختلف متفاوت است. پس از سرب، ترکیبات آرسنیکی مهمترین خطرات توکسیکولوژیک را برای حیوانات ایجاد نموده، محلولهای سدیم آرسنیت که بعنوان علف کش مصرف می‌شوند ممکن است حاوی 14  تا 40% آرسنیک بصورت تری اکسید آرسنیک  باشند.

محلولهای آرسنیکی که برای حمام دادن گاو و گوسفند مصرف می‌شوند معمولاً همراه با سولفور هستند و حاوی 20% آرسنیک محلول و 3% سولفید آرسنیک غیر محلول هستند. زمانی که برای مصرف دقیق می‌شوند معمولاً غلظت آرسنیک قابل حل بین 25/0 - 50/0% می‌شود. آرسنیک معمولاً بصورت خود فلز دیده نمی‌شود و بیشتر بصورت تری اکسید و پنتا اکسید یافت می‌شود. از زمانهای گذشته آرسنیک بعنوان یکی از عوامل مکرر مسمومیت در حیوانات فارم بویژه در گاو بشمار می‌رود. ترکیبات متنوع آفت‌کشها که در مزارع و گله‌ها بکار می‌رود و موادی که بعنوان علف کش مصرف می‌شوند بهمراه ظروف حاوی این مواد که بطرز مناسبی معدوم نمی‌شوند از متداولترین منابع آرسنیک بشمار می‌روند.

اکثرا مسمومیت با آرسنیک بدون شناسایی منبع انتشار آلودگی رخ می‌دهد. برای سالهای متمادی آرسنیک در خاک باقی می‌ماند. بنابراین مقادیر فراوانی از باقیمانده آرسنیک در اطراف حمامهای ضد انگل قدیمی، مناطقی که یکبار برای نگهداری وسایل اسپری و سمپاشی بکار رفته است و در خاک باغهای میوه قدیمی که درختان آن مدتها پیش قطع شده‌اند، ممکن است یافت شود.

ترکیبات آرسنیک در تعداد زیادی از مواد که در صنعت مصرف دارند وارد می‌‌شوند و مصارف عمده‌ای بصورت علف کش، حشره کش و غیره دارد. آرسنیک سم مؤثری بر علیه موشها است فرآورده‌های آرسنیکی که به شکل محلولهای شیرین بعنوان طعمه برای مورچه بکار می‌روند، تقریباً تا سال 1990 مورد تأیید بود(22).

علف کش‌های حاوی منوسدیم متان آرسنات (MSMA) که در اطراف منازل، اطراف جاده‌ها و برای کشاورزی مصرف می‌شوند بسیار مؤثرند. دیگر ترکیبات آرسنیکی که در کشاورزی مصرف می‌شوند عبارتند از: DSMA (دی سدیم متان آرسنات)، اسید آرسنوس و سدیم کوکودیلات (22).

2-3- خواص حیاتی و اثرات آرسنیک در بدن و اعضاء

خواص حیاتی آرسنیک بتدریج در اثر استعمال اهالی بعضی از شهرها و روستاها به منظورهای مختلف که در زیر ذکر می‌گردد کشف گردیده است.

استوک[20] مشاهده نمود تب‌های راجعه در ناحیه کورتوامی[21] بومی بوده و در اثر بکار افتادن کارخانه مس به کلی قطع گردید. علت آنهم این بود که در تصفیه مس آرسنیک بکار رفته است. (امروزه هم از نمک‌های آلی آرسنیک برای درمان تب راجعه استفاده می‌شود) دکتر شودی[22] درباره خواص حیاتی آرسنیک تحقیقاتی نموده و بعدها دیگران این تحقیقات را تکمیل نموده‌اند سابقاً در بعضی نواحی اتریش، روستائیانی که در مناطق کوهستانی زندگی می‌کرده‌اند، معتاد به آرسنیک بوده‌اند و آنرا از داروسازان و سم شناسان تهیه می‌کرده‌اند. اینها برای چالاکی و خوب نفس کشیدن بخصوص در هنگام بالا رفتن از بلندیها و کوهنوردی به این داور متوسل می‌شدند. در مرتبه‌های بعد چون از مقدار اولیه آرسنیک اثرات مورد نظر بدست نمی‌آمد و یا به عبارت دیگر خاصیت آنرا ضعیف شده می‌دیدند بر مقدار آن می‌افزودند و در نتیجه بتدریج نسبت به این ماده معتاد می‌شدند. در اینگونه اشخاص هنگام ترک آرسنیک آثار زهراگینی کم و بیش مشاهده می‌گردید. مثلاً در عده‌‌ای ضعف مفرط، بدحالی عمومی، احساس انباشتگی معده، استفراع‌های بلغمی و سیلان بزاق و انقباضات اسپاسمودیک، خشکی نای و ناراحتیهای تنفسی دیده می‌شد و این عوارض رفع نمی‌شد مگر با استعمال مجدد دارد(3).

عادت دادن حیوانات به آرسنیک عمومیت کامل داشته و دامداران به گاوها و خوکها می‌خوراندند و مهترها آنرا با علف مخلوط کرده و به اسب می‌دادند و در اثر ازدیاد بزاق کف در دهان اینگونه اسب‌ها ایجاد می‌گردید و در نتیجه طراوت و بشاشیت خاص در اسبها ظاهر می‌شد که نظر تماشاگران را جلب می‌نمود.

درشکه‌چیان برای پایان رسانیدن راههای سخت و سر بالا به اسبها آرسنیک می‌خوراندند و دلالان در بازار فروش چارپایان بمنظور جلب مشتری و رونق بازار از این دارو استفاده می‌کردند. متأسفانه چاقی و اینگونه نشاط مصنوعی بوده و در خانه صاحب جدید بواسطه نرسیدن دارو و ترک عادت حالات فرحی و چاقی را از دست می‌دادند. مقدار کم آرسنیک تأثیر زیادی در دستگاه گوارش ندارد ولی هنگامیکه از این مقدار تجاوز نماید (2 تا 5 برابر شود) سبب ازدیاد اشتها و عطش می‌گردد و حرارت بدن را کمی بالا می‌برد و بر حرکات تنفسی می‌افزاید. گاهی باعث افزایش ادرار می‌گردد (3).

آرسنیک بطور طبیعی برای عمل ترشح غده تیروئید و تغذیه عمومی بدن مؤثر است. تجویز آرسنیک به مقدار کم اثر سمی بر روی بافتها ندارد. بلکه دارای اثر تقویتی بر روی اعصاب بوده، و اشتها را تحریک می‌کند و عمل تحریکی بر روی ساخت گلبولهای قرمز خون دارد. بطور کلی اثر آرسنیک و مشتقات آن بر روی اعضاء بدن بشرح زیر خلاصه می‌شود:

2-3-1- اثر بر روی پوست:

بوسن[23] در کتابی تحت عنوان عفونتهای پوستی متذکر شده که استعمال داروهای آرسنیکی و درمان بیماریها با این ترکیبات و داروها ممکن است عوارض پوستی مانند اریتم مخملکی و سرخکی شکل و کهیر مانند و لکه‌های رنگی و کراتودرمی و اگزما و پوسته پوسته شدن به همراه تغییر رنگ (قهوه‌ای شدن) ایجاد نماید.

دورژی[24] بعد از آزمونهای چندین  ساله چنین نتیجه گرفته است که استعمال طولانی داروهای آرسنیکی ایجاد ضایعات پوستی از قبیل اریتودرمی وزیکولا دماتوز و دیگر خارشهای ساده و طاولهای سرخکی شکل و کهیر مانند و پورپورآ می‌نماید و این ضایعات پوستی در صورت قطع داور و پس از چندین ماه بر طرف  می‌گردد. این اختلالات پوستی بیشتر در اثر درمان بیمار با نمکهای آلی سه ظرفیتی آرسنیک ایجاد می‌شود که در بخش مربوطه توضیح داده خواهد شد.

2-3-2- اثر بر روی تغذیه:

آرسنیک با کاهش عمل اکسیداسیون باعث ذخیره انرژی و در نتیجه باعث چاقی حیوان می‌شود و از طرفی بعلت افزایش اشتها نیز باعث چاقی می‌گردد. آرسنیک به مقدار کم، محرک اشتها بوده و همچنین باعث افزایش نسبی حرکات دودی شکل در روده‌ها می‌گردد.

2-3-3- اثر بر روی کبد:

استعمال طولانی به مقدار کم موجب کم شدن چربی و حجم کبد می‌گردد. ولی استعمال زیاد و طولانی آن سبب ازدیاد حجم کبد و کاهش ذخیره گلیکوژن و گلوکوزوری می‌گردد.

2-3-4- اثر روی دستگاه گردش خون:

مقدار کم آرسنیک باعث افزایش گلبولهای قرمز خون می‌گردد. ولی هموگلوبین ثابت مانده و گلبولهای سفید بدون تغییر هستند ولی مقادیر زیاد و طولانی، باعث کاهش گلبولهای قرمز و هموگلوبین می‌گردد و نیز سبب از بین رفتن کامل نوتروفیل‌ها شده که منجر به ایجاد سندریم اگرانولوسیتوز می‌گردد، که علائم آن عبارتست از : زخم‌های نکروتیک در مخاط دهان و مقعد و فرج و پیدایش کانونهای میکروبی در اعضاء درونی بدن می‌باشند.

2-3-5- اثر روی عصب:

ترکیبات آلی آرسنیک تمایل زیادی به بافت‌های عصبی دارد و ایجاد نشانیهای عصبی می‌نمایند. کوری در اثر آتروفی عصب بینایی ایجاد می کند. ترکیبات آرسنیکی در اعصاب محیطی آماسی شبیه به آماسی که در اثر الکل تولید می‌شود ایجاد می‌کند. آرسنیک و بسیاری عناصر دیگر مانند جیوه، منیزیم، کبالت، سرب و همچنین الکل، اکسیژن رسانی به مغز را مختل می‌کنند و باعث ایجاد نکروز میعانی می‌گردند که مالاسیا نام دارد. در موارد مسمومیت با آرسنیک خون ریزیهایی به علت افزایش نفوذ پذیری مویرگهای مغز ایجاد می‌گردد. که معمولاً در زیر پرده نرم شامه بصورت پتشی یا اکی موز مشاهده می‌شود که پیامدهای عصبی را بدنبال دارد.

2-3-6- اثر روی استخوانها و نمو بدن:

تحت اثر مقادیر کم اسید آرسنیو، نمو جانوران سریع شده و بعلت جایگزین شدن آرسنیک بجای فسفات در ساختمان استخوان‌ها سبب استحکام آنها می‌شود(3).

وان دن  ا کونت[25] آزمایشاتی بر روی خرگوشها بعمل آورده که توجیه نتیجه آن بشرح زیر است. آرسنیک به مقدار کم روی خرگوشهای خوب تغذیه شده در رشد بدنی و قد مؤثر بوده و اثر قطعی در تشکیل بافت استخوانی داشته و ساختمان د اخلی استخوانها را سخت، مقاومت و محکم می‌کند و نیز سبب پرخونی مغز استخوان شده و بر عده اریتوبلاستها می‌افزاید. ولی روی لوکوبلاستها بی اثر و در تعداد آنها تغییری نمی‌دهد. با استعمال مقدار کم آرسنیک برای مدت طولانی استحاله مغز استخوان کم شدن اریتروبلاستها و در نتیجه کم شدن گلبول‌های قرمز و کم خونی اتفاق می‌افتد. مسمومیت‌های سخت سبب نارسائی کامل مغز استخوان می‌شود.

2-3-7- اثر روی سوخت و ساز بدن:

در نتیجه استعمال انیدرید آرسنیو به مقدار کم به علت کاهش اکسیداسیون بر وزن حیوان افزوده می‌شود و نیز بر میزان تجزیه مواد پروتئینی افزوده شده و در ادرار مقدار ازت و همچنین سولفات و فسفات زیاد می‌شود. ولی در کبد و عضلات گلیکوژن کم شده و بر عکس اسید لاکتیک افزایش می‌یابد و PH خون کاهش می‌یابد. در نتیجه تغییرات مواد پروتئینی مقدار زیاد گرانولاسیون چربی در کبد و عضلات قلب و کلیه تجمع می‌کند. از نظر بیوشیمیایی آرسنیک پروتئین‌ها را منعقد می‌کند. با کوآنزیم‌های موجود، کمپلکس ایجاد می کند. و از تولید ATP جلوگیری می‌کند. آرسنیک بعلت اختلالات اکسیداتیوی که در کبد باعث می‌شود، از تشکیل لیپوپروتئینها جلوگیری می‌کند و در نتیجه چربی در کبد انباشته شده و تشکیل کبد چرب را باعث می‌شود(3).

2-3-8- اثر روی دهان و دندان:

ترکیبات آرسنیکی و بخصوص ترکیبات آلی آرسنیکی و تری کلرید آرسنیکی و تری کلرید آرسنیک در نقاط تماس به شدت تاول‌زا هستند. این خاصیت به لحاظ تمایل آرسنیک به گروههای سولفیدریل می‌باشد که قسمتی از آنزیم‌های اکسیداتیو می‌باشند(3).

ترکیبات آرسنیکی با مختل کردن گروههای سولفیدریل آنزیم‌های اکسیداتیو که در سیستم گوارشی، فراوان هستند، موجب افزایش نفوذپذیری جدار مویرگها می‌گردند  و  در نتیجه مقداری ترشحات و سرم بین بافتها تجمع می‌کنند، سپس مخاطات از  عضلات زیرین خود جدا شده و در نتیجه محلهای تماس بصورت زخم نمودار می‌گردند . اسید آرسنیو در دندانپزشکی جهت انهدام اعصاب دندان استفاده می‌کنند(3).

2-3-9- اثر بر روی کلیه:

اثرات آرسنیک بر روی کلیه وابسته به دز مصرف می‌باشند که به ترتیب زیر مورد بحث قرار می‌گیرند:

الف- دز پائین (mg/kg73/0) باعث از هم پاشیدن دیواره سلولی بصورت خفیف و واکوئله شدن سلولهای لایه اپی تلیال در لوله‌های کلیوی می‌گردد که واکوئله شدن بیشتر در لوله‌های بالا رونده نفرون‌ها صورت می‌گیرد(22).

ب- دز متوسط (mg/kg 3/7) باعث پروتئنوری، گلوکوزوری و (تخریب دیواره سلولهای اپی تلیال لوله‌های کلیوی می‌گردد که این سلولها توسط ادرار دفع می‌‌شوند.شدت تخریب دیواره سلولها به حدی است که 1-3 روز بعد از تزریق دز متوسط تفکیک این سلولها در ادرار میسر نمی‌باشد. در این دز نکروز لوله‌ای شدیدتری علاوه بر آنچه گفته شد در نفرون ‌ها رخ می‌دهد و لوله‌های پیچیده پروگزیمال و دیستال به همراه قسمت ‌های ضخیم بالا رونده مبتلا خواهند شد(22).

ج- دز بالا (mg/kg 66/14) بطور مداوم تغییرات قابل ملاحظه‌ای در تمام پارامترهای قابل ارزیابی ایجاد می کند. تغییرات کلینیکال پاتولوژیک دز بالای آرسنیک بصورت نکروز حاد توبولی، لوله‌های کلیوی نمودار خواهد شد. از  نظر بافت شناسی اسکروز نه چندان شدید گلومرولی و نکروز شدید لوله‌ها روی خواهد داد(22).

2-4- سمیت ترکیبات مختلف آرسنیکی

ترکیبات مختلف آرسنیکی به دو دسته تقسیم می‌شوند:

اول- ترکیبات معدنی یا کانی

 دوم- ترکیبات آلی

اول- ترکیبات معدنی یا کانی: ترکیبات مهم  آرسنیکی که در سم‌شناسی مطالعه می‌شوند مشتقات اکسیژنه و املاح آن است. بطور کلی این دسته از نمکها به نمکهای غیر محلول و محلول تقسیم می‌شوند.

الف- ترکیبات غیر محلول کانی: این دسته از نمکهای آرسنیکی بعلت حل نشدن در آب، در معده کمتر دچار تغییر می گردند و در نتیجه خوب جذب نمی‌شوند لذا بدن مقاومت بیشتری در مقابل آنها نشان می‌دهند و بهمین دلیل سمیت آنها کمتر از نمکهای محلول است. از این دسته فقط به ذکر ترکیبات گوگردی آن که در طبیعت فراوان است، به نام اورپیمان (Orpimont) و رآلگار Realgar)) اکتفا می‌نمائیم:

1- اورپیمان یا زرنیخ: اورپیمان که بانامهای تری سولفور یا زرنیخ خوانده می‌شود، به دو صورت در بازار یافت می‌گردد. یکی سولفور ویژه یا زرنیخ به رنگ زرد نارنجی و دیگری به رنگ زرد خاکی می‌باشد.

اورپیمان تنها ترکیب غیر آلی آرسنیک است که در نابود کردن تریپانوزوم‌ها نتیجه رضایت بخش داده است و فقط روی عامل سورا مؤثر نمی‌باشد و معمولاً آنرا از راه دهان به شکل نواله می‌دهند. مقدار تجویز در دامهای بزرگ، روز اول 15 گرم، روز دوم تا پنجم 20 گرم، روزهای 10 و 13 و 16و 19 و 20 هر کدام 25 گرم، پس از 8 روز استراحت بایستی یک دوره دیگر تجدید نمود(3).

2- رآلگار یا شنجرف (شنگرف): این ماده در صنعت نقاشی مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی موارد استعمال درمانی ندارد و در تجارت به دو شکل یعنی بی‌سولفور و دیگری تری سولفور یافت می‌شود(3).

ب- ترکیبات محول کانی: این دسته از نمکها برخلاف نمکهای پیش مسمومیت بیشتری داشته و استعمال طبی آنها زیاد است و مهمترین آنها آرسینات دوپتاس و اسید آرسنیو و آرسینات دو سود و هیدروژن آرسنیه می‌باشد و اغلب  زهرآگینی حقیقی از این دسته نمکهای آرسنیکی ایجاد شده و در اینجا فقط به ذکر دو نمونه از آن اکتفا می‌شود (3).

1- هیدروژن آرسنیه:

سمی است قوی که حتی هنگام آزمایشات شیمیایی سمیت آن دیده شده چنانچه ژهلن[26]  شیمیدان معروف در موقع آزمون  با این نمک مسموم و در حین عمل مرده است . این ماده مستقیماً از ترکیب هیدروژن و آرسنیک بدست می‌آید و برای تهیه آن کافی است یکی از ترکیبات آنرا در مجاورت هیدروژن تازه تولید قرار دهند و برای بدست آوردن آن بطور خالص، باید آرسنیو و سدیم و یا آرسنیو دوزنگ را با جوهر گوگرد ویژه و رقیق با احتیاط مخلوط کرد گاز هیدورژن آرسنیه که از ترکیب این دو جسم متصاعد می‌گردد، به واسطه داشتن بوی سیر قابل تشخیص است.

هیدورژن آرسنیه در حرارت 55 درجه تبدیل به مایع و در حرارت 5/13 درجه جامد می‌گردد. وزن مخصوص آن 9/38 می‌باشد. سمیت با این بخار تا چندی مجهول و بالاخره ضمن عملیات با هیدروژن معلوم گردید، بخار هیدروژن آرسنیه اگر از لوله‌ای که یک طرف آن مجاور با حرارت باشد عبور کند رسوبی درخشان در اطراف لوله (به نام آئینه آرسنیک) باقی خواهد گذارد (3).

و همین اثر در تحقیقات روی آرسنیک و آنالیز آن مورد مصرف دارد. هیدروژن آرسنیه فوق العاده سمی و اسنتشاق 10 گرم آن کشنده است.

2- اسید آرسنیویا سم آلفار یا مرگ موش:

سمی است خطرناک و آثار سمی آن سریع و مهلک است و بعلاوه به واسطه بی بو و بی مزه بودن و فراوانی آن در جنایات و خودکشی‌ها بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. آرسنیو ماده‌ای تحریک کننده‌ می‌باشد و دردی که در اثر آن ظاهر می‌گردد شدید، بطنی و عمیق می‌باشد.

موارد استعمال : از اسید آرسنیو برای برداشتن زگیل استفاده می‌کنند و معمولاً زگیل‌ها ‌(بعد از 15 روز از بین می‌روند. از این دارو خمیری به منظور از بین بردن حشرات و جوندگان موذی مانند موش تهیه می‌کنند که همان مرگ موش است و فرمول آن به قرار زیر است:

چربی ذوب شده 100 گرم، دوره 10 گرم ، آرد 1000 گرم، اسانس آنیل 1 گرم و اسید آرسنیو 100 گرم. استعمال موضعی اسید آرسنیو به شکل خمیرهای سوزاننده می‌باشد که در قدیم برای ضایعات سطحی پوست، و در دندانپزشکی برای از بین بردن اعصاب ریشه دندان از آن استفاده می‌کنند. همچنین مخلوط اسید آرسنیو و ‎آهک زنده برای از بین بردن موهای زائد بکار برده می‌شود (3).

اسید آرسنیو در دامپزشکی برای از بین بردن نوعی جرب[27] کاربرد دارد. اسید آرسنیو و مشتقات معدنی آن اگر بطریق خوراکی مورد استفاده قرار گیرد. برحسب مقدار مصرفی عوارض مختلفی می‌دهند(3).

در صورت ورود اسید آرسنیو به بدن بطریق خوراکی، قسمت عمده ‌ آن بوسیله اسهال و استفراغ دفع می‌گردد. و تنها مقدار کمی ار آن جذب بافتها می‌گردد. خوردن (50-30) میلی‌گرم از اسید آرسنیو مسمومیت‌زا و (120-80) میلی گرم مهلک و 150 میلی گرم آن در ظرف چند ساعت کشنده است(3).

2-4-1- سمیت ترکیبات معدنی:

آرسنیک و مشتقات معدنی آن دارای اثرات موضعی و عمومی می‌باشند. اثر موضعی همان ضایعات پوستی است و اثر عمومی، علائم مسمومیت می‌باشد که در بیمار بروز می‌کند. تظاهرات بالینی که در نتیجه مسمومیت با آرسنیکهای معدنی تولید می‌گردد نسبت به مقدار، نوع و واکنش حیوان متغیر بوده و عبارتند از:

1- استفراغ: اندکی بعد از خوردن سم ایجاد می‌شود. در ابتدا تنها غذای خورده شده و بعد مخاطات و در نهایت صفرا خارج می‌گردد (3).

2- اسهال: بسیار شدید و حجمی فراوان دارد و معمولاً با استفراغ همراه است. رنگ مدفوع زرد و اغلب خون آلود است. این اختلالات با عطش شدید و حتی فشار در حلق و تحریک حنجره و مری همراه است(3).

3- علائم پوستی: لکه‌های قرمز رنگ و بعضاً در صورت شدت ضایعه، نکروز مشاهده می ‌گردد(3).

4- علائم عصبی: عوارض عصبی با دردهای استخوانی همراه بوده و میل جنسی غالباً از بین می‌رود. اختلالات حرکتی ایجاد می‌شوند این اختلالات عبارتند از فلجی محیطی که بیشتر در رباطات دست و پا دیده می‌‌شود و حالت فلجی از اندامهای پائینی شروع شده و بتدریج نواحی بالاتر را فرا می‌گیرد(3).

5- علائم عروقی: که عبارتند از افت شدید فشار خون (که سبب مرگ ناگهانی می‌گردد). نارسایی قلبی و نامنظم بودن ضربان نبض(3).

6- علائم تنفسی: عبارتند از تنگی نفس ، تحریک ناحیه ‌گلو، دردهای شدید در عضلات قفسه سینه و حتی زکام (3).

7- علائم کلیوی: که عبارتند از کاهش ادرار ، وجود آلبومین در ادرار  و ندرتاً هموگلوبینوری که باعث آنمی می‌گردد. بعضاً نکروز در لثه‌ها و مخاطات زبان و دهان بعلت اورمی دیده شده که در صورت شدت اورمی احتمال مرگ حیوان نیز وجود دارد(3).

2-4-2- ترکیبات آلی آرسنیک یا آرسنوبنزن ها:

از ترکیب آرسنیک با یک فلز و یا یک شبه فلز سم مهلکی بدست می‌‌آید، در صورتیکه اگر آرسنیک را در مولکول آلی داخل کنیم از سمیت آن به مقدار قابل ملاحظه‌ای کاسته می‌شود نمکهای آلی آرسنیک در شرایط معینی در مورد برخی از عوامل بیماریزا خاصیت میکروب‌کشی بسیار  قوی را از خود نشان می‌دهند. ترکیبات آلی آرسنیک به دو دسته ترکیبات آلی چرب و معطر تقسیم می‌شوند:

1- ترکیبات آلی چرب: این دسته از نمکهای توسط گوتیه [28] در سال 1899 کشف شد. آزمایشات نشان می‌دهد که سمیت ترکیبات آلی آرسنیک از ترکیبات معدنی آرسنیک به مراتب کمتر است. بهمین دلیل می‌توان آنها را به صورت داخل وریدی نیز تجویز نمود البته گاهی ایحاد عوارضی می‌کنند که بعلت حساسیت حیوان نسبت به این ترکیبات است و هیچگونه ارتباطی به راه تزریق ندارد. بعضاً به دلیل همین حساسیت عوارضی در حیوانات مشاهده شده است(3).

ترکیبات آلی آرسنیکی چرب بر روی بعضی از انگلهای خونی بی‌تأثیر است و تأثیر آنها هنگامی ظاهر می‌گردد که ترکیب آلی آرسنیکی از دسته معطرها باشد. در این صورت یک داروی ضد انگل بسیار خوب بدست می‌آید. در میان ترکیبات آلی آرسنیکی چرب کاکودیلات دو سود و آره نال از نظر درمان شناسی اهمیت بسزائی دارند که ذیلاً به شرح مختصر این دو ماده پرداخته می‌شود(3).

الف- کاکودیلات دوسود یا دی متیل آرسنیات دو سود:

هر گاه ترکیبی از ایندرید آرسنیوواستات دو پتاس را تقطیر نمائیم. مایع-

دودزایی بنام کادت[29] بدست می‌آید که بوی بد و نامطبوع سیر را داشته و از یک ترکیب آلی  آرسنیکی موسوم به کاکودیل تشکیل شده، که این ترکیب به سهولت در مجاورت هوا اکسیده شده و اکسیدکاکودیل را می‌دهد که در اثر اکسیداسیون مجدد در مجاورت آب، اسید کاکودیلیک حاصل می‌شود.

کاکودیلات دو سود، جسمی است سفید رنگ ، متبلور و محلول در آب و الکل، و دارای 35% آرسنیک بوده و بسیار جاذب الرطوبه می‌باشد. این ماده از طبقه‌بندی شیمیائی اولین ترکیب آلی آرسنیکی می‌باشد.

کاکودیلات دو سود برای درمان ضعف و سستی ، سل ریوی، اختلالات جلدی اگزما و پسوریازیس) و سیلفیس است بکار می‌رود. این دارو به طریق زیر جلدی مصرف می‌شود. دوز درمانی آن در اسب یک گرم در روز است(3).

ب- آره نال یا مونومتیل آرسنیات دو سدیم:

عیب اسید کاکودیلیک و ملح آن این می‌باشد که در دستگاه گوارش در اثر احیاء به اکسید دوکاکودیل تبدیل می‌گردد. این جسم علاوه بر اینکه دارای بوی تند و بدی می‌باشد، خاصیت سمی ، نیز دارد و علت این امر این است که در فرمول اسید کاکودیلیک، دو ریشه متیل یافت می‌شود لذا می‌توان حدس زد که اگر در یک ترکیب آرسنیک داری، در مولکولش فقط یک ریشه الکلی یافت بشود نمی‌تواند تبدیل به اکسید کاکودیل گردد. در نتیجه ممکن است به سهولت از راه دهان تجویز گردد و این فکر مقدمه ‌ وارد کردن و داخل کردن متیل آرسنیات در درمان شناسی بوده است(3).

اسید متیل آرسنیک دارای OH می‌باشد که بتواند املاح اسید و املاح خنثی تولید نماید ولی در درمان شناسی فقط متیل آرسنیات دو سود یا آرنات دو سود که بنام آره نال خوانده می‌شود، موارد استفاده قرار می‌گیرد. آره نال جسمی است متبلور ، بی رنگ ، بی بو، محل در آب و در مقابل تورنسل قلیائی است. آره نال دارای 27% آرسنیت می‌باشد. این جسم موارد استعمال درمانی کاکودیلات دو سود را داشته و انگل مالاریا را از بین می‌برد. ترکیب فوق از راه دهان و یا زیر جلد مورد استفاده قرار می‌گیرد. استعمال آن در اشخاص مبتلا به اختلالات قلبی، کبدی و کلیوی منع شده است.