حوضیچه های آبخیز
مقدمه
بشرازدیرباز سعی درشناخت پدیده هاوبررسی محیط زیست خودداشته است.در این رهگذر همزمان با افزایش شعور و دانش وی،علم جغرافیا به شکل جدی جایگاه خود را در بین علوم زمین به خوبی باز یافت. جغرافیا که آمیخته با محیط و انسان است طبیعتاً ریشه در تاریخ کهن دارد، همانطور که بستر شناخت تاریخی بعضی از پدیده ها و آگاهی انسان از محیط با تفکرات جغرافیایی می تواند وی را به سر منزل مقصود برساند.
درعلوم مربوط به زمین وجغرافیا،ازجمله ژئومورفولوژی درارتباط با نیاز به زمان،پیوسته در حال توسعه و تحول است وبعنوان یکی ازعلوم طبیعی میتواندمطالعه ساختارفرایندهای سطحی زمین،شناخت اشکال ناهمواریهاوویژگیهای ژئومورفولوژیکی درراستای پی بردن به تحولات زمینی در دوره های زمانی را بر عهده بگیرد.امروزه ژئومورفولوژی جنبه کاربردی داردونقش بسیار مهمی در بین علوم طبیعی در مدیریت محیط ایفا میکند از جمله فواید مهم و قابل ذکر آن می توان به الف:تجزیه و تحلیل پدیده ای سطحی زمین.ب: هدایت فعالیت ای انسانی در دخل و تصرف عاقلانه زمین ج : کاهش تغییرات محیط طبیعی و جلو گیری از ناپایداری محیط اشاره کرد(مقیمی وهمکار1383 ص14)یکی از مهترین مطالعاتی که در زمینه ژئومورفولوژی صورت میگیرد عامل مؤثر و مولد در ایجاد اشکال در باره فرایندها و تحولات ژئومورفولوژیکی است،نقش ژئومورفولوژی میتواند به خصوص در بررسی حولات ژئومورفولوژیکی حوضه های رودخانه ای که یکی از مسائل مهم و زیر بنایی توسعه اقتصادی نیز است،بسیار تعیین کننده باشد.بطوریکه اگر موضوع فرآیندها و تحولات ژئومورمولوژیکی در یک حوضه رودخانه بررسی و تحقق یابد ثبات محیط طبیعی تأمین میشودورسیدن به پاسخ اینگونه پرسشهاکه چه تکنیکها و روشهایی بر کاهش ویاجلوگیری ازنتایج پدیدهه تحولات ژئومورفولوژیکی مناسباست.آسان خواهد بود(رجایی1373ص 56).مطالعه حوضه آبریزرودخانه ایونکی نیزدرهمین راستاصورت میگیردمساحت حوضه مورد مطالعه تقریبا56/88کیلومتراست.رودخانه مهم آن رود ایوانکی است که از ارتفاعات درحدود30کیلومتری جنوب شرقی دماوندسرچشمه میگیرد.دورتادور دشت ایوانکی به جز غرب آن ازچندتپه ماهورتشکیل شده است.
تپه ماهوروارتفاعات اطراف حوضه عمدتا ًمتشکل از واحدهای مارنی تبخیری نئوژن،بخشهای ژیپسی و نمکی سازندقرمز زیرین و سازندبختیاری و کنگلو مرای پلیوسن به مقدار بسیار کم واحدهای آهکی و آهک مارنی و سازندقم میباشد.واحدهای کواترنر،حوضه متشکل از نهشته های رودخانه ای جوان میباشد.
ازنقطه نظرسایت پیشنهادی جهت احداث سد،منطقه دارای اهمیت چندانی نیست،زیرابخش مهمی از میسر رودایوانکی در بین مارنهای نئوژن است و چنانچه سدی احداث گردد،سریعاً توسط رسوب پر خواهد شد)مطالعات جامع توسعه کشاورزی منطقه سمنان،فرسایش وخاک جلد11).
از نظر تغذیه منابع آب،ارتفاعات منطقه مارنی نمکی و گچی می باشند و از نظر تغذیه آب بی اهمیت هستند.از نظر فرسایش تپه ماهورهای اطراف منطقه شدیداً حساس می باشند و انجام عملیات حفاظت خاک بر روی این تپه ماهور ها لازم میباشد.رسوبات رودخانه ای جوان از نظر پخش سیلاب احتمالاً دارای قابلیت می باشند.از دیدگاه ژئومورفولوژی ساختمانی حوضه شامل دره ها و پرتگاهها و ریزش و اریزه ها میباشد.تحولات ژئومورفولوژیکی کواترنری شامل چین ها و شکستگی ها و پادگانه های آبرفتی،مخروطه افکنه وفعالیت های کنونی حوضه نیزحرکات دامنه ای فرسایش انحلال و بدلندی میباشد
1-2- اهمیت موضوع
حوضه های آبخیز به عنوان مرز کوچک منطقه ای همواره مورد توجه پژوهشگران علوم زمین قرار دارد.در بررسی حو ضه های آب ریز،ژئومورفولوژی نقش بسیار مهمی در تجزیه و تحلیل اشکال و تحولات سطحی زمین را بر عهده دارد.آنچه موجب اهمیت وتوجه به حوضه رودخا نه ایوانکی شد،اهمیَت این رودخانه بعنوان تامین کننده آبهای سطحی و تغذیه کننده آبهای زیرزمینی منطقه،شناخت وآگاهی یافتن بیشترازشرایط فیزیوگرافی حوضه ارتباط فرایندهای ژئومورفولوژیکی وتأثیرات آنهادرپیدایش لندفرمهاوپدیده های ژئومورفولوژیکی و زندگی انسانی حوضه است.همچنین بررسی نقش و تأثیر انسان در چگونگی استفاده بهینه از شرایط و توان طبیعی حوضه، ضمن حفظ وحراست آنها جهت توسعه پایدار منطقه است. این حوضه، هنوز با تغییرات و تحولات ژئومورفولوژیکی دامنه ها،بستر رودخانه،فرسایش پذیری وکم آبی مواجه است.این تغییرات علاوه برتاثیردر زندگی ساکنین حوضه،زمینه دخالت و تغیروتحولات توسط انسانها گردیده است.
1-3- اهداف تحقیق
1- بررسی و شناسایی ویژگیهای طبیعی(فیزیوگرافی) حوضه ایوانکی
2- بررسی نقش فرایندها و تحولات ژئومورفولوژیکی در ایجاد اشکال و پدیده های مورفولوژیکی حوضه
3- بررسی تاثیرتحولات ژئومورفولوژیکی حوضه در فعالیتهای عمرانی و زندگی انسانی منطقه
4- بررسی نقش انسان بعنوان عامل مؤثر در استفاده بهینه و حداکثربهره وری از منابع طبیعی،از طریق شناخت عوامل،امکانات،محدودیتها نیاز ها و اولویتها و برنامه ریزی منطقه ای جهت توسعه پایدار حوضه،ضمن حفظ و حراست از منابع و جلوگیری از تخریب و انهدام آنها
5- ارائه شیوه ها و راهکارها ی مناسب، متناسب با شرایط و قابلیت اقلیم وخاک منطقه در جهت کاهش روند فرسایش حوضه
1-4 – پیشینه و سابقه تحقیق
بکارگیری مطالعات ژئومورفولوژی در شناخت دقیقتر محیط طبیعی وامکانات آنهاکمک زیادی به توسعه وعمران برنامه های منطقه میکند(رجایی 137ص56).لذا درهمین راستا رودخانه ایوانکی نیز در بین حوضه های آبریزکشور از فرسایش پذیری و سیل خیزی نسبتاًبیشتر برخوردار است و در مجموعه مطالعاتی کارشناسان مرکز مطالعات برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی استان سمنان توسط مهندسین مشاور نشتاک تحت عنوان « مطالعات جامع توسعه کشاورزی حوضه آبخیز رود خانه های منطقه سمنان » در سال 76 و همچنین خاک منطقه توسط موسسه خاک شناسی و حاصل خیزی خاک تهران تحت عنوان مطالعات اجمالی خاک شناسی منطقه ایوانکی در سال 59 سازمان زمین شناسی کشور،گزارش زمین شناسی ایوانکی وحوضه آبریزآن، انجام شده است.
تعدادی ازپایان نامه های دانشجو یی به نوعی در رابطه با حوضه ایوانکی و اطراف آن میباشداز جمله : نقش فرسایش آبی در تحولات ژئومورفولوژیکی،براقعی برجیان دانشگاه شهید بهشتی 81،بررسی زمین ساخت تا قدیس آجان،مریم خسرو انجم 78 دانشگاه شهید بهشتی، هیدرولوژی آبهای زیرزمینی ایوانکی مریم کدخدازاده، دانشگاه آزاد اسلامی،تدوین و تهیه گردیده است.
1-5- سوالات
1-تحولات ژئومورفولوژیکی حوضه رودخانه ایوانکی وپدیده های آن ناشی از تأثیرکدام فرایندها می باشد ؟
2-تحولات ژئومورفولوژیکی حوضه رودخانه ایوانکی چه میزان در فعالیت های عمرانی و زندگی انسانی منطقه مؤثر است ؟
3-آیا میتوان با ارائه راهکارها و شیو ه های مختلف مناسب، متناسب با شرایط آب و هوایی و خاک منطقه روند فرسایش رادرحوضه موردمطالعه کاهش داد.؟
1-6- فرضیات تحقیق
فرضیه عبارتست از حدس یا گمان اندیشمند انه درباره ماهیت،چگونگی و روابط بین پدیده ها اشیاء متغیرها که محقق را در تشخیص نزدیکترین و محتمل ترین راه برای کشف مجهول کمک
می کند(حافظ نیا 1379 ص 91).
فعالیتهای عمرانی و ویژگیهای فیزیوگرافی رودخانه ایوانکی و فرایندهای ژئومورفولوژیکی در تحولات ژئومورفولوژیکی حوضه رودخانه ایوانکی موثراست .
تحولات ژئومورفولوژیکی حوضه رودخانه ایوانکی برفعالیتهای انسانی اثر منفی داشته است.
این منطقه بدلیل نزدیکی به تهران و تاثیرات و تحولات مورفولوژیکی،بشدت دستخوش تغییر و تحول و بهم خوردن تعادل جمعیتی شده است.
1-7- قلمرو تحقیق
منطقه مورد مطالعه از نظر قلمر و مکانی در حدود 70 کیلو متری جنوب شرق تهران در دامنه جنوبی رشته کوه البرز واقع شده است مساحت منطقه مورد مطالعه حدوداً 56/88کیلومترمربع میباشد.ازنظر مختصات جغرافیایی حوضه درمحدوده،52تا طول شرقی و الی عرض شمالی واقع شده است .محدوده موردمطالعه از شمال به آبسرد- هو مند از شرق و جنوب به گرمسار،از غرب به ورامین تهران محدوداست.
مهمترین راه های دسترسی به محدودمورد مطالعه به دو طریق امکان پذیر است :
اول:از مسیر جاده تهران – فیروز کوه – پس از طی نمودن مسافتی حدودا 70کیلومتر ازتهران وعبورازشهردماوند ازجاده فرعی آسفالته به سمت جنوب وارد جاده آبسرد-ایوانکی ومحدوده مورد نظر می رسیم .
دوم:مسیر جاده تهران – سمنان است که با طی نمودن حدود 70 کیلومتراز تهران تا ایوانکی، به سمت شمال وارد جاده فرعی آسفالته ایوانکی- آبسرد دماوند و محدوده مورد نظر می شویم.
قلمرو زمانی تحقیق نیز از ابتدای شروع دوران چهارم زمین شناسی ( کواترنر) تا کنون میباشد که شامل شناخت آثار تحولات ژئومورفولوژیکی حوضه در این دوره و بررسی آنها میباشد.
1-8- روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات
کلیه وسائل و مراحل جمع آوری نظام مند اطلاعات و نحوه تجزیه وتحلیل منطقی آنها ،برای نیل به یک هدف معینروش علمی تحقیق گفته میشود(آسایش وهمکار1381 ص 33).روش تحقیق بصورت توصیفی وتحلیلی می باشد.ابزار جمع آوری اطلاعات در این تحقیق شامل موارد زیر است :
یک – کتابخانه ایی،منابع مکتوب(طرحهای تحقیقاتی آبخیز داری،پایان نامه های دانشجویی،کتابهای تخصصی،جزوه های درسی)که جزء منابع پرازش شده به حساب می آیند.
دو–آزمایشگاهی: تصاویر ماهواره ایی از منطقه،نقشه های توپو گرافی با مقیاس 50000 :1 ، نقشه زمین شناسی بامقیاس1:100000
سه – میدانی : مشاهدات محقق در منطقه و عکس های برداشت شده از عوارض و پدیده ها و بررسی خصوصیات فیزیکی حوضه : شامل وضعیت خاک،زمین شناسی،شبکه آبرا هه ها و اشکال مورفولوژیکی شناخت آنها .
چهار- مصاحبه ایی:سوالاتی که از ساکنین حوضه پرسیده می شود.
پنج – آماری:آمارهای ایستگاههای هواشناسی موجود در منطقه و داده های کمَی قابل دسترس و بررسی گزارش های هیدرولوژی و هواشناسی حوضه
شش- بررسی و انطباق داده های میدانی با فعالیت ها و تئوریها ی زمین شناسی و ژئومورفولوژی و تکمیل نوشته ها،نقشه ها و تدوین گزارش ها.
هفت- تجزیه وتحلیل وتفسیرپدیده های مورفولوژیکی که ازمراحل فوق موردبررسی قرارگرفته است.