پایان نامه بررسی تأثیر هدفمندی یارانه ها بر الگوی مصرف و میزان مصرف گاز شهر اردبیل

پایان نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A)

گرایش: مدیریت مالی

چکیده

واژه یارانه (subsidy) در لغت نامه بطور کلی کمک رایگان و اعانه مالی دولت به مردم در زمانهای معین معنا شده است و عبارتست از نوعی حمایت دولت از قشر خاص و در برخی موارد کل جامعه در دوره های زمانی خاص یا اضطراری به منظور تأمین رفاه اجتماعی از طریق کاهش هزینه ها. پرداخت یارانه دلایل مختلفی می تواند داشته باشد مانند: پایین نگه داشتن قیمت کالاهای مصرفی و یا حفظ روند تولید یک کالای معین. پرداخت یارانه نقش دوگانه ای را می تواند ایفا کند هم موجب کمک به رفاه عمومی می شود و هم موجب تحریف قیمت های بازار شده، منابع را به صورت نامطلوب توزیع می کند. با توجه به همین جنبه منفی پرداخت یارانه ها بود که لایحه هدفمندی یارانه ها در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و بوسیله دولت از آذرماه سال 1389 به اجرا درآمد. طرح هدفمندی یارانه ها به علل مختلفی از جمله به منظور بهینه کردن مصرف حامل های انرژی از جمله گاز تصویب و اجرا شده است این موضوع انتخاب شد تا با روش علمی مشخص گردد آیا اجرای این طرح در عمل بر الگوی مصرف گاز در شهر اردبیل تاثیر گذاشته است یا خیر؟

این تحقیق از نوع کاربردی است که با روش علّی- مقایسه ای انجام خواهد شد. به این دلیل علی است که تاثیر اجرای قانون هدفمندی یارانه ها را در بهینه سازی مصرف گاز بررسی می کند که اجرای قانون هدفمندی به عنوان متغیر مستقل و بهینه سازی الگوی مصرف گاز به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است و به این دلیل مقایسه ای است که میزان مصرف گاز در دو دوره یعنی دوره دو ساله قبل از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها و دوره دو ساله بعد از اجرای قانون مذکور مقایسه خواهد شد.

روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است که با استفاده از فرمهای 15و17 صادره از اداره گازمیزان مصرف به دست خواهد آمد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از شاخص های آمار توصیفی مانند جدول و نمودار و فراوانی و درصد و میانگین و واریانس استفاده خواهد شد و برای آزمون فرضیه ها از شاخص های آمار استنباطی مانند تحلیل واریانس چند متغیره (MANOVA) برای مقایسه میزان مصرف در دو دوره قبل وبعد از هدفمندی یارانه ها استفاده خواهد شد.همچنین از آزمون (F)  برای مقایسه مصرف سه گروه از مصرف کنندگان (خانگی،صنعتی و عمومی)استفاده شده است.

کلمات کلیدی: یارانه، هدفمندی یارانه، الگوی مصرف، میزان مصرف

فصل اول

کلیات تحقیق

1-مقدمه

واژه یارانه (subsidy) در لغت نامه بطور کلی کمک رایگان و اعانه مالی دولت به مردم در زمانهای معین معنا شده است و عبارتست از نوعی حمایت دولت از قشر خاص و در برخی موارد کل جامعه در دوره های زمانی خاص یا اضطراری به منظور تأمین رفاه اجتماعی از طریق کاهش هزینه ها. پرداخت یارانه دلایل مختلفی می تواند داشته باشد مانند: پایین نگه داشتن قیمت کالاهای مصرفی و یا حفظ روند تولید یک کالای معین.(مهدی علیزاده 89)

پرداخت یارانه نقش دوگانه ای را می تواند ایفا کند هم موجب کمک به رفاه عمومی می شود و هم موجب تحریف قیمت های بازار شده، منابع را به صورت نامطلوب توزیع می کند. با توجه به همین جنبه منفی پرداخت یارانه ها بود که لایحه هدفمندی یارانه ها در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و بوسیله دولت از آذرماه سال 1389 به اجرا درآمد. طرح هدفمندی یارانه ها به علل مختلفی از جمله به منظور بهینه کردن مصرف حامل های انرژی از جمله آب تصویب و اجرا شده است این موضوع انتخاب شد تا با روش علمی مشخص گردد آیا اجرای این طرح در عمل بر الگوی مصرف آب در شهر اردبیل تاثیر گذاشته است یا خیر؟

این تحقیق از نوع کاربردی است که با روش علّی- مقایسه ای انجام خواهد شد. به این دلیل علّی است که تاثیر اجرای قانون هدفمندی یارانه ها را در بهینه سازی مصرف آب بررسی می کند که اجرای قانون هدفمندی ومتوسط دمای هوابه عنوان متغیر مستقل و بهینه سازی الگوی مصرف آب به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است و به این دلیل مقایسه ای است که میزان مصرف آب در دو دوره یعنی دوره دو ساله قبل از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها و دردوره دو ساله بعد از اجرای قانون مذکور مقایسه خواهد شد.

روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است که با استفاده از گزارشات صادره از شرکت آب میزان مصرف وگزارش صادره از اداره هواشناسی استان متوسط دمای هوا به دست خواهد آمد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از شاخص های آمار توصیفی مانند جدول و نمودار و فراوانی و درصد و میانگین و واریانس استفاده خواهد شد و برای آزمون فرضیه ها از شاخص های آمار استنباطی مانند تحلیل واریانس چند متغیره(manova) برای مقایسه میزان مصرف در دوره قبل و بعد از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها استفاده خواهد شد. همچنین ازآزمون F برای مقایسه میزان مصرف سه گروه از مصرف کنندگان (خانوارها، مراکز صنعتی و تولیدی، عمومی) استفاده خواهد شد.

1-2-بیان مسئله پژوهش

منظور از هدفمندی یارانه ها، این است که به تدریج یارانه های غیرمستقیم دولت، که هدف آنها پایین نگه داشتن قیمت کالاهای ضروری بود حذف شود و در مقابل یارانه مستقیم نقدی به خانواده ها و مراکز تولیدی ارائه گردد که مرحله اول آن آذرماه سال 1389 در ایران به اجرا درآمد. در واقع دولت با اجرای این قانون قصد دارد در یک دوره زمانی پنج ساله یارانه های اصلی شامل انرژی، موادغذایی، بهداشت و درمان، حمل و نقل و ... را حذف و به قیمت واقعی عرضه نماید.

الگوی مصرف ترکیب ومقدار کالاها و خدماتی است که افراد یک جامعه از آن ها استفاده می نمایند. الگوی مصرف آب در این پژوهش مقدار مصرف آب توسط ساکنین شهر اردبیل اعم از خانواده ها، مراکز تولیدومصرف کنندگان عمومی می باشد که با استفاده گزارشات صادره از اداره آب استخراج خواهد شد.

با توجه به اینکه یکی از اهداف اجرای قانون هدفمند کردن یارانه اصلاح الگوی مصرف در جامعه اعلام شده است درصدد برآمدیم که دو سال بعد از اجرای قانون مذکور تاثیر آن را در اصلاح مصرف بسنجیم.

اصلاح الگوی مصرف می تواند موجب شود که در اقتصاد کشور تعادلی برقرارشود و چرا که یکی از عوامل عدم انباشت سرمایه که یکی از مهمترین عوامل توسعه پایدار است مصرف بیش از اندازه در کشور است که اکثر درآمد کشوررا به خود اختصاص می دهد. لذا از لحاظ تئوریک اجرای قانون هدفمند کردن یارانه در جهت کاهش مصرف، به ویژه حامل های انرژی می تواند به اصلاح الگوی مصرف کمک کند و زمینه را برای توسعه پایدار فراهم سازد. حال باید دید دو سال بعد از اجرای قانون مذکور این هدف تحقق یافته است یا خیر؟

این پژوهش می خواهد تاثیراجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها را بر الگوی مصرف آب در شهر اردبیل مورد بررسی قرار دهد برای این کار میزان مصرف آب در شهر اردبیل را در دو دوره زمانی از سال 1387 تا سال 1391 اندازه گیری کند.

بدین ترتیب که در دوره اول به مدت دو سال ازآذر ماه سال 1387 تا آذرماه سال 1389 میزان مصرف آب در شهر اردبیل را اندازه بگیرد وآن را با میزان مصرف آب در همان شهر در دوره دوم یعنی از آذرماه 1389 که شروع قانون هدفمند می باشد تاآذرماه 1391  مقایسه کند تا تغییرات حاصل شده بدست آید. متغیرهای مورد استفاده در این طرح میزان مصرف آب در خانوارها، میزان مصرف آب در مراکز تولیدی، میزان مصرف آب در مصرف کنندگان عمومی ومتوسط دمای هوای هرماه و همچنین میزان تغییرات مصرف در دو دوره مذکور می باشد.چون هرساله به تعدادمشترکین اداره آب افزوده میشود بنابراین نمی توان مصرف رادردودوره قبل وبعد هدفمندی یارانه ها مقایسه کرد بدین منظور میزان مصرف هرماه را برتعداد مشترکین همان ماه تقسیم نموده ومتوسط مصرف هر مصرف کننده را بدست می آید.

بدین ترتیب که ابتدا از شرکت آب استان اردبیل آمار مربوط به تعداد خانوار، مراکز تولیدی صنعتی وعمومی که جامعه آماری این پژوهش را تشکیل می دهند اخذ خواهد شدوسپس گزارشات مربوط به میزان مصرف وتعداد مصرف کنندگان به تفکیک خانوار,صنعتی وعمومی اخذ گردیده وباتقسیم میزان مصرف بر تعداد مصرف کننده,متوسط مصرف هر واحد مصرف کننده محاسبه می گردد وهمچنین آمار مربوط به متوسط دمای هوا برای دوسال قبل ودوسال بعداز هدفمندی یارانه هارا به تفکیک ماه از اداره هواشناسی شهر اردبیل دریافت کرده واز طریق نرم افزار spss مقایسه می کنیم نتیجه مقایسه نشان خواهد داد که آیا اجرای قانون هدفمندی یارانه ها تاثیری در الگوی مصرف داشته است یا خیر؟

1-3-اهمیت موضوع وضرورت انجام پژوهش

ایران یکی از کشورهای مصرف گرادرجهان است که از آمارهای مصرف بالایی برخوردار است وازطرفی ایران درعرصه صادرات بیشترمتکی به صادرات نفت وگاز بود واین دومحصول وفرآورده های آنها مزیت رقابتی ایران در عرصه بین المللی بحساب می آیندوهمینطور حامل های انرژی ودرراس آنها نفت وگاز یکی از فاکتورهای موفقیت هرکشوردراقتصادپایدار وتولید است که بحمدالله ایران ازاین نظر بسیار غنی است و این دلیل نمی شود که ما بی رویه مصرف کنیم واز امکانات استفاده بهینه نکنیم .

به این دلیل دراین پژوهش بررسی می شود که اجرای قانون هدفمندی یارانه ها به چه میزان درالگوی مصرف ومیزان مصرف آب شهر اردبیل تاثیر داشته واین تاثیر مثبت بوده یامنفی.وبه منظور بررسی دقیق این موضوع مصرف کنندگان را به 3 گروه خانوارها، مراکزصنعتی، مراکز عمومی تقسیم کرده ایم.

1-4-پیشینه پژوهش

با توجه به اینکه سه سال از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها می گذرد و لذا هنوز در ابتدای راه خود می باشد، تحقیقات کمی در مورد این موضوع انجام شده است که به برخی از آن ها اشاره می شود.

1- آقایان تقی ابراهیمی سالاری، سید محسن سید آقای حسینی و خانم مهدیه عربشاهی با همکاری یکدیگر تحقیقی تحت عنوان «بررسی تأثیر هدفمند کردن یارانه ها برمیزان مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی شهر مشهد» انجام داده اند.

هدف تحقیق این بوده است که معلوم گردد آیا اجرای هدفمند کردن یارانه ها تأثیری بر میزان مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی شهر مشهد داشته است یا خیر؟ به این منظور ابتدا تقاضای کل گاز طبیعی ومتوسط مصرف گاز طبیعی هر خانوار در مشهد برحسب متغیرهای قیمت، هزینه خانوار، تعداد مشترکین و دما با استفاده از داده های فصلی سری زمانی سال های 1385 تا 1389 با استفاده از نرم افزار Eviews وبا روش حداقل مربعات معمولی تخمین زده شده است و در نهایت براساس کشش های قیمتی و درآمدی برآورده شده، تغییرات مصرف بررسی شده است نتایج حاکی از آن است که اجرای طرح هدفمنی یارانه ها در کاهش مصرف گاز طبیعی موفقیت آمیزبوده است.

2- آقایان امیر علی مهاجرپور، مهرداد بلادی و کامبیز شیخی تحقیقی تحت عنوان «بررسی اثر هدفمند سازی یارانه ها در ناحیه غرب کارون استان خوزستان و مدل سازی این اثر در محاسبات بهینه پست های توزیع برق» انجام داده اند.

هدف این تحقیق بررسی اثر هدفمندسازی یارانه ها، بر نحوه مصرف مشترکین بوده است.

به این منظور با استفاده از تعرفه های مختلف، تأثیر پیاده سازی این سیاست بر الگوی مصرف و میزان مصرف انرژی وتوان الکتریکی در هر تعرفه با استفاده از نتایج حاصل از اندازه گیری های میدانی انجام شده (نصب دستگاه ثبات در یک بازه زمانی معین) مورد تحلیل قرار گرفته است و نتایج نشان می دهد که الگوی مصرف در برخی از تعرفه ها تغییر نموده و تخمین میزان مصرف انرژی و توان الکتریکی در اکثر تعرفه ها کاهش قابل ملاحظه ای داشته است.

3- آقایان علیمراد شریفی، مهدی صادقی و عابدین قاسمی تحقیقی تحت عنوان «ارزیابی اثرات تورمی ناشی از حذف یارانه های حامل های انرژی در ایران» انجام داده اند.

هدف این پژوهش، ارزیابی اثرات تورمی ناشی از حذف یارانه بوده است نتایج نشان می دهد که افزایش قیمت حامل های انرژی بر هزینه تماس بخش ها اثر دارد.

بگونه ای که این تاثیر در بخش های صنایع محصولات معدنی غیرفلزی، جنگلداری و صنایع تولیدی و فراورده های نفتی بیشتر از سایر بخش هامی باشد و در میان حامل های انرژی، اثرات تورمی افزایش قیمت برق بیش از سایر حامل هاست.

4- آقایان علی چنگی آشتیانی و مهدی جلولی، تحقیقی تحت عنوان «برآورد تابع تقاضای برق و پیش بینی آن برای افق چشم انداز 1404 ایران و نقش آن در توسعه کشور با توجه به هدفمند شدن یارانه های انرژی» انجام داده اند.

هدف این پژوهش این است که معلوم گردد آیا سیاست های قیمتی می تواند در مهار تقاضا موثر باشد یا خیر؟

در این پژوهش با استفاده از داده های سری زمانی در اقتصاد سنجی، بخصوص مدل های پویایا خود توضیح یا وقفه های توزیعی و سازوکار تصحیح خطا، روابط بلند مدت و کوتاه مدت ومدل تقاضای انرژی الکتریکی کل برآورده شده است ونتایج نشان می دهد که بی کشش بودن تقاضای برق نسبت به قیمت که در سایر مطالعات در ایران و کشورهای دیگر بدست آمده بود در این تحقیق نیز تأیید شد یعنی سیاست های قیمتی نمی تواند در مهار تقاضا در دراز مدت موثر باشد.

5- امینی (1389)، در پژوهشی تحت عنوان: هدفمندکردن یارانه ها و بخش کشاورزی به این نتیجه دست یافت که: اعطای یارانه به تولید بخش کشاورزی سهم اندکی از کل یارانه های بخش های دیگر دارد. و بهتر است دولت با هوشمندی و تدبیر و رعایت اولویت ها با افزایش سهم تولید از یارانه های اختصاص یافته حمایت خود را از تولید کشاورزی افزایش دهد. لذا از میان یارانه های تولید کشاورزی، یارانه بیمه کشاورزی از نظر فنی و مدیریتی توجیه منطقی دارد، چرا که با بیمه نخست آنکه: شاغل واقعی فعالیت کشاورزی از حمایت برخوردار شده ثانیاً: بیمه با بهبود شاخص های مدیریتی به افزایش بهره وری عوامل تولید کمک کرده و چرخه ای ایجاد می کند که اعطای یارانه باعث افزایش بهره وری می شود و افزایش بهره وری، اصولاً نیاز به بخش حمایت دولت را کم رنگ می کند. (عمارمحمد زاده 90)

6- صادقی و همکاران (1389)، در پژوهشی تحت عنوان : اثرات افزایش قیمت حامل های انرژی بر متغیرهای کلان اقتصادی با استفاده از یک مدل خود رگرسیون برداری ساختاری[1]، به این نتیجه دست یافت که: با اصلاح قیمت حامل های انرژی، رشد اقتصادی و مصرف بخش خصوصی کاهش یافته، ولی تورم افزایش می یابد. همچنین نتایج این پژوهش نشان داد که تعدیل قیمت انرژی، بیشترین تأثیر را در توضیح دهندگی نوسان های تورم دارد، به طوری که در میان مدت و بلند مدت 40 درصد از تغییرات و نوسان ها در تورم با تکانه های شاخص قیمت انرژی توضیح داده می شود. از دیگر یافته های این مطالعه این است که در بلند مدت شوک های شاخص قیمت انرژی به ترتیب در حدود 20 و 11 درصد از نوسان های مصرف بخش خصوصی و تولید ناخالص داخلی را توضیح می دهد. لازم به ذکر است که همه نتایج بدست آمده بدون در نظر گرفتن اثرات باز توزیع پرداخت منابع دریافتی دولت از محل یارانه ها است. (عمارمحمد زاده 90)

7- مهرابی (1390)، در پژوهشی خود تحت عنوان: هدفمند کردن یارانه ها و نقش آن در اصلاح الگوی مصرف بخش کشاورزی در افق ایران، به این نتیجه دست یافت که: هدفمندکردن یارانه ها به عنوان یکی از محورهای تحول اقتصادی از جایگاه رفیع اقتصادی برخوردار است لذا با توجه به ائلاف منابع، اسراف، بی عدالتی در اقتصاد کشور، هدفمندکردن یارانه ها به یک ضرورت در امر کشاورزی(محصولات کشاورزی) محسوب شده که می توان از آن (بخش کشاورزی) به عنوان یکی از مؤلفه های مهم قدرت ملی یاد کرد. چرا که باعث صرفه چویی و یا به عبارتی دیگری اصلاح الگوی مصرف در امور کشاورزی سطح جامعه می شود. (عمارمحمد زاده 90)

8- صالحی اصفهانی (1388)، در پژوهش خود تحت عنوان: طرح هدفمندی یارانه ها، به نکات زیر اشاره کرده است:

1- هدفمندی یارانه می تواند به صورت بالقوه منجر به کاهش فقر و نابرابری درآمدی در ایران گردد.

2- افزایش یارانه انرژی در ایران، به گسترش آلودگی هوا و تخریب محیط زیست دامن زده است. به این ترتیب مشخص می شود که به چه دلیل در مورد اصلاح یارانه های انرژی در ایران اجماع نسبی وجود داشته و برنامه اصلاح یارانه حامل های انرژی، جزو برنامه های دولت بوده.

3- در مورد پرداخت برابر و نابرابر یارانه نقدی به افراد مشمول یارانه، دو موضوع مهم مطرح می شود:

الف) آیا یارانه نقدی به همه خانوارها به طور برابر پرداخت شود یا به برخی خانوارها بیشتر و به برخی کمتر به در صورتی که مکانیزم مناسبی برای شناخت خانوارهای فقیر وجود داشته باشد، پرداخت نابرابر یارانه (پرداخت صرفاً به خانوارهای فقیر) نقدی توجیه پذیر است.

ب) آیا پرداخت یارانه نقدی به اعضای هر خانواده به طور برابر صورت گیرد (پرداخت مبلغی یکسان به هر یک از اعضای خانواده) یا به طور نابرابر (مثلاً، پرداخت یارانه همه اعضای خانواده، به پدر، مادر و یا هر دوی آنها؟ نتایج پژوهش های متعدد صورت گرفته در کشورهای مختلف، به این نتیجه گیری منجر می شوند که پرداخت یکجای تمام سهم هر خانواده فقیر به سرپرست خانوار، ریسک صرف شدن کمک های مالی در موارد نامناسب (مانند، انواع مخدر) به جای نیازهای اصلی خانواده های فقیر (تغذیه، پوشاک، بهداشت و آموزش) را افزایش دهد. البته در این زمینه در کشور ایران پژوهشی انجام نشده است