پایان نامه بررسی فرش استان تهران

پایان نامه

جهت اخذ درجه کارشناسی فرش

چکیده

مجموعه ای که پیش روی شماست شهر های تهران ،ورامین و طالقان را از جنبه جغرافیایی و تاریخی، ویژگی بافت و طرح و غیره را در 4 فصل در بر می گیرد فصل اول شامل 5 بخش است: بخش اول- موقعیت جغرافیایی تهران، بخش دوم- موقعیت تاریخی تهران، بخش سوم- صنایع دستی تهران، بخش چهارم- هنرستان عالی هنرهای ایران، بخش پنجم- شرکت سهامی فرش، فصل دوم دارای 4 بخش است: بخش اول- سابقه ی تاریخی فرش بافی تهران، بخش دوم- طرح فرش تهران، بخش سوم: رنگ آمیزی، بخش چهارم: بافت، در فصل سوم که در6 بخش تشکیل شده بخش اول شامل:  موقعیت جغرافیایی ورامین، بخش دوم: موقعیت تاریخی ورامین، بخش سوم: طرح ورامین، بخش چهارم: رنگ آمیزی، بخش پنجم: مواد اولیه، بخش ششم: دست بافته های ورامین، که با کوچاندن عشایر از نقاط مختلف ایران به ورامین بافته شده اند می شود .

فصل اول

بخش اول

موقعیت جغرافیایی تهران

        استان تهران با وسعتی حدود 18956 کیلومتر مربع بین 34 تا 5/36 درجه عرض شمالی و 50 تا 53 درجه طول شرقی واقع شده است. این استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از شرق به استان سمنان و از غرب به استان قزوین محدود شده و مرکز آن شهر تهران است.

        بر پایه آخرین تقسیمات کشوری، استان تهران در سال 1373 دارای 9 شهرستان، 22 شهر، 20 بخش، 62 دهستان و 1947 آبادی است. شهرستان های آن عبارت اند از : شهرستان تهران دارای دو بخش و دو دهستان ( سولقان و سیاه رود ) و یک شهر ( تهران ) است.

شهرستان دماوند دارای دو بخش و هشت دهستان ( پشت کوه، حبله رود، شهرآباد، قزقان چای، ابرشیوه، آب علی، تارود و جمع آب رود ) و چهار شهر ( دماوند، رودهن، کیلان و فیروزکوه ) است.

شهرستان ری دارای سه بخش و شش دهستان ( حسن آباد، وهن آباد، قلعه نو، کهریزک، فشاپویه و غنی آباد ) و یک شهر ( حسن آباد ) است.

شهرستان ساوجبلاغ شامل دو بخش و سیزده دهستان ( بالا طالقان، میان طالقان، پایین طالقان، احمدآباد، برغان، تنکمان، جمال الدین، چندار، چهاردانگه، رامجین، سعیدآباد، نجم آباد و هیو ) و دو شهر (نظرآباد و هشتگرد طالقان ) است.

شهرستان شمیرانات دارای دو بخش و سه دهستان ( رودبار قصران، لواسان بزرگ و لواسان کوچک ) و دو شهر ( لواسان و فشم ) است.

شهرستان شهریار شامل دو بخش و یازده دهستان ( اسماعیل آباد، امام زاده ابوطالب، منجیل آباد، اخترآباد، بی بی سکینه، جوقین، رزکان، فردوس، قائم آباد، ملارد و مویز ) و سه شهر ( رباط کریم، شهریار و شهر قدس ) است.

شهرستان کرج شامل دو بخش و هفت دهستان ( آدران، آسارا، گرم دره، محمدآباد، پلنگ آباد، کمال آباد و اشتهارد ) و سه شهر ( کرج، اشتهارد و ماهدشت ) است.

شهرستان ورامین شامل سه بخش و هشت دهستان ( بهنام پازوکی شمالی، بهنام سوخته شمالی، فیلستان، بهنام سوخته جنوبی، بهنام پازوکی جنوبی، بهنام وسط شمالی، بهنام عرب جنولی و بهنام وسط جنوبی ) و چهار شهر ( ورامین، قرچک، پیشوا و پاک دشت جواد آباد ) است.

شهرستان اسلام شهر شامل دو بخش و چهار دهستان ( فیروز بهرام، چهاردانگه، ده عباس و صالح آباد ) و یک شهر ( اسلام شهر ) است.

استان تهران با رشته کوه های البرز از استان های شمالی ایران جدا شده است. ارتفاع رشته  کوه های البرز به سوی شرق افزایش می یابد و در ارتفاع 5678 متری ( قله دماوند ) به بالاترین حد خود می رسد. قله دماوند آتشفشانی خاموش است.

در شمال شرقی استان، کوه های سوادکوه و فیروز کوه قرار دارد و به ارتفاعات شهمیرزاد در شرق می پیوندد.

موقعیت آب و هوایی استان تهران، چه در مناطق کوهستانی و چه در دشت ها، موجب پوشش گیاهی از نوع نیمه صحرایی شده است. بارندگی اندک و خشکی هوا باعث رشد خار و بوته استپ های صحرایی و نیمه صحرایی به ویژه در بلندی هاست.

دشت های گسترده استان در محدوده های ورامین، تهران و کرج گسترش یافته و شهرهایی پرشمار را در حوزه های خود پدید آورده است. دشت های استان تهران از هشتگرد آغاز می شوند و تا دشت ورامین ادامه می یابند.

در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژه جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شکل گرفته است.

هوای تهران درمناطق کوهستانی از نوع آب و هوای معتدل است و در دشت ها از نوع نیمه بیابانی با ویژگی هایی است که بیش تر از موقعیت جغرافیایی آن، که بین دو ناحیه متفاوت قرار گرفته، ناشی می شود. تهران در مرز شرایط جوی برّی و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت برّی بیش از وضعیت اقیانوسی است.

بخش دوم

 موقعیت تاریخی تهران

         تهران امروزی که در ردیف بزرگ ترین و پرجمعیت ترین شهرهای جهان قرار دارد، فراز و نشیب های تاریخی فراوان داشته است. « طهران » که زمانی قریه ای بیش نبود، امروزه به تهران بزرگ با بیش از ده میلیون جمعیت تبدیل شده است. از زمانی که این شهر در سال 1200 هجری قمری به پایتختی ایران برگزیده شد، تا به امروز حوادث بی شماری را به خود دیده است.

ری

       ری یکی از نقاط باستانی ایران است. آثار که از ری به دست آمده به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد و از نظر قدمت به دو بخش تقسیم می شود :

الف- ری باستانی که در جنوب چشمه علی میان بارویی بزرگ که در روزگاران پیش از اسلام   

 ( 4000 ق.م ) احداث شده بود، قرار داشت و به ری برین یا ری علیا معروف بود.

ب- ری سده های واپسین که در جنوب شرقی بخش نخستین یا ری علیا در جنوب کوه بی بی شهربانو واقع شده بود و به ری زیرین یا ری سفلی معروف بود.

       در حدود 300 سال ق.م، سلوکوس، نام «وارویوس» را بر ری نهاد. در زمان اشکانیان این نام به  «ارساکیا» و « ارشکیه» تغییر یافت و در زمان حکومت ساسانیان به « ری » تبدیل شد. مردم این شهر با آمدن سپاهیان اسلام به دین اسلام گرویدند، که بیش تر آنان اهل تسنن بودند و در نیمه اول سده دوم هجری به مذهب شیعه روی آوردند.

        در دوره اسلامی، ری پناه گاه فرمانداران بنی امیه بود. این شهر از کشمکش های مذهبی آسیب بسیار دید. و در سال 617 ه.ق مورد تاخت و تاز مغولان قرار گرفت و مردم آن قتل عام شدند. هنوز آثار حمله ددمنشانه مغولان از بین نرفته بود که ری بار دیگر در سال 786 ه.ق به دست سپاهیان تیمور به ویرانه ای بدل شد و از آن پس، دیگر روی آبادی به خود ندید. ویرانه های ری قدیم هنوز نزدیک شهر کنونی ری باقی است. از آثار باقی مانده این شهر می توان به ویرانه کاخ اشکانیان روی چشمه علی و نقش برجسته سنگی از عهد ساسانی بر کوه سرسره، بقعه بی بی شهربانو در امین آباد ری، برج طغرل، بقعه ابن بابویه، زندان هارون الرشید بر دامنه کوه مس گرآباد، حرم حضرت عبدالعظیم از فرزندان امام حسن علیه السلام، بقعه امام زاده حمزه برادر حضرت امام رضا و امام زاده طاهر از فرزندان حضرت سجاد اشاره کرد.

تهران دوره پیش از عهد صفویان

       تهران که در گذشته ی دور با ( ط ) نوشته می شد ( طهران معرب تهران است ) با « ری » همراه بود و نخستین آبادی بزرگ است که در جنوب دامنه ی کوهستان البرز ایجاد شد و شهرت و موقعیتی ممتاز داشت.

تهران یکی از روستاهای ری به شمار می رفت و در یک فرسنگی آن قرار داشت.

در زمان حمله ی مغول، شهرری ویران شد و انبوهی از جمعیت آن قتل عام شدند. سپس گروهی از مردم این شهر به سوی قریه ی تهران مهاجرت کردند و موجبات گسترش و رونق آن را فراهم آوردند.

تهران به دلیل وجود باغ های فراوان و آب و هوای مطبوع تر نسبت به شهرری، در زمان حکومت ایلخانان مغول به ویژه در تابستان ها مورد توجه ویژه قرار می گرفت؛ از همین رومی توان گفت تهران پس از حمله ی مغول نخستین گام را در راه توسعه و گسترش برداشت.

تهران عهد صفویان

        دوره ی صفویه آغاز گسترش و اهمیت تهران است. شاه تهماسب صفوی ( 984-930 ه.ق ) که قزوین را به پایتختی خود انتخاب کرده بود گاه و بی گاه به زیارت جداعلای صفوی، سید حمزه، به شاه عبدالعظیم می رفت. تهران که منطقه ای خوش آب و هوا و دارای باغ ها و جویبارهای فراوان بود مورد توجه شاه قرار گرفت و رفته رفته در این قریه سکونت های طولانی کرد. شاه تهماسب صفوی سرانجام تهران را به پایتختی برگزید و بناها و برج و باروهای محکمی در آن پی ریخت. در سال 961 هجری، 114 برج به تعداد سوره های قرآن در تهران بنا کردند و زیر هر برج یک سوره ی قرآن نهادند. در این زمان، تهران دارای چهار دروازه بود. (دروازه ی شمیران، دروازه ی قزوین، دروازه ی دولاب، دورازه ی حضرت عبدالعظیم ) که بعدها دو دروازه ی دیگر ( دولت و محمدیه ) به آن افزوده شد. برای ساختن باروها از پنج محل خاک برداری کردند که عبارت بود از چال میدان، چال حصار، گود زنبورک خانه، گود دروازه ی محمدیه و گود فیل خان.

        پس از مرگ شاه طهماسب، شاه عباس به دلیل علاقه ای که به اماکن متبرکه و مرقد ائمه اطهار داشت و به دلیل نزدیکی این شهر به حضرت عبدالعظیم، دستور داد باغی بزرگ احداث کنند که هرزمان به زیارت این اماکن می رود در آنجا استراحت کند.

       در زمان شاه طهماسب دوم که افغان ها به ایران حمله کردند و شاه طهماسب به مازندران گریخت؛ مردم تهران از خود رشادت های فراوانی نشان دادند و بسیاری از سپاهیان افغان را کشتند، اما شهر به دست افغان ها افتاد. آنها در ارگ تهران جای گرفتند و برای جلوگیری از  حمله ی احتمالی مردم شهر، روی خندق شمالی ارگ پلی بستند و جلو آن دروازه ای به نام  دروازه ی ارگ ساختند که بعدها به دروازه دولت معروف شد. ( زنده دل، 1376: 27 و 28 و 29 و 32 و 33 و 34 و 35 و 36)

تهران دوره ی قاجاریه

        در سال 1200 ( ه.ق ) آقا محمدخان قاجار این شهر جدیدالتأسیس را که تا آن زمان جنبه نظامی داشت، به پایتختی انتخاب نمود و به نوشته اعتمادالسلطنه، پس از تحکیم پایه های حکومت خود در سال 1209 ( ه.ق ) رسماً در این شهر تاج گذاری کرد. ( سعیدیان، 1379: 217 )

      او خواهان مقام خلافت اسلامی بود و این شهر را « دارالخلافه » نامید. عصرنوین تهران از این زمان آغاز شد. انتخاب این شهر به عنوان پایتخت از سوی آقا محمدخان قاجار می تواند دو علت داشته باشد : الف) نزدیکی به شهر استرآباد و مازندران که در حقیقت محل سکونت و زندگی سران نیروهای طرف دار آقا محمدخان قاجار بود. آقا محمدخان برخلاف دیگر پادشاهان، علاقه ی چندانی به ساختن بناهای عظیم و پرشکوه نداشت و از زمان وی فقط عمارت تخت مرمر باقی مانده است.

       پس از آقا محمدخان قاجار، فتح علی شاه ( 1212- 1265 ه.ق ) قدرت را به دست گرفت. وی برخلاف آقا محمدخان، بناها و عمارت های جدید در تهران ساخت که از آن جمله می توان به توسعه و تزیین عمارت تخت مرمر، احداث تخت مرمری و چندین باغ از جمله باغ نگارستان اشاره کرد. در زمان او احداث بناهای جدید همچنان ادامه داشت. ضلع جنوبی مسجد جمعه ی تهران و بازار بین این مسجد و مسجد شاه را که « بین الحرمین » می نامند از آثار دوران حکومت محمدشاه است.

( زنده دل، 1376: 38 )

      در دوران حکومت ناصرالدین شاه، جمعیت تهران حدود 150000 نفر بود. در این دوره به سبب اداره کشور و سازماندهی درست، به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر محله ارگ با کوشش معمار با سابقه و برجسته ای به نام عبدالله خان معمار باشی توسعه یافت. ( سعیدیان، 1379: 217 )

تهران دوره پهلوی

       در آغاز سلطنت رضا شاه که پویش شهرنشینی شکل تازه ای به خود گرفته بود جمعیت شهر تهران بار دیگر رو به افزونی نهاد از این رو دست اندرکاران به فکر گسترش بناهای شهر افتادند.

( زنده دل، 1376: 218 )

در سال 1303 تهران شهری بود که دور آن را دیواری می پوشاند. ( آوری، 77: 70 )

و در سال 1309 شهر داروقت که خواهان نوسازی و توسعه شهر تهران بود بدون توجه به اهمیت تاریخی حصارها ، برج و بارو و دروازه ها آنها را ویران کرد اما محله های پیرامون این دروازه ها باقیماند. از میان محله های باقیمانده می توان محله سنگلج، چال میدان، خانی آباد، گود زنبورک خانه، پاچنار، دروازه قزوین عودلاجان و ... را نام برد. ( زنده دل، 1376: 218 )

       در نظام نوین رضا شاهی، احداث ساختمان هایی جهت ادارات کل استانی و فرماندهان نظام اجباری گردید. در مرکز هر استان یک باشگاه افسران دایر شد که بزرگترین آنها در تهران یک ساختمان بزرگ و مجلل است که باقالی های گران قیمت مفروش شده است. ( آوری، 77: 81 )

بخش سوم

صنایع دستی استان تهران

       صنایع دستی استان تهران با توجه به بافت اجتماعی و تنوع قومی، به سه دسته شهری، روستایی، عشایری تقسیم می شود: (سعیدیان، 1379: 28)

      1- صنایع دستی شهری : عمده ترین صنایع دستی استان را قلم زنی روی، مس و برنج که همان حکاکی روی فلز است و در قرن 13 در شمال کشور مثل تبریز، زنجان و تهران انجام می شده تشکیل می دهد. ( ای. وولف. 1372: 33 ) از دیگر صنایع می توان خراطی، سبد بافی، خاتم کاری و شیشه گری را نام برد. (سعیدیان، 1379، 218 ) که مواد خام شیشه سازی تهران از قم می آمد. ( ای. وولف. 1372: 153 ) تراش و نقاشی روی شیشه، زیلوبافی، نقاشی روی چرم، قالی بافی، سفالگری و چاپ باتیک رشته های مورد اشاره فاقد سابقه طولانی در منطقه هستند و دست اندرکاران اکثر رشته های صنایع دستی عمدتاً از شهرستان های دیگر به تهران مهاجرت کرده اند. به طور مثال ساخت مصنوعات خاتم و قلم زنی را به طور عمده صنعتگران شیرازی و اصفهانی انجام می دهند.

      2- صنایع دستی روستایی : به طور عمده خانگی و غیردائمی هستند و فعالیتهای عمده آنها را قالی بافی، سفالگری، حصیر بافی،گلیم بافی و دستبافی تشکیل می دهد. ( سعیدیان، 1379: 218 ) لوافی به کارهایی مانند گلیم بافی و جاجیم بافی و امثال آن گفته می شود که در تهران کمتر و در شهرستان ها زیادتر بوده است. ( شهری، 1378: 30 )

      3- صنایع دستی عشایر : قدیمی ترین نوع صنایع دستی استان است که تولید آن عمدتاً به طور خانگی و فصلی انجام می پذیرد. دست اندکاران این بخش از دست ساخته های ایرانی که بافت انواع قالی و قالیچه ورنی، جاجیم، گلیم، چنته، رویه پشتی، جوال ، خورجین، و نیز رنگرزی و ریسندگی پشم را در انحصار خود دارند. گروهی از عشایر لر قشقایی،  شاهسون هستند که در دهه های اخیر از زادگاه خود به تهران، ری، ورامین و حومه کرج مهاجرت کرده اند.

چادرشب بافی پرپیشینه ترین صنعت دستی رایج در منطقه روستایی استان تهران است که بافت چادر شب در اندازه های مختلف و برای مصارف متفاوت است. ( سعیدیان، 1379: 219 و 220 )

دستگاه نقشبندی در تهران و اصفهان برای این کار استفاده می شد که دارای طرحهای آزاد علاوه بر هندسی که برروی چادر شب می زدند. ( ای. وولف، 1372: 185 )

بخش چهارم 

هنرستان عالی هنرهای ایران

      برای استفاده از صنایع و هنر های ایرانی دولت اقدام به تأسیس مدرسه ای به نام صنایع قدیمه نمود و تعدادی هنرمندان ماهر در رشته های مختلف مانند منبت کاری، خاتم کاری، گچ بری، آئینه کاری و مینیاتور و بخصوص طراحی فرش را به این مدرسه که بعدها نام آن هنرستان عالی هنرهای ایران گردید دعوت نمود بسیاری از برجسته ترین هنرمندان کشور در این مدرسه گرد آمدند و آثار بی نهایت زیبایی در این هنرستان و به وسیله این هنرمندان خلق گردید که برخی از آنها را در موزه ها و کاخهای سلطنتی می توان مشاهده کرد. سرنوشت این هنرستان و بعدها اداره هنرهای زیبا و هنرمندان هنرستان که در استخدام آن بودند چندان سرانجام خوبی نداشت و علیرغم آنکه آثار بسیار گرانبها و با ارزشی به وسیله آنها به وجود آمد زندگی آنها چندان مورد حمایت قرار نگرفت. طراحان و نقش آفرینان فرش در اداره هنرهای زیبا ارزش خاصی داشتند و طرحهای بسیار زیبا و دقیقی که عمدتاًً برای فرشهای بزرگ به وسیله آنها تهیه می شد،  پس از تأیید برای مراکز بزرگ تولید فرش ارسال می شد. بیشتراین طراحان از مراکز تولید فرش نظیر اصفهان، تبریز، کرمان، کاشان و غیره به تهران آمده بودند و طرحهایی که معمولاً با مشخصات منطقه تطبیق داشت و به وسیله ی آنها طراحی می شد در این شهرها که معمولاً تولیدکنندگان بزرگی نیز در آنجا مشغول به کار بودند بافته می شد.

       برخی از این فرشها که هنوز در کاخهای قدیمی و موزه ها وجود دارند شاهکارهایی از زیبایی و ظرافت و دقت در نقشه و بافت می باشند. رئیس هنرستان عالی هنرهای ایرانی طاهرزاده بهزاد بود که در سال 1309 به دعوت دولت برای تأسیس هنرستان به ایران آمد.