پایان نامه ولایت فقیه از دیدگاه شیعه و سنی

چکیده

ولایت یکی از ارکان مهم دو مذهب تشیع و تسنن می باشد و از دیدگاه‌های گوناگون قابل بررسی است. در این پایان‌نامه، مقایسه ای اجمالی صورت گرفته و آرای شیعه و اهل سنت در مورد ولایت بیان گردیده و سعی شده بدون ترجیح نظر یک مذهب بر مذهب دیگر، فقط آرای موافق و مخالف مطرح شود؛ و نیز انواع ولایت در قرآن و مفاهیم و مصادیق آن با عنایت به آیات شریفه‌ای که در ارتباط با ولایت، مورد بحث می باشند مدنظر بوده است.

از جمله نتایج به دست آمده از این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. توجه و حساسیت فوق العاده پیروان مذهب امامیه نسبت به امر ولایت و پافشاری در اثبات حقانیت اعتقاد خویش.

2. استدلال و نظم فکری اسماعیلیه برای اثبات ادعایشان در مورد جانشینی امام جعفر صادق (ع) و سلسله امامان مستور.

3. عقیده شیخیه در مورد رکن رابع و وجه اختلافی که در مورد اعتقاد به وجود امام عصر (عج) با امامیه دارند.

4. اصالت مهدویت در میان پیروان مذهب امامیه و اهل سنت و وجه اختلاف بین این دو مذهب درباره غیبت امام عصر (عج).

5. وجه اشتراک همه عرفای سنی و شیعه درباره ولایت علی (ع) و صلح کلی که در امر خاتم‌الاولیا دارند.

6. آشنایی مختصر با نظرات محیی‌الدین ابن عربی درباره ولی، ولایت و ختم الاولیا.

مقدمه

مسئله ولایت یکی از اساسی ترین و ریشه‌ای‌ترین مسائلی است که گستره آن تمامی دایره دین، از هدایت ظاهری و باطنی، عبادی و اجتماعی تا زعامت و خلافت و ... را در بر می گیرد.

در باور تشیع و عرفان اسلامی ولایت همچون روحی در کالبد دین است که بدان حیات و زندگی می بخشد؛ زیرا قوام و استمرار دین، همچنین حیات دینی پیروان آن در گرو وجود کسی است که پاسدار حدود و مرزهای آن باشد و لازمه این معنا آن است که چنین شخصی، خود عالم و عارف به تمامی این حدود و قوانین آن باشد و این تنها برای کسی حاصل است که به نهایت درجه قرب به حق رسیده و صاحب مقام ولایت مطلقه الهی باشد تا بدین وسیله بتواند از مبدأ هستی، علوم و معارف دینی را اخذ نماید. چنین فردی نزد شیعه، تنها شخص امام معصوم (ع) و نزد اهل سنّت حضرت رسول اکرم (ص) و نزد عرفا، ولیّ کامل محمّدی (ص) است. کمتر کسی است که از اهمیت مسئله ولایت در دیدگاه اعتقادی شیعه، هر چند اجمالاً، مطلع نباشد، بلکه حتی به عقیده برخی، تشیع و ولایت مرادف با یکدیگرند، به گونه ای که اطلاق یکی، دیگری را در ذهن تداعی می نماید و شاید اگر بگوییم ولایت در عرفان، بخصوص در مکتب ابن عربی نیز دارای چنین اهمیتی است، گزاف نگفته ایم.

همانطور که در تشیع، ولایت، باطن دین و سرّ عبادات است، در عرفان نیز ولایت، باطن و اساس جمیع کلمات انسانی و سرآغاز رسیدن به مراتب عالی این کمالات است که این، نیز همان غایت دین می‌باشد، پس نزد عرفا نیز ولایت، باطن و اصل دین است. همچنانکه در تشیع به مقتضای آیه شریفه واذ ابتی ابراهیم ...[1] ، مقام امامت رسول برتر از نبوت و رسالت اوست، در عرفان نیز مرتبه ولایت او برتر از نبوت و رسالتش می باشد.

همانطور که در تشیع، امام و ولی کامل، واسطه در فیض الهی است، در عرفان نیز جمیع نعمات الهی ابتدا بر انسان کامل و سپس به واسطه او بر حقایق عالم نازل می شود.[2]

و نیز همچنانکه در تشیع، وجود امام و  حجّت حق سبب تعادل نظام هستی، بلکه عامل برپایی و قوام آن می باشد و حدیث شریف «لو لا الحجته لساحت الارض باهلها»[3] به آن اشاره دارد در عرفان نیز بقای ولی کامل محمدی (ص) سبب بقای این عالم است، همچنانکه رحلت او از دار دنیا، سبب زوال آن می باشد.

همانطور که ملاحظه می شود جوهره بحث ولایت در عرفان، قابل قیاس و حتی تطبیق با دیدگاه تشیع در این باره است، اگرچه احیاناً در بیان صاحب نظران شیعی و غیرشیعیِ آن در تعیین مصداق، اختلاف نظر وجود داشته باشد.

طرح این گونه مسئله ولایت در عرفان، ظاهراً از حکیم ترمذی آغاز گردیده است. وی اولین کسی است که علیرغم سنّی بودنش درباره حقیقت ولایت و مراتب آن مطابق با دیدگاه شیعه، سخن رانده و آن را در جهان بینی عرفانی داخل نموده است.[4]

ابن عربی که خود از برجسته ترین عرفای متأخر است، تحت تأثیر شدید این حکیم عظیم الشأن قرار گرفت و مباحث ولایت او را شاید بتوان گفت در حدی افراطی تر از وی، طرح و گسترش داد و دامنه آن را تا عالم غیب نیز کشاند، چنانکه حقیقت ولایت مطلقه الهی را از آنِ حقیقت محمدی (ص) می داند که در نظر وی، اولین تعیّن و برترین مظهر و مجلای حق، همچنین سبب و غایت و غرض از آفرینش ماسوی است.

موضوع مورد بحث در این رساله، «ولایت از دیدگاه دو مذهب تشیّع و تسنّن» می باشد و غرض از آن، به هیچ وجه، ترجیح نظر یک مذهب بر دیگری نیست، بلکه مقصود بیان نظریات این دو مذهب درباره موضوع مذکور است.

بنابراین، موضوع و هدف اصلی این تحقیق بررسی ولایت در اسلام است، اعم از آراء مذهب تشیع که خود شاخه های متعدد دارد و نیز دیدگاههای اهل سنّت.

بدیهی است که با در نظر گرفتن ابعاد مختلفی که ولایت در اسلام و قرآن دارد و با عنایت به اینکه تحقیق مستقلی در این موضوع صورت نگرفته و این اثر، اولین تحقیقی است که به بررسی ولایت از دیدگاه‌های مختلف، از جمله قرآن، عرفان، فرق معروف شیعه و عقاید اهل سنّت می‌پردازد، وجود کاستی ها در این اثر، چندان دور از انتظار نیست و ادامه و تکمیل آن نیاز به تحقیقات مفصل بعدی دارد که امید است از این پس، در این مسیر انجام شود.

انگیزه نگارنده از انتخاب این موضوع، محوری و مهم بودن بحث ولایت در میان مسلمانان عموماً و شیعیان خصوصاً و در میان عرفا به طور اخصّ است، چرا که همیشه این سئوال ذهن نگارنده را به خود مشغول کرده که آیا ولایت مورد بحث در شیعه، همان ولایت مورد نظر در عرفان است یا نه. و مطلب دیگری که برایم سئوال برانگیز بود نوع اعتقاد به مهدویت نزد اهل سنّت و تفاوت آن با مهدویت مطرح در تشیّع بود و همین عوامل مرا بر آن داشت تا این موضوع را برای تحقیق برگزینم.

روش تحقیق در این مجموعه، کتابخانه ای بوده و این پایان نامه با یادداشت برداری از منابع موجود تهیه شده است.

از جمله مهمترین محدودیت ها و دشواری هایی که در مسیر وجود داشت، سختگیری های مسئولات کتابخانه ها برای استفاده از کتابهای موردنیاز بود. مثلاً کتابخانه دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در یک روز (از ساعت 8 صبح تا 6 بعدازظهر) فقط اجازه استفاده از هشت جلد کتاب را به متقاضی می داد، و این در حالی بود که می بایست قبلاً برای ورود به محوطه کتابخانه از دانشکده محل تحصیل معرفی نامه رسمی ارائه می دادیم و یا در کتابخانه حسینیه ارشاد فقط مجاز به دریافت چهار جلد کتاب بودم و تنها کتابخانه ای که هیچ محدودیتی از نظر تعداد کتاب قابل نبود کتابخانه دانشکده الهیات واحد تهران شمال بود که در اینجا از همکاری مسئولین آن مرکز صمیمانه قدردانی می نمایم.

مطلب دیگر که درباره کتابخانه قابل ذکر است این است که همه کتابخانه ها معرفی نامه رسمی طلب می کنند و جالب اینکه کتابخانه دایره المعارف با آن معرفی نامه، کارت مقوت دوماهه صادر می کرد ولی حسینیه ارشاد کارت موقت دو ورزه! و تصور اینکه با ترافیک شهر تهران و مسیرهای دور، یک دانشجو باید چند روز در هفته به کتابخانه ها مراجعه نمایند تا بتواند مطالب مورد نظر را از کتب مورد نیاز به دست آورد خود داستانی مفصّل دارد.

مشکل دیگر اینکه، کتاب های اهل سنّت، عموماً به زبان عربی تألیف شده اند و گاه با مبتنی بسیار سنگین، لذا برای ترجمه یک صفحه از یک کتاب گاهی ساعت ها وقت صرف می شد.

در پایان، این امیدواری برای اینجانب وجود دارد که جویندگان حقیقت و کسانی که پیگیر موضوع این تحقیق هستند، با صبر و حوصله و تلاشی جدّی تر، این بحث را مورد مطالعه و تحقیق و تدبّر قرار دهند و تحقیقات وسیع تر و کامل تری را ارائه نمایند.

اثر حاضر مشتمل بر این فصول است:

اولین فصل به مبحث «ولایت در قرآن» اختصاص داده شده که مشتمل بر دو بخش است، بخش اول درباره ولایت خدا بر مخلوقات و بخش دوم ولایت مخلوق نسبت به هم مورد بررسی قرار گرفته. عنوان دومین فصل این اثر «ولایت و رابطه آن با امامت» می باشد که شامل سه بخش است: بخش اول در مورد امامت، بخش دوم درباره وصایت و غدیر خم و بخش سوم به ولایت فقیه پرداخته است.

فصل سوم با عنوان «آیات ولایت در تفاسیر شیعی و سنّی» که مشتمل بر دو بخش می باشد. بخش اول آیه اکمال دین، آیه ولایت، آیه تبلیغ و بخش دوم ولایت در نهج البلاغه نامیده شده است.

چهارمین فصل این اثر تحت عنوان «ولایت از دیدگاه بعضی فرق معروف شیعه» و شامل پنج بخش می باشد: اسماعیلیه، شیخیه، کیسانیه، زیدیه و غلاه شیعه.

فصل پنجم با عنوان «ولایت در عرفان» که مشتمل بر سه بخش است: بخش اول دیدگاه عرفا درباره ولایت، بخش دوم نظریات ابن عربی درباره ولایت و بخش سوم به بحث درباره انسان کامل پرداخته است.

ششمین فصل این اثر درباره «ختم ولایت از نظر تشیع و تسنن» می‌باشد که شامل سه بخش است: بخش اول مهدی در تشیع، بخش دوم اعتقاد به مهدویت از دیدگاه اهل سنت و بخش سوم غلاه و مهدویت را مورد بررسی قرار می دهد.

و در پایان، نتیجه گیری، پیشنهادها و ... به اختصار گنجانده شده است.

با مروری گذرا بر موضوعات مندرج، محدوده پژوهشی خود را مشخص کردیم تا شیفتگان ولایت با زمینه فکری مناسب به کندوکاو در این مجموعه بپردازند.

فصل اول

ولایت در قرآن

1-1 ولایت خدا بر مخلوقات

1-2 ولایت مخلوق نسبت به هم

مقدمه

در این فصل به معنای لغوی و اصطلاحی ولیّ و ولایت پرداخته شده و سپس ولایت با توجه به آیات شریفه قرآن، تقسیم بندی شده و تحت دو عنوان کلیِ «ولایت خدا» و «ولایت مخلوق» مورد بررسی قرار گرفته است.

1-1 ولایت خدا بر مخلوقات

1-1- معنای لغوی ولایت

واژه ولایت به فتح واو به معنای نصرت و یاری و به کسیر واو به معنای امارت و تولیت است. ولایت مأخوذ از ولی به معنی قرب هم استعمال شده است. مطابق این معنا، ولایت دارای معنای عامی می شود که شامل هر نوع قرب و نزدیکی است. چنانکه راغب می گوید: وَلاء و توالی آن است که دو چیز چنان باشند که میانشان چیز دیگری نباشد و به طور استعاره به نزدیکی، وَلاء و توالی گویند خواه در مکان باشد یا صداقت یا نصرت یا اعتقاد.[5]

از این رو می توان گفت که معنای قرب، معنای عامی است که شامل تمامی معانی دیگر ولایت می شود و شاید نظر بعضی که قائلند وَلایت و وِلایت هر دو به یک معنی می باشند در واقع ناظر به همین معنا باشد و فقط به جهت تفاوت میان معانی فرعی آنها، یکی را فتحه و یکی را کسره داده اند. این نظر با توجه به اشتراک این دو، در معانی دیگرشان قوّت بیشتری می یابد. همچنانکه وَلایت به فتح واو را به دوست داشتن، دوست شدن، یاری دادن، دست یافتن بر چیزی و  تصرف کردن در آن، پادشاهی راندن و تسلط پیدا کردن؛ و ولایت به کسر واو را به والی شدن، قدرت، سلطان و پادشاهی نیز معنا کرده اند.[6]

1-1-2 معنای لغوی ولی

ولی به معنای سرپرست و اداره کننده امر و نیز به معنی دوست و یاری کننده می آید. ولی از وَلْیْ است به معنی نزدیکی بدون فاصله و او کسی است که به تدبیر امور از دیگری احق و سزاوار است. به رئیس قوم والی گویند که به تدبیر و امر و نهی امور، نزدیک و مباشر است.[7]

1-1-3 معنای اصطلاحی ولایت

ولایت در اصطلاح به معنای قیام عبد به حق است. یعنی اخلاق او به اخلاق الهی و اوصاف او به اوصاف الهی مبدل گردد و این امر وقتی محقّق می شود که حضرت حق، متولّی امور او گردد تا آنکه او را به غایت قرب و تمکین برساند. چنانکه در حدیث قدسی است.

هنگامی که خدا، در شب اسراء پیامبر را به میهمانی پذیرفت، پیامبر از خدا سئوال کرد: پروردگارا! منزلت مؤمن نزد تو چگونه است؟ خدا در جواب فرمود: ای محمد! آن کس که ولیّ‌ای از اولیای مرا اهانت نماید، آشکارا با من به ستیز برخاسته است و من برای نصرت اولیای خود از هر چیزی سریع‌تر و شتابان‌ترم. هیچ بنده‌ای از بندگانم با وسیله ای محبوب تر از انجام فرایض به من تقرّب نمی جوید. اگر او محبوب من و من محبّ او شدم، همه مجاری ادراکی و تحریکی او را به عهده می گیرم، بنابراین اگر او می فهمد با نور علمی من می‌فهمد.[8]

به طور کلی ولایت در اصطلاح عبارت است از قرب و نزدیکی به خداوند.[9]

1-1-4 معنای اصلاحی ولیّ

ولیّ در اصطلاح، کسی است که حق تبارک و تعالی به موجب آیه و هو یتولّی الصّالحین[10] متولّی امور او گردیده است و وی را از عصیان و خذلان که نتیجه ارتکاب به معاصی است حفظ می کند و او را به مرتبه کمال رجال می‌رساند. یعنی مرتبه رجال لاتلهیهم تجاره ولابیع عن ذکر الله[11] و رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه[12].

قشیری در رساله خود درباره ولی دو احتمال می دهد: ولی بر وزن فعیل است که یا به معنای فاعلی آن است و بدین معنا بر کسی اطلاق می شود که همواره در طاعت الهی می باشد بدون آنکه از او معصیتی سربزند و یا به معنای مفعولی آن می باشد که در این صورت به معنای کسی است که حق تعالی همواره حفظ و حراست او را از ارتکاب به معاصی به عهده گرفته است. همانطور که آیه شریفه و هو یتولی الصالحین به آن اشاره دارد.

ابن عربی در تعریف اولیاء چنین می گوید: همانا اولیاء کسانی اند که حضرت حق جل جلاله نصرت و یاری آنها را در مقام مجاهده با دشمنان چهارگانه یعنی هوی، نفس، دنیا و شیطان به عهده گرفته است.[13]