مقدمه:
قدیمی ترین نمونه ها از شیشه های دست ساز در خاورمیانه پیدا شده است. باستان شناسان معتقدند که سومریها در هزاره سوم قبل از میلاد با شیشه، آشنایی داشته اند. گیرشمن بطریهای شیشه ای زیادی از حفاریهای معبد چغازنبیل به دست آورده است. از زمان هخامنشیان، شواهد اندکی برای استفاده کلی از شیشه در دست است. آثار شیشه ای کهن نشان می دهد که تا قبل از سده اول پیش از میلاد، از شیشه فقط یه حالت توده ای استفاده می کرده اند. با کشف اشیای شیشه ای زمان پارتها و ساسانیان می توان گفت صنعت شیشه سازی در ایران رواج کامل داشته و از دو روش ساخت «دمیدن در قالب» و «دمیدن آزاد» استفاده می شده است. از دوره سلجوقیان تا دوره مغول ظرفهای شیشه ای بسیار زیبا با تزئینات مختلف به صورت مینایی، تراشیده یا با نقوش افزوده از کوره شیشه گران شهرهای مختلف ایران بیرون می آمد.
شیشه ماده‌ای است که به دلیل آرایش اتمی/ملکولی خاص خود حالت جامد دارد ولی بر خلاف دیگر جامدها بلوری نیست. این حالت هنگامی رخ می‌دهد که ماده مذاب قبل از رسیدن به نقطه انتقال به شیشه به سرعت سرد می‌شود.
تعاریف مختلفی برای شیشه وجود دارد که هنوز توافق کلی بر روی آنها حاصل نشده‌است:
تعریف کلی: شیشه یک جامد آمورف است.
تعریف انجمن آزمون و مواد آمریکا: شیشه ماده‌ای معدنی است که از حالت مذاب طوری سرد شده‌است که بدون تبلور به حالت صلب درآمده‌است.[۱]
تعریف آکادمی ملی علوم آمریکا: شیشه ماده‌ای است که در پراش اشعه ایکس آمورف بوده و و از خود رفتار انتقال به حالت شیشه نشان بدهد.
تاریخچه تولید شیشه و کریستال در ایران
چنین به نظر مى‌رسد که تولید شیشه در صدر اسلام داراى اهمیت فنى و هنرى خاصى بوده است. پژوهشگران ابتدا جایگاه تولید اصلى شیشه را در مصر و سوریه مى‌دانستند؛ اما بعدها عراق و ایران نیز مبدأ شیشه‌گرى ذکر گردیدند. یکى از مراکز تولید و شیشه، در شرق ایران و به‌ویژه ایالت خراسان بود. البته در این مورد اشیاء باقى‌مانده به صورت تکه‌تکه هستند و بیشتر این قطعات هیچ نوع زمینه‌اى براى ارتباط با منطقه‌ٔ خاصى را ارائه نمى‌دهند و تضمینى وجود ندارد که آنها در محل‌هاى مکشوف خود تولید شده باشند. تزیین نیز در شیشه‌ها با روش‌هاى خاصى انجام مى‌شد؛ اما مهم‌تر از همه فن شیشه‌برى بوده است، که با تکنیک سادە تراش قاشقى صورت مى‌گرفته و یا به صورت برجسته نماکار مى‌شده است.
کابرد طلا و میناى رنگین در ظروف شیشه‌اى به منظور جلوه دادن به آنها رواج عمومى داشت و به‌وسیلهٔ صنعتگران مسلمان تکامل یافت و به صورت یکى از مهم‌ترین شاخه‌هاى هنرهاى تزیین درآمد. از انواع شیشه‌گرى در ایران آثار زیادى بدست آمده که بعضى در اکتشافات علمى نیشاپور بوده است. شیشه‌گرى به احتمال زیاد در نواحى دیگر ایران نیز متداول بوده است. فلزکارى در ایران مبناى تولید سرتاسر جهان اسلام را در خلال قرون وسطامى متأخر شکل مى‌دهد. هنرمندان مسلمان فلز، چوب، شیشه و عاج را به گونه‌اى هنرمندانه حکاکى و تزیین مى‌کردند و در مکان‌هاى مذهبى و خانه‌ها استفاده مى‌کردند. انواع طشت، جعبه جواهر، قلمدان و آفتابه را از مس یا برنج مى‌ساختند، قلمزنى و با نقره ترصیع مى‌کردند. از شیشهٔ میناکارى شده براى چراغ مساجد بهره مى‌بردند و سرامیک‌هاى پُرزینت درجه یک را تولید مى‌کردند. صنعت فلزکارى بر اثر رواج مجدد اسلوب زرکوبى بر سطح اشیاء مفرغى و برنجی، به شکوفایى تازه‌اى دست پیدا کرد. این اسلوب در اوایل دورهٔ اسلامى گاه همراه با حکاکى و برجسته‌کارى روى فلزات در ایران بکار رفته بود، لیکن از اوایل قرن ششم ه.ق مس و نقره مورد استفاده قرار گرفت و از اوایل قرن هفتم هجرى نقره‌کوب کردن و زرکوب کردن ظروف و اشیاء نفیس فلزى متداول شد. مرکز تولید این نوع مصنوعات خراسان و به‌خصوص هرات بوده از آنجا به‌سوى مغرب ایران گسترش یافت. با هجوم مغولان این اسلوب و نقش و نگاره‌ها توسط هنرمندان آنها به موصل و عراق و شام و مصر منتقل گردید.
در دوران استیلاى مغولان هنرهاى دستى در ایران اندک‌اندک رو به انحطاط گذارد و صنعت فلزکوب‌کارى در نیمهٔ قرن هشتم هجرى متروک ماند.
هنر شیشه گری یکی از قدیمی ترین صنایعی است که بشر به آن اشتغال داشته است . کاوش های باستان شناسی مارلیک هنسلودشوش رواج شیشه گری در ایران باستان (عهد هخامنشی ) را به اثبات می رساند .
با ظهور اسلام اکثر شیشه و بلورسازان ایرانی به دمشق و جلب کوچ کردند . در این مقطع از تاریخ شیشه گری علاوه بر تغییر کلی فرم شیشه ، نقاشی و خطاطی بر روی شیشه با رنگ های کوره ای و لعاب های رنگی متداول شد و نوعی شیشه که اصطلاحا مینایی نامیده می شود به منعه ظهور رسید . دوره سلجوقی ( قرن 5 و 6ه ) نخستین دوره شکوفایی شیشه گری در ایران محسوب می شود .
بعدها با روی کار آمدن سلسله صفوی و توجه خاص به این رشته تا کارگاه های شیشه گری در اصفهان و شیراز ساخته شد و هنرمندان تحت تعلیم تعدادی از بلورسازان و نیزی قرار گرفتند .
از ابزار و مواد مورد استفاده در هنر شیشه گری می توان به ماده اصلی ساخت شیشه ، سنگ سیلیس که به منظور صرفه جویی از مخلوط خرده شیشه نیز استفاده می شود ، اشاره کرد همچنین برای رنگی کردن بارشیشه نیز از اکسید های فلزی نظیر اکسید کبالت ، مس ، آهن ، منگنز ، گوگرد و ... استفاده کرد . هنر شیشه گری مانند انواع روش های ساخت ( فوتی و قالبی ) و تزئینات مکمل ( نقاشی و تراش ) است . نقاشی روی شیشه با ابزار لازم بر روی شی اجرا می شود و بسته به نوع نقش و رنگ های به کار رفته یک یا چند مرحله پخت در کوره با حرارت مناسب صورت می گیرد. رنگ های مورد استفاده به صورت پودر و قابل ترکیب با حلال خاص و رنگ های محلول از اکسید فلزات تهیه شده است .