پایان نامه ارزیابی اقتصادی احداث و نگهداری راه های روستایی

 پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد" M.SC"

 مهندسی عمران - راه و ترابری

چکیده

بر اساس اصول عدالت محوری و مساوات ، توسعه پایدار روستایی اجتناب ناپذیر است . برای نیل به این اهداف یکی از عوامل زیر بنایی برای این توسعه پایدار روستای احداث و نگهداری راههای روستایی است .

که نتیجه آن اثرات قابل توجهی در رشد اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی در کشورهای در حال توسعه دارد . هدف از این پایان نامه ارائه روشهای متعددی با استفاده از ادبیات علمی موجود ( کتابها ، گزارشات ، تجربیات جهانی و داخلی ) در زمینه ارزیابی اقتصادی ، اصول و مبانی این نوع ارزیابی ها و روشهای کاربرد آنها و فنون تحلیلی مورد استفاده در احداث و نگهداری راه های روستایی صورت گیرد .

در این تحقیق ابتدا ، شناخت اولیه ای از روشهای ارزیابی که شرح داده شده ، و سپس جمع آوری اطلاعات از مشاهدات میدانی انجام شده ، به تدوین مدل مناسبی جهت ارز یابی فنی و اقتصادی  احداث و نگهداری راههای روستایی پرداخته شده است .آنگاه در این پایان نامه ضمن بررسی مدل های مختلف به مدل بهینه جهت ارزیابی ارایه شده و سپس بر اساس آن ارزیابی فنی اقتصادی صورت گرفته است .

مدل های فنی – اقتصادی (4-HDM) که به طور خاص برای راه های غیر آسفالته طراحی نشده اند به ورودی هایی نیاز دارند که جمع آوری آنها در شبکه های گسترده دارای سطوح ترافیک پایین غیرعملی می باشد .

مدل تصمیم گیری اقتصادی راه (RED) ، ارزیابی پروژه های نگهداری و بهسازی را با استفاده از روش مازاد مصرف کننده انجام می دهد که در آن منافع کاربران راه و مصرف کنندگان به دلیل کاهش هزینه های حمل و نقل اندازه گیری می شود

تحلیل منافع – هزینه ها (CBA) تا حد امکان هزینه ها و منافع سیاست گذاری یا کار اجرای مشخصی را اندازه گیری می کند . از آنحا که منافع هزینه سیاست ها یا کار های اجرایی موضوعی مالی است ،  در روش منافع – هزینه ها تحلیل نیز بر اساس اندازه گیری منافع بر حسب واحد پول انجام می شود .

روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP ) در هر تصمیم گیری فضای تصمیم سازی به صورت پیوسته یا گسسته تقسیم نمود . و هر کدام ممکن است تک معیاره یا چند معیاره باشد . بعلاوه این معیارها می توانند به صورتهای کمی ،  کیفی و یا تلفیقی از هر دو (در حالت چند معیاره ) باشند که در هر یک از حالتها نحوه تصمیم گیری متفاوت است .

مقدمه

راه به عنوان یکی از عوامل مهم زیربنایی برای توسعه اقتصادی کشورها شناخته شده است . به نظر بسیاری از صاحب نظران در جوامع پیشرفته و در حال توسعه ، راه یکی از کلیدهای درهای رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی است . این بخش زیربنائی علاوه برایجاد اشتغال ، موجب توسعه و رشد بخشهای کشاورزی و صنعت میشود. بنابراین چنانچه این بخش کلیدی همراه و همسو با سایر بخشهای اقتصادی کشور نباشد ، میتوان بعنوان یکی از مهمترین عوامل باز دارنده در رشد توسعه کشورعمل می کند .

در ایران به علت وسعت زیاد و پراکندگی جمعیت ، مساله ایجاد راه ها یک مساله عمده بوده و راههای موجود بسیار کمتر از میزان مورد نیاز می باشد . از اینرو در ایران راه نه تنها یک عامل مهم و پایه ای برای رشد اقتصادی بشمار می رود . بلکه به دلیل پراکندگی جمعیت و سکونت بخش وسیعی از مردم در مناطق روستایی جنبه رفاهی راهها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.زیرا فراهم آوردن امکانات رفاهی برای همه این جمیعت فراوان و پراکنده بسیار مشکل بوده و وجود راههایی که این روستاها را به مراکز بخش یا شهرستان متصل می کند و استفاده از امکانات رفاهی این مراکز را روستائیان امکانپذیر سازد حائزاهمیت فراوانی می شود

 .

به دلیل پایین بودن حجم ترافیک راه های روستایی ، و ضرورت ساخت و توسعه این راهها در جابجایی سطح وسیع کشور ، حجم سرمایه گذاری بالای مورد نیاز آن توجیه پذیر نبوده ، و از اینرو برای کاهش میزان سرمایه مورد نیاز ، از روسازی شنی بجای روسازی آسفالتی استفاده می شود . روسازی شنی ، قشری از مصالح سنگی( خاک ، شن و ماسه ، سنگ شکسته کوهی ، و یا مخلوطی از آنها ) با مشخصات فنی معین ، و با ضخامت محاسبه شده است ، که روی بستر راه به منظور تحمل بارهای وارده از جانب وسایل نقلیه و مقاومت در مقابل عوامل جوی فرش می شود .

کلمات کلیدی :

راه های روستایی – منافع – هزینه -آنالیز حساسیت - ترافیک – عوارض طبیعی – شرائط آب وهوایی –

جمعیت روستایی - مساحت منطقه –رشد تولید ناخالص منطقه ای – B.C –AHP  –RED  –HDM 

ساختار پایان نامه :

فصل اول : تعریف مسئله و بیان ضرورت انجام تحقیق در متون پرداخته و مروری بر فعالیتهایی که در این زمینه انجام شده ، اهداف و ساختار تحقیق نیز مشخص می شود.

فصل دوم : کاوش در متون ، در این فصل پیشینه تحقیق وپژوهش و تحقیقاتی مرتبط به موضوع که قبلا انجام شده مشخص می شود .

فصل سوم : متد لوژی یا روش تحقیق ، نحوه تحقیق به چه نحوی انجام شده است .

فصل چهارم : معرفی روشهای ارزیابی اقتصادی احداث راههای روستایی توسط پژوهشگران مختلف . .

فصل پنجم : معرفی شاخص ها و معیارهایی که در ارزیابی اقتصادی احداث راه های روستایی موثر می باشد.

فصل ششم : اصول مدل سازی معیارها و شاخص ها و محاسبه وزن نسبی و کلی از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده می شود .

فصل هفتم : معرفی نرم افزار و کاربرد آن در مطالعات موردی

فصل هشتم : ارائه نتایج و پیشنهادات

١فصل اول

کلیات و تعریف مساله

٢

١-١. مقدمه

ارزیابی اقتصادی احداث و نگهداری راه روستایی ، برای اطمینان از کسب حداکثر منافع از هزینه های اجرا و نگهداری پروژه ها و کسب بیشترین ارزش پولی ، مهم و ضروری می باشد .

ارزیابی اقتصادی احداث راههای روستایی بر اساس ارزیابی منافع و هزینه را به همراه موضوعات اصلی ارزیابی اقتصادی ، طرحهای احداثی راههای روستایی را ترسیم می کند . هزینه ها شامل معیار های زیادی در میزان هزینه احداث یک راه روستایی موثرهستند که می توان به شمار زیادی از آنها اشاره نمود . منتهی آنها که تاثیر گذار نیز هستند مانند راههای درجه یک و راههای درجه دو و راههای درجه سه و عوارض طبیعی کوهستانی و تپه ماهور و دشت و شرائط آب و هوایی منطقه سردسیر و گرم و معتدل با توجه به فهرست بهای برآورد هزینه نسبتا آسان است .

درحالی که محاسبات معیار های منافع نسبتا دشوار تر می باشد . بنابراین تصمیم ها در خصوص میزان سرمایه گذاری و بازگشت سرمایه در سطح ملی و منطقه ای صورت می گیرد .

با توجه به محدودیت منابع مالی ، استفاده از یک ردیف بودجه سالانه به صورت مستمر وکافی باید در نظر گرفته شود . به دلیل کثرت جمعیت روستایی و کاهش فقرو توزیع درآمد در روستاها و مقابله با مهاجرت روستایان و فراهم نمودن رفاه روستایان ضروری می باشد .

یک مدیر یا مهندس یا طراح برای اتخاذ تصمیمات کلیدی در زمینه تخصیص منابع ، نیازمند ارزیابی اقتصادی احداث راههای روستایی و ملحوظ کردن موضوعات سیاسی ، اجتماعی و زیست محیطی می باشد ، لذا در این پایان نامه ضمن بررسی مدل های مختلف به مدل بهینه جهت ارزیابی ارایه شده و سپس بر اساس آن ارزیابی فنی اقتصادی صورت گرفته است .

روش و مدل های متعددی مانند مدل های فنی – اقتصادی (4-HDM) ، مدل تصمیم گیری اقتصادی راه

(RED) ، تحلیل منافع – هزینه ها (CBA) ، روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP ) ، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته و انتخاب و ارائه برنامه پیشنهادی روشی آسان و مطابقت با شرائط بومی جهت احداث و نگهداری راههای روستایی برای پنج منطقه کشور از روش فرایند سلسله مراتبی پرداخته شده است . وزن منافع و هزینه از روش مذکور به وسیله نرم افزار E xcel وEC بدست آورده شده ، و ارزیابی فنی اقتصادی و رتبه و امتیاز هر منطقه مشخص گردیده شده است .

١- ٢.تعریف مساله

راه به عنوان یکی از عوامل مهم زیربنایی برای توسعه اقتصادی کشورها شناخته شده است . به نظر بسیاری از صاحبنظران در جوامع پیشرفته و در حال توسعه ، راه یکی از کلیدهای درهای رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی است . این بخش زیربنائی علاوه برایجاد اشتغال ، موجب توسعه و رشد بخشهای کشاورزی و صنعت میشود. بنابراین چنانچه این بخش کلیدی همراه و همسو با سایر بخشهای اقتصادی کشور نباشد ، میتوان بعنوان یکی از مهمترین عوامل باز دارنده در رشد توسعه کشورعمل می کند[١] .

در ایران به علت وسعت زیاد و پراکندگی جمعیت ، مساله ایجاد راهها یک مساله عمده بوده و راههای موجود بسیار کمتر از میزان مورد نیاز می باشد . از اینرو در ایران راه نه تنها یک عامل مهم و پایه ای برای رشد اقتصادی بشمار می رود . بلکه به دلیل پراکندگی جمعیت و سکونت بخش وسیعی از مردم در مناطق روستایی جنبه رفاهی راهها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.زیرا فراهم آوردن امکانات رفاهی برای همه این جمیعت فراوان و پراکنده بسیار مشکل بوده و وجود راههایی که این روستاها را به مراکز بخش یا شهرستان متصل می کند و استفاده از امکانات رفاهی این مراکز را روستائیان امکانپذیر سازد حائزاهمیت فراوانی می شود

 . [2]  .

به دلیل پایین بودن حجم ترافیک راههای روستایی ، و ضرورت ساخت و توسعه این راهها در جابجایی سطح وسیع کشور ، حجم سرمایه گذاری بالای مورد نیاز آن توجیه پذیر نبوده ، و از اینرو برای کاهش میزان سرمایه مورد نیاز ، از روسازی شنی بجای روسازی آسفالتی استفاده می شود . روسازی شنی ، قشری از مصالح سنگی

( خاک ، شن و ماسه ، سنگ شکسته کوهی ، و یا مخلوطی از آنها ) با مشخصات فنی معین ، و با ضخامت محاسبه شده است ، که روی بستر راه به منظور تحمل بارهای وارده از جانب وسایل نقلیه و مقاومت در مقابل عوامل جوی فرش می شود[٣] .

راههای شنی با گذشت زمان و عبور وسایل نقلیه و شرایط جوی حاکم بر منطقه راه ، دچار فرسودگی و خرابی میشوند و لازم است که به طور مرتب عملیات نگهداری و تعمیر روی آنها انجام گیرد .تا دارای طول عمر پیش بینی شده شوند . احداث راههای شنی و انجام تعمیرات بر روی آنها نیازمند صرف بودجه است .

همه ساله دولت بودجه ای برای احداث راههای کم رفت وآمد یا روستایی در اختیار استانها قرار میدهد ، و برنامه ریزی برای استفاده از این بودجه عموما توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و اداره کل راه و ترابری انجام می گیرد[٤] .

این دو واحد تصمیم گیری با استفاده از اطلاعات مربوط به راههای موجود و تقاضاهایی که از طرف مردم و مقامات محلی می شود ، نسبت به احداث راههای پیشنهاد شده اقدام می کنند . بدیهی است که با توجه به

۴

محدودیت بودجه نمی توان همه این راهها را با بودجه یک سال احداث کرد ، و از اینرو مساله انتخاب بهترین و مناسب ترین راهها جهت احداث از میان راههای پیشنهادی مطرح می گردد. این انتخاب نیار به بررسی دقیق و علمی تاثیرات اقتصادی و رفاهی هر راه بر منطقه تحت تاثیر خود دارد . مساله ای که در این پایان نامه مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد همین ارزیابی های اقتصادی و تصمیم گیری برای احداث  راههاست .

١ – ٣ . ضرورت ، وظایف ،اهداف تحقیق :

١-٣-١. ضرورت :

 بررسی و مطالعه تطبیقی صورت گرفته نظر به اینکه تنها منبع دارای التزام قانونی در زمینه راههای روستایی در حال حاضر نشریه ١٩٦ سازمان برنامه و بودجه است و همچنین با در نظر داشتن این نکته که مطالعات صورت گرفته در دانشگاه تربیت مدرس و شریف بیشتر در حد پایان نامه و بصورت مطالعه موردی ١ میباشد میتوان بطور قطع و یقین راههای روستایی را بعنوان یکی از اولویت دارترین موضوعات در زمینه حمل و نقل جاده ای کشور بخصوص در حمل و نقل جاده ای در حال حاضر دانست .

با توجه به اینکه نشریه شماره ١٩٦ نیز تاحد زیادی الگوبرداری از مراجع خارجی (عمدتا امریکایی ) بوده و در حال حاضر نیاز ضروری به بازنگری و بروزرسانی آن بشدت احساس می شود لازم است دستورالعمل راههای روستایی کشور با توجه به اطلاعات جدید و موجود با استفاده از تجربیات و فعالیت های دیگر کشورها در زمینه راههای روستایی ، با اولویت بالا بروزرسانی شود. با توجه به سیاستهای دولت در زمینه تمرکز زدایی و توجه به مناطق محروم از جمله رسیدگی به مسائل و مشکلات حمل و نقلی استانها نیز میتوان نیاز مبرم و ضرورت به این موضوع در آینده نزدیک را احساس نمود.

١-٣-٢. وظایف :

با توجه به نرخ رشد رو به افزایش تصادفات در راههای روستایی (در مقابل راههای دیگر که نرخ رشد آنها با اقدامات ایمن سازی و فرهنگ سازی صورت گرفته متوقف شده است ) توجه به مسئله ایمنی در تدوین دستورالعمل این راهها نیاز به دقت نظر خاصی دارد. چنانچه با دیدگاه سنتی فقط به تعریض ، بهبود روسازی و دیگر اقدامات صرفا مرتبط با جسم راه پرداخته شود و ایمن سازی کافی در جهت علامت گذاری ، طراحی قوسها و کنترل سرعت مجاز صورت نپذیرد شاهد افزایش بیشتر نرخ تصادفات در این راهها که با راههای

 ١ Case Study

۵

فرعی درجه دو و پایین تر از آن حدود ٨٠% طول راههای کشور را تشکیل میدهند ، خواهیم بود و این موضوع با توجه به بالابودن نرخ مرگ و میر ناشی از تصادفات در کشور، امری کاملا غیرقابل قبول خواهد بود.

توجه به ایمنی راههای روستایی موجود نیز از وظایف و اولویت های ابتدایی این راههاست ؛ چنانکه ایمن سازی راههای موجود از ساخت راههای جدید و حتی بهسازی و روکش راههای روستایی موجود امری بسیار پراهمیت تر بنظر می رسد .

١-٣-٣. اهداف :

١. بررسی بعضی از روشهای موجود ارزیابی اقتصادی احداث راههای روستایی

٢. روش مدل و معیارهای مناسب تصمیم گیری به لحاظ فنی اقتصادی و اجتماعی بر رای اولویت بندی احداث راههای روستایی

٣. انتخاب و ارائه برنامه پیشنهادی روشی آسان و مطابقت با شرائط بومی جهت احداث راههای روستایی برای چند منطقه کشور .

۶

فصل دوم

 کاوش در متون

٧

٢ – ١.کاوش در متون :

بعد از بررسی در منابع و کتابهای موجود و پایان نامه های دانشجویی در زمینه راههای روستایی پژوهشهای بسیاری انجام شده است .

٢-١-١. آقایان ، فرداد ، تحلیل تصمیم برای ایجاد راههای کم رفت آمد ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه صنعتی شریف ، ١٣٧٦ .

این پایان نامه مساله را به صورت یک مدل انتخاب دیده است و برای نمونه با استفاده از مدل لوجت ، انتخاب مدل شده است . در دو روش دیگر برای گزینش پروژه های برتر ، مبنای "فاصله "مورده استفاده قرار گرفته شده است . یکی از این روشها ، پروژه ها را بر اساس فاصله آنها از یکدیگر و روش دیگر بر اساس فاصله از یک پروژه مطلوب ،  دسته بندی می کند .

روش پیشنهادی آخر ، کاربرد تحلیل همایی که یک روش تحلیل تصمیم چند هدفی می باشد که در انتخاب پروژه ها به کار گرفته است . در این تحلیل برای هر پروژه دو شاخص خالص همایی و ناهمایی که به ترتیب نشان دهنده میزان برتری یک پروژه نسبت به پروژه های دیگر و برتری پروژه های دیگر نسبت به این پروژه است ، ساخته می شود . روشهای بیان شده ، در این پایان نامه به سادگی قابل اجرا بوده و نیاز به اطلاعات پیچیده ندارند. این پایان نامه مطالعه موردی کاربرد روشهای مذکور در شهرستان آستارا را نشان می دهد . در این پایان نامه به دو مشکل اساسی در مطالعات حمل و نقل روستایی اشاره می گردد .

مشکل اول نبودن اطلاعات کافی در منابع آماری موجود و یا اعتبار نداشتن این اطلاعات است . مشکل دوم تصمیم گیریهای سیاسی و برتری آنها بر تصمیم گیریهای اقتصادی و علمی در زمینه احداث راههای روستایی است .[ ٤]

٢-١- ٢. تاثیرراه های روستایی در کاهش فقر:

آیا معیار های گزینش مورد استفاده در تصمیم گیری ، برای اینکه کدام راه روستایی باید احداث شود بر توزیع درآمد و کاهش فقر موثرند ؟ فرضیه این مطالعه این است که در حقیقت این معیارها تاثیر چشمگیری بر درآمدها و فقر روستایی دارند . در نتیجه اگر قرار است کاهش فقر یکی از اهداف اصولی سیاستهای توسعه روستایی باشد ،لازم است که معیارهای گزینش راه ، مجددا طراحی شوند تا این هدف را بر آورده سازند . 

Abstract

One of the most significant phases through planning and allocation fanatical credits for

construction and maintenance roads includes its economical evaluation. During the recent

decades this task was conducted practically. Nevertheless, some studies were carried out with

aim to providing an ideal evaluation approach; requiring initially gathering primary data and

then applicable for all experts. It is necessary to be mentioned that low expenditure would be

spent in case of collecting statistical data for this purpose. With respect to special locally

conditions the approach can be equipped with other parameters.

The main parameters required to be evaluated includes: traffic load, natural ground

topography, weather condition, regional extend, regional population, general domestic product

regional (GDPR), and other associated parameters. The  analysis hierarchy process (AHP) is

applies for evaluating these parameters. Evaluating all economical aspects, finally the

appropriate method is selected.