پایان نامه تحلیل توان های ژئوتوریستی دامنه های غربی ارتفاعات تالش با رویکرد برنامه ریزی محیطی

چکیده :

ژئوتوریسم به عنوان زیرشاخه ای از توریسم طبیعت گرا می باشد که از ادغام پدیده ها و زیبایی های طبیعت بی جان با صنعت توریسم حاصل گردیده و شاخه ای مستقل در گردشگری محسوب می شود (نکوئی صدر، 1385)، بگونه ای که معرفی پدیده های جغرافیایی و زمین شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی آنها و آگاهی از جاذبه ها و پتانسیلهای نهفته در ویژگی های مناطق در مسأله توریسم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. شناسایی جاذبه های زمین شناختی دامنه غربی ارتفاعات تالش هدف اصلی پژوهش حاضر است. این پژوهش براساس هدف از نوع کاربردی و براساس ماهیت و روش تحلیلی- توصیفی می باشد. ابزار مورد استفاده شامل نقشه های توپوگرافی 50000: 1 حیران و زمین شناسی 250000: 1 اردبیل بوده و برای بررسی و ارزیابی توان ها، تنگناها، فرصتها و تهدیدهای منطقه نیز از تکنیک SWOT استفاده شده است. نتایج حاصل از تحلیلهای توانهای ژئوتوریستی منطقه با استفاده از این شاخص نشانگر آنست که وجود آثار و پدیده های منحصر بفرد زمین شناختی و ژئومورفولوژیکی از قبیل مخروط افکنه ها، نهشته های دریاچه ای متعلق به دریاچه پلیو- کواترنر و آثار جنبشهای نوزمین ساختی جزو نقاط قوت چشمگیر منطقه به شمار می آیند که می تواند منطقه را به یک مجموعه گردشگری عملی تبدیل نماید. علاوه بر آن وجود بیوم جنگلی و مراتع سرسبز در مسیر سایت و اقلیم نیمه گرمسیری و نیمه مرطوب به عنوان مهمترین مزیت برای جذب گردشگر و توسعه صنعت توریسم به حساب می آیند. در مقابل توانمندیهای یاد شده منطقه با تنگناها و تهدیدهایی روبرو می شود که می توان به مواردی چون عدم استاندارد بودن راه فرعی 18 کیلومتری منشعب از جاده ی اردبیل- آستارا و 19 کیلومتر از اردبیل و خدشه دار شدن اکوسیستم منطقه و موقعیت بکر آن از لحاظ طبیعی اشاره نمود.

واژگان کلیدی: توان های ژئوتوریستی، ارتفاعات تالش، تکنیک SWOT، فندقلو

مقدمه :

افزایش روزافزون جمعیت و پیشرفت سریع صنایع و تکنولوژی موجب هجوم گسترده ی سودجویان به عرصه های طبیعی و استفاده ی هر چه بیشتر از این منابع عظیم خدادادی گردیده و سبب از هم گسیختگی روابط پیچیده و در نهایت تخریب چشم اندازها و انقراض نسلها و گونه های گیاهی و جانوری شده است.

در همین راستا بهره برداری غیراصولی از منابع و معادن و خاکها موجب ظهور خشم طبیعت و در نهایت بروز سیل، فرسایش قهقرایی رودخانه ها و مسیل ها گردیده و سبب شده است که انسان خسته از جامعه صنعتی روزمره هر چند گاهی به دامنه های طبیعی با زیباییهای بکر پناه ببرد و خود را فارغ از هر گونه وابستگی همانگونه که در فطرت او نهاده شده بصورت آزاد و رها نسبت به سپری کردن اوقات فراغت به دور از دغدغه های اجتماعی و شلوغی برنامه ریزی نماید. (پارساوند، 1387).

تأثیرات آب و هوایی به همراه استفاده از جلوه های طبیعی از جمله چشم اندازهای ژئومورفولوژیکی و زمین شناسی منجر به سفر گروهی از گردشگران جهان به مناطق طبیعی و نامسکون و دست نخورده جهت تماشای چشم اندازهای طبیعی شده است.

وجود ارتباط تنگاتنگ میان محیط زمین شناختی و ژئومورفولوژیکی، اکوسیستم و فرایندهای اجتماعی و فرهنگی و کمبود اطلاعات در مورد مواریث زمین شناسی جالب توجه از دیدگاه توریسم منجر به شکل گیری مباحث و رشته های نوینی از جمله تنوع زمین، ژئوتوریسم و منابع زمین گردیده است.

بررسی­و شناخت انواع سفرهای توریستی یکی از مهمترین موضوعات صنعت گردشگری است. بطوریکه در طول تاریخ توریسم توسط افراد مختلفی به زیرشاخه های مختلفی از جمله اکوتوریسم­و ژئوتوریسم تقسیم شده است.

ژئوتوریسم به عنوان زیرشاخه ای از توریسم طبیعت گرا (اکوتوریسم) است که مخفف کلمه ی ژئو به معنای زمین و توریسم به معنای گردشگری می باشد.

ژئوتوریسم را گردشگری جغرافیایی نیز می نامند که از ادغام پدیده ها و زیبایی های طبیعت بی جان با صنعت توریسم حاصل می شود و شاخه ای مستقل در گردشگری محسوب می شود (نکوئی صدر، 1385).

در تعریفی دیگر ژئوتوریسم علم بررسی و بهره گیری از شکلهای ناشی از فرایندهای بیرونی در جهت توسعه گردشگری است و این­ فرایند باعث بوجود آمدن شکلهای مختلف خشکی ها با چشم اندازهای گوناگون می شود که شرایط زیستی و آب و هوایی سبب دگرگونی محیط شده و در هر منطقه با ویژگی اقلیمی متفاوت، شرایط گوناگونی را پدید می آورد.

به تعبیر داولینگ و نیوسام (2006) ژئوتوریسم با پیشوند زمین، مربوط به ژئومورفولوژی، چشم اندازهای طبیعی و اشکال موجود سطح زمین، فسیل ها، سنگها­و کانی ها است و همراه با آن بر درک فرایندهای بوجود آورنده و در حال شکل دهی به چنین عارضه هایی تاکید دارد. گردشگری مربوط به ژئوتوریسم نیز شامل بازدید از مکانهایی دارای لندفرمهای ویژه زمین شناسی به منظور تفریح و در نهایت فراگیری و آموزش از طبیعت است.

به عبارت دیگر ژئوتوریسم شکلی از توریسم فرهنگی، محیطی معطوف به حس ماجراجویانه است که تجربیات ناشی از تحقیق در مواریث طبیعی بدان اعتبار بخشیده است. با آغاز ارتباط با طبیعت و فرهنگ در مناطق، ژئوتوریسم در محدوده ژئوتوپها می تواند پاسخگوی سوالات و تمایلات جدیدی باشد و بدین ترتیب این موضوع قادر به عهده­دار شدن سهمی از توسعه ی مناطق خواهد بود. ژئوتوپها به مناطقی اطلاق می گردند که دارای مواریث فرهنگی و طبیعی توام هستند و میراث زمین شناسی تاریخی در این مناطق شواهد غیرقابل انکار تحول حیات در کره زمین مانند آتشفشانها، غارها، دره ها، مناطق فسیل دار، ریفتهای بزرگ زمین، معادن قدیمی یا تشکیلات و جشم اندازهایی از محل زندگی انسانهای اولیه (دولمن ها) به شمار می آید. این مناطق دارای اهمیت علمی و زیباشناختی بوده و مورد توجه گردشگران و دانشمندان است. (منبع اینترنتی، ش 33)

به لحاظ زمین شناسی ایران از جمله کشورهایی است که قابلیتهای فراوانی برای توسعه ژئوتوریسم دارد و به لحاظ پدیده های ویژه زمین شناختی جزء شگفت انگیزترین کشورهای جهان به شمار می رود. وجود مرتفع ترین هرمهای ماسه ای گرمترین نقطه جهان در دشت لوت، آثار بزرگترین لغزشهای زمین در سیمره لرستان، قله دماوند به عنوان بلندترین قله مخروطی دنیا و نیز وجود مرتفع ترین دریاچه آب شیرین جهان در ارتفاع تقریباً 4880 متری در قله سبلان تنها نمونه هایی­ از جاذبه های شگفت انگیز گردشگری زمین شناسی در ایران به شمار میروند اما امروزه هنوز تعریف درستی از توریسم و ژئوتوریسم ارائه نگردیده است بطوریکه گاهی اوقات این­دو واژه مختلف جهانگردی (اکوتوریسم و ژئوتوریسم) با هم اشتباه گرفته می شوند. بهرحال ژئوتوریسم در این وادی گزینه تازه ای از گردشگری است که در ایران عوامل مختلف زمین شناسی و جغرافیایی، وجود اقلیمهای متفاوت، ورود جریانهای مختلف آب و هوا از جهات گوناگون به کشور به همراه عامل شیب و جهات ناهمواریها همگی موجب پیدایش چشم اندازهای جغرافیایی منحصر­بفردی شده که در صورت استفاده مطلوب، ارائه امکانات و خدمات رفاهی در کنار تبلیغات مناسب می توان از آنها در جهت گسترش پایدار و برقراری توازن و تعادل اقتصادی مناطق مختلف استفاده کرد. (منبع اینترنتی، ش 34).

فصل اول

فرایند پژوهش

1-1- بیان مسئله :

توریسم صنعتی درآمدزا و با صرفه اقتصادی بسیار مناسب است که با ایجاد تبادلات فرهنگی و اجتماعی میان ملل مختلف به خاطر فقدان آلودگی های زیست محیطی امروزه بسیار مورد توجه است. جاذبه های طبیعی هر کشوری در جذب گردشگر نقش بسزایی دارند. طبیعت گردانها (اکوتوریست ها) امروزه جزو گردشگرانی محسوب می شوند که بدون آسیبهای جدی به طبیعت از مناظر طبیعی دیدن می کنند.

صنعت زمین گردشگری یا ژئوتوریسم یکی از زیرشاخه های طبیعت گردی است که از تلفیق علوم زمین با صنعت گردشگری بوجود می آید. این شاخه درواقع بخش جذاب و عوام پسند زمین شناسی و زمین ریخت شناسی یا ژئومورفولوژی است. این مورد می تواند دربردارنده جذابیتهای اکتشافی معادن در مناطق مختلف بوده به همراه جاذبه های متنوعی چون کوهها، غارها، آتشفشانها، چاله های بسیار عمیق حاصل از برخورد شهاب سنگها با زمین و کراترها، کانیها و سنگهای زیبای کمیاب کویرها، آبشارها، آبفشانها و گلفشانها و .... و همچنین عکاسی، پیاده روی و کوهپیمایی در آنها را شامل شود. در این میان سیستم ارتفاعات تالش به عنوان بخشی از مجموعه ناهمواریهای آذربایجان و البرز با توجه به راستای شمالی- جنوبی از دو دامنه خاوری و باختری تشکیل شده است که دامنه خاوری بدلیل بهره گیری منابع رطوبت دریای خزر به عنوان یکی از غنی ترین بیوم های جنگلی ایران محسوب می گردد، ولی دامنه های باختری آن هر چند که ویژگیهای کلی آب و هوای نیمه خشک آذربایجان را یدک می کشد بدلیل نفوذ مه های عبوری از طریق گردنه ها و دره ها یکی از کانونهای عمده جنگلی و درخت زاری و طبیعتاً توانهای اکوتوریستی استان را تشکیل می دهد که مرحله کلیماکس آن به جنگلهای فندقلو ختم می گردد.

در کنار ویژگیهای یاد شده در سراسر این دامنه ها اشکال متعددی از قبیل جنبشهای نوزمین شناختی در قالب گسل و بالاآمدگی منطقه، پشته های فشاری بالا آمده، نهشته های دریاچه ای، اشکال مجاور یخچالی از جمله تپه های چمنی، گسل نئور، فرسایش پس رونده رودخانه ای و بسط و توسعه حوضه آبریز آستارا چای به ضرر دشت اردبیل و اشکال سنگهای آتشفشانی زیردریایی وجود دارد که از جنبه های مختلف برای گردشگران مخصوصاً گردشگران علمی حائز اهمیت هستند.

1-2- تعاریف، مفاهیم و چهارچوبهای نظری :

صنعت ژئوتوریسم به عنوان زیرشاخه ای از صنعت توریسم در کنار صنایع مربوط به علوم زمین همچون صنایع معدنی، زمینه بالقوه ای برای اشتغال عده کثیری از متخصصین وابسته به علوم زمین را داراست که می تواند با تشکیل پایگاه داده و همکاری سازمانهای زمین شناسی و اکتشافات معدنی، نظام مهندسی معدن، میراث فرهنگی و گردشگری و انجمن های دانشگاهی وابسته به جغرافیدانان سازمان یابد همچنین این صنعت می تواند کشور را بسوی تکامل صنعتی رهنمون سازد چرا که به قولی توریسم مهمترین صنعت جهان است (گولتا، 2003).

امروزه جهانگردی به معنای تعطیلات نیست و مقصود از آن آرامش اعصاب و تفریح و نفی کامل دنیای کار نمی باشد بلکه جهانگردی شکل مثبتی از گذران وقت آزاد است که می تواند به شکل لذت بردن از جاذبه های طبیعی و زمین که بر روی آن زندگی می کنیم، نیز باشد. اول ریچ[1] در 1979 نشان داد که انسانهای عصبی و افسرده بعد از مشاهده تصاویری از طبیعت احساس آرامش می کنند تا از مناظر شهری، بنابراین اکوتوریسم و ژئوتوریسم هم برای جهانگردان و هم برای کارکنان این بخش اقتصادی و هم برای مردم داخل کشور منافع مادی و معنوی بسیاری می تواند داشته باشد (منبع اینترنتی- ش 35).

لوزن زتی[2] 1995 نیز اظهار می دارد که «با مسافرت کردن از دنیا چیزی یاد می گیریم و خودمان را می شناسیم». در جهان امروزی صنعت جهانگردی از فرمول توریستی آفتاب و ماسه و دریا که از قرن 18 به بعد در اروپا متداول شد، دور شده و بطرف تعطیلات هدفمند و مسافرتی که نیازهای استراحتی و ذهنی را با هم داشته باشد حرکت می نماید و جهانگردی فرهنگی، قومی، هنری، طبیعت گرا و ... و اشکال جدید تمایلات جهانگردان در جهان است.

جاناتان تورتلات[3] نیز متخصص و کارشناس ژئوتوریسم در مجله نشنال جئوگرافیک واژه ژئوتوریسم را این گونه تعریف می کند: ژئوتوریسم، گردشگری است که ویژگیهای جغرافیایی یک مکان مورد بازدید را حفظ کرده و یا ارتقاء می دهد، برای اینکه محیط، میراث، زیباییها و فرهنگ آن مکان، مورد بازدید قرار گرفته و برای شهروندان رفاه و بهزیستی به همراه بیاورد (منبع اینترنتی- ش 36).

1-3- ضرورتهای پژوهش :

- وجود اشکال منحصربفرد سرزمینی که از جنبه های متعدد زمین شناختی، ژئومورفولوژیکی و زمین ساختی حائز اهمیت بوده و بعضاً به عنوان مواریثی از تغییرات محیطی گذشته محسوب می گردد.

- ناشناخته ماندن منطقه که عامل اصلی آن نیز تحت الشعاع قرار گرفتن محدوده در زیر سایه ی محور توریستی آستارا- اردبیل- سرعین می باشد و همچنین در حاشیه ماندن منطقه به دلیل دور بودن از محورهای مواصلاتی اردبیل- شمال و اردبیل- زنجان- تهران.

- نزدیکی به مرکز استان که در صورت موفقیت در شناساندن منطقه به دوستداران طبیعت بویژه دانشجویان و دانش پژوهان علوم زمین، می تواند آنرا به یکی از کانونهای گردشگری عمده استان تبدیل نمایند.

1-4- اهداف تحقیق :

1- آشنا ساختن همگان به خصوص کودکان و نوجوانان با میراث زمین شناختی و پدیده های مختلف علوم زمینی به منظور جلب همکاری عمومی در حفظ زمین و استفاده بهینه و صحیح از آن.

2- ایجاد تعامل بین دانش آموختگان علوم زمین و همچنین ساکنان مناطق دارای سایتهای زمین شناسی به منظور حفظ این مواریث و ایجاد مشاغل جدید تحت عنوان راهنمایان زمین شناسی (Geoguides) و نگهبانان زمین شناسی (Geoguardes).

3- تأکید بر مشخصه های انحصاری منطقه به منظور سودرسانی به گردشگران و ساکنان و همچنین کمک گرفتن از گردشگران برای غنی سازی این دستاوردها و مشخصه ها و تبدیل این مناطق به قله های گردشگری ویژه.

4- فراهم ساختن بسترهای لازم به منظور جهانی ساختن چشم اندازهای مهم در منطقه و استان با ایجاد رابطه ای پویا و خلاق بین طبیعت و فرهنگ منطقه با گردشگران و فراهم کردن جریانهای جدید در آینده برای توریسم جهانی، صلح و توسعه پایدار.

5- شناسایی و کشف مکانهای ایده آل و ایجاد پایگاه داده ها برای آنها به مرکزیت سازمان نظام مهندسی معدن استان.

6- سرمایه گذاری و ایجاد سایتها و موزه های معدنی و فسیل برای جاذبه های ژئوتوریستی و جلوگیری از به یغما رفتن آنها با تصویب قوانین سخت.

1-5- سوال پژوهش :

- آیا براساس توان های ژئوتوریستی، منطقه می تواند به یکی از کانونهای زمین گردشگری استان تبدیل گردد؟

1-6- فرضیه پژوهش :

- جاذبه های ژئوتوریستی محدوده مورد مطالعه بدلیل برخورداری از توانمندی بالای گردشگری قادر به جذب گردشگران مختلف بویژه پژوهشگران به منطقه می باشد.

1-7- پیشینه پژوهش :

هر چند که تاریخچه توجه به صنعت زمین گردشگری به چند سال اخیر بر می گردد ولی با این حال پیشرفتهای قابل توجهی مخصوصاً در زمینه پژوهشی در مقیاس جهانی صورت گرفته است که اشاره به تمامی این آثار حتی بصورت گذرا از مقوله پیشینه پژوهش فراتر می رود. به همین جهت در ادامه صرفاً بخشی از پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه مورد بررسی قرار می گیرد.

منابع خارجی :

ژئوتوریسم در جهان نخستین بار توسط آدام سودیک در انگلستان مطرح گردیده بطوریکه تاریخ این اقدامات اولیه به سده های 17 و 18 باز می گردد. کاربرد این واژه به مفهوم اواخر سده ی بیستم به سال 1995 میلادی یعنی تاریخ ارائه نخستین تعریف ژئوتوریسم در جهان توسط تام هوز از انگلستان بر می گردد، وی ژئوتوریسم را بازدید زمین شناختی و ژئومورفولوژیک نه بصورت صرفاً زیبایی شناختی بلکه فراتر از این نگاه بطور مفصل تعریف کرد. (نکوئی صدر، 1385).

چارلز داروین نخستین ژئوتوریست استرالیایی بود که از کوهستان Blue سیدنی در ژانویه 1836 دیدن کرد. گرچه هیچ تسهیلات و امکانات خدماتی و تفسیری وجود نداشت اما بازدید بلندمدت چارلز داروین بیانگر این حس بود «حفظ یا بهبود ویژگیهای جغرافیایی یک مکان»، و آن می تواند اینگونه استنباط شود که هدف او از بازدید نگرش و یا آموزش یک یا نمودهای بیشتری از زمین شناسی و ژئومورفولوژی» بود (Joyce, 2006).

گرچه انجمن بین المللی جغرافیایی آمریکا مدعی ابداع این واژه هستند، ژئوتوریسم را با رویکردی که هدفش حفظ یا بهبود ویژگی جغرافیایی یک مکان شامل ویژگی محیطی، فرهنگی، میراث زمین شناختی و رفاه ساکنانش می باشد، تعریف کرده اند. (joly. 2007).

گرچه از زمان تألیف اولین کتاب مدرن در زمینه توریسم تحت عنوان کتاب راهنمای گردشگری در سال 1778 بوسیله توماس نوگنت تاکنون 231 سال می گذرد ولی این کتاب جامع از ژئوتوریسم توسط راس داولینگ و دیوید نیومن[4] توسط انتشارات الزویر انگلستان به چاپ رسید که در آن ژئوتوریسم بطور کامل و اصولی مورد بحث قرار گرفته است. در یکی از فصول این کتاب به شرح ژئوتوریسم ایران پرداخته است و هم اکنون در دانشگاههای استرالیا و انگلستان تدریس می شود.

اسمیت[5] (1981) اطلاعات آب و هوایی مورد نیاز فعالیتهای گردشگری و اوقات فراغت را بویژه در فصل تابستان ارائه کرد. بسیاری از گردشگران منبع اطلاعاتی روشنی به جز بروشورهایی که آژانس های گردشگری در اختیار آنها می گذارند، ندارند. تعدادی منبع برای گردشگران و تورهای گردشگری وجود دارند که می توانند اطلاعات مفیدی را فراهم کنند.

1- نشریه های اختصاصی که اطلاعاتی در زمینه برنامه ریزی تعطیلات فراهم می کنند. هالیدی ویچ مجله ای است که درباره موضوعات هوا در روزهای تعطیل صحبت می کند. بعضی خطوط هوایی مانند لوفت هانزاد در زمینه اطلاعات آب و هوایی کارهای خوبی انجام داده اند، اطلاعاتی مانند رطوبت نسبی، درجه حرارت شبانه و روزانه، تابش خورشیدی، تعداد روزهای بارانی و دمای دریا برای بیش از پنجاه شهر دنیا ارائه شده است.

2- کتابهای هوا برای روزهای تعطیل، تا دهه 1980 کتاب راهنمای آب و هوای دنیا برای مسافران کتاب خوبی بود. در سالهای اخیر دو جلد کتاب آب و هوای سالانه مسافران که آمریکای شمالی و اروپا را پوشش می دهد منتشر شده است. این کتابها میانگین عناصر جوی را به کمک جدولها، احتمال بروز هاریکن ها در فلوراید و آب و هوای نامساعد را ارائه می دهند (تامپسون و پری، 1997).

کوپاک[6] (1982) در مقدمه مقاله اوقات فراغت یادآور شد که در تمامی فعالیتهایی که در هوای آزاد انجام می گیرد اهمیت آب و هوا ثابت شده است ولی در کشورهای غربی بصورت غریب و نامفهوم باقی مانده است.

پیگرام[7] (1983) اظهار داشت که خیلی از گردشگران به جاهایی مسافرت می کنند که آفتاب بیشتری داشته باشد.

Abstract

Geo tourism is as a subdirectory of nature- oriented tourism that comes from integration of phenomena and beauties of breathless nature with tourism industry and regarded as independent branch in tourism, so that introduction geo graphical and geo logical phenomena to tourist with sustain their place identity and awareness of attraction and inherent potential in region characteristics in tourism issue have a particular importance. Identifying the geological attractions of western slope of Talesh mountains is the main objective of this research. According to the objective, this research is applied and based on nature is analytical- descriptive. The used tool include 1: 50000 topographical map of Ardabil and 1: 250000 and 1: 100000 geological maps of Ardabil and for review and evaluation the strength, weakness, opportunities and threats of area, the SWOT technique have been used. Result that comes from analysis the potential of this area using this index indicate that existence of unique geological and geomorphological evidence and phenomena such as alluvial- fans, deposits of plio- quaterner lake and remains of neotectonic movement considered as a strength points of area that can converted the area in to a scientific tourism complex. In addition to existence of forest biome and pastures in site direction and semi humid and subtropical climates considered as a major advantage for attracting tourist and tourism in dust try development. Against the mentioned strength, the area forced with weaknees and threats that can pointed to unstandardised minor road 18 kms from Ardabil- Astara and 19 kms from Ardabil and damaging the ecosystem of area and naturally Original position.

Key words: geotourist potential, Talesh mountain, SWOT technique, Fandoglou