پایان نامه شخصیت پردازی در منظومه ی لیلی و مجنون نظامی

چکیده:

این پایان نامه به بحث و بررسی شخصیت پردازی در منظومه ی لیلی و مجنون نظامی اختصاص دارد و شامل سه فصل است، فصل اول مربوط به کلیات است که شامل هدف، پیشینه و روش تحقیق می باشد فصل دوم مربوط به شیوه های شخصیت پردازی، انواع شخصیت در لیلی و مجنون و همچنین دیگر عناصر داستانی مرتبط با شخصیت نیز می باشد، فصل سوم هم مرتبط به نتیجه گیری از کلیه مباحث ذکر شده است.

مقدمه:

ای نام تو بهترین سرآغاز                     بی نام تو نامه کی کنم باز

ای یاد تو مونس روانم                         جز نام تو نیست بر زبانم

                                                    (نظامی، 1385، ص3)

ادب غنایی:

« ادب غنایی در اصل اشعاری است که احساسات و عواطف شخصی را مطرح می کند. این گونه اشعار که کوتاه بود، در یونان باستان با همراهی بربط خوانده می شد و از این رو در زبانهای فرنگی به اشعار غنایی لیریک layric می گویند. لیریک در عصرها شاید به تبع عربها که به شعر عاشقانه و عاطفی «الشعر الغنائی» می گویند به غنایی ترجمه کرده اند و به رومغی اشعار عاشقانه و بزمی به کار می برند. به هر حال معادل قدیم آن غزل است. باید توجه داشت که مراد از اشعار لیریک در ادبیات اروپایی، شعری است کوتاه و غیر روایی که گوینده در آن فقط احساسات خود را بیان می کند. اگر شعر بلند و روایی باشد مثل خسرو و شیرین، لیلی و مجنون به آن شعر غنایی داستانی یا نمایشی می گویند.» (شمیسا، 1378، صص: 134 و133)

شعر غنایی:

شعر غنایی بیان تمایل، نقطه نظرها و نیازهایی است که در عالم احساس و عاطفه ی شاعر در رابطه با مسایل زندگی اعم از فردی یا اجتماعی شکل می گیرید. (عبادیان، 1379 ص: 133)

منظومه های غنایی:

«یک سلسله داستانهایی که شرح عشقها و پای بستی هاست و گاهی به ناکامی پایان می پذیرد و زمانی به خوشی و شادکامی خاتمه پیدا می کند. در گنجینه ی ادبیات منظوم ایران بخش بزرگی را به خویش اختصاص داده است در این منظومه ها دلبستگی ها پر هیجان تر و افروخته تر است. این منظومه ها بسیار مفصل و پر از شرح جزئیات و قیافه و قد و بالای دلبران و وصف مناظر طبیعی است.» (صورتگر، 1348، صص: 8 و7)

زندگی نامه ی نظامی

نظامی گنجه ای شاعر فارسی گوی آذربایجان در قرن ششم هجری می زیسته است نام و نسب او را «الیاس بن یوسف بن زکی بن موید» ضبط کرده اند. تقی الدین اوحدی در «خلاصه الاشعار و زبده الافکار» نام و نسبش را احمد بن یوسف بن موید و کنیه اش را «ابو محمد» و لقبش را نظام الدین آورده است.» (ثروت، 1370، ص: 32) نظامی در حدود سال 535 به دنیا آمد و در سن 83 سالگی و در سال 608 چشم از جهان فرو بست (ثروتیان، 1382، ص: 14)

ما در نظامی به تصریح او «رئیسه» نام و از نژاد کرد بوده است. ظاهراً پدر و مادر نظامی در زمان کودکی او از این جهان رخت بر بسته اند. او با این که سه همسر برگزیده است ظاهراً بیش از یک فرزند پسر به نام محمد نداشته است. اقامتگاه دایمی نظامی شهر گنجه بوده است و در تمام عمر جز یک سفر کوتاه به هیچ جا مسافرت نکرده است. (ثروت، 1370، صص 36-32)

شخصیت و اندیشه نظامی

نظامی از خانواده ای دارا و آسوده بود و از بررسی آثار و اندیشه های او معلوم می شود که دوران نوجوانی را به آموختن قرآن و علوم دینی سپری کرده است و بر اساس همین عقیده است که مثنوی های نظامی همه با توحید و مناجات باری تعالی آغاز می شود (ثروتیان، 1382، ص:31) می توان نظامی را از نظر ویژگی های اخلاقی شاعری پرکار، صبور، باعفت، گوشه گیر، قانع، با نزاکت، با گذشت، مثبت، علاقه مند به شهر و دیار و خانه و خانواده، گریز از جنجال و زندگی اشرافی دانست (ثروت، 1370، ص: 47) او شاعری است که به ارزش کار خود واقف است و شاعر واقعی را در ردیف سایه پیامبر و در مرتبه پس از انبیاء می گذارد. (همان، ص: 39) روحیات شاعر در نحوه ی شکل گیری اشخاص داستانش خیلی اهمیت دارد، چنان که نظامی اشعری مذهب و جبری مزاج اگر اشخاص منفعلی چون فرهاد و مجنون را که خود را یکسره بسته زنجیر و تقدیر می دانند نپرورد مایه ی شگفتی است (حمیدیان، 1373، ص:194)

اهمیت نظامی در ادبیات داستانی

بی گمان حکیم نظامی گنجوی را با نزدیک به چهل هزار بیت شعر و حدود بیش از بیست هزار بیت شعر داستانی مهم ارزشمندی از داستان پردازی منظوم را به خود اختصاص داده است. باید گفت نظامی شاعر داستان پردازی است که در میان اشعارش نکات عرفانی، حکمی، اخلاقی، فلسفی، سیاسی، اجتماعی و به ویژه فولکور دیده می شود. (ثروت، 1372، صص: 330-329) امتیاز بزرگ نظامی در داستان سرایی اوست. گر چه پیش از وی این امر سابقه داشته است. ولی نظامی داستان غنایی را به چنان قله ی رفیعی رساند که پس از او هیچ کس نتوانست بر آن صعود کند (ثروت، 1370، ص: 48)

نظامی در انتخاب و کلمات مناسب و تصویر جزئیات و نیروی تخیل و دقت در وصف و ریزه کاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است. هرمان انه نیز لطافت بیان، همچنین عظمت و مهارت نظامی را در وصف طبیعت، استاد سخن پردازی دانسته و وی را استاد رمانتیک لقب داده است.» (ثروت، 1370، صص: 48 و 47)

آثار نظامی

1- مخزن الاسرار: که شامل 2260 بیت است، اثری است عرف جنبه ی عرفانی و اخلاقی شخصین نظامی. (همان، ص:52)

2- خسرو و شیرین: که شامل 6500 بیت است. این مثنوی از نظر موضوع در ردیف مثنوی های غنایی قرار دارد و داستان عشق بازی های خسرو پرویز پادشاه ساسانی با شاهزاده ی ارمنی را بیان می کند. (همان، ص: 52)

3- لیلی و مجنون: «که شامل 4720 بیت به سال 548 ه.ق در مدت چهار ماه سروده شده است. داستان عشق نافرجام قیس بن ملوح از قبیله ی بنی عامر و لیلی بنت سعد از همان قبیله می باشد. اصل داستان عربی است و ظاهراً نظامی به مناسبت مضیقه هایی که در پرورش آن می دیده است چندان علاقه مند به تصنیف آن نبوده است.» (همان، صص: 54 و 53)

 «در واقع ابوالمظفر اخستان ابن منوچهر، پادشاه شروان در نامه یی که به شاعر قصه پرداز گنجه نوشت و از وی خواست تا قصه ی لیلی و مجنون را به نظم آرد. هنگام دریافت این دعوت همه چیز برای شاعر رنگ و بوی درد و فراق داشت و همین نکته او را در اشتغال به یک قصه ی پر درد و فراق مردد و ناخرسند می ساخت.» (زرین کوب، 1383، ص: 111)

«در سرودن این منظومه، بیش از میل دل شاعر، اطاعات فرمان شاهانه منظور است که شروان شاه قاصدی نزدش فرستاده است، با این فرمان که: در پی داستان خسرو و شیرین، اکنون «لیلی مجنون ببایدت گفت» سرگذشت لیلی و مجنون داستان ملال انگیز بی هیجان و از این ها بدتر عاری از شکوه تجملی است «نه باغ و نه بزم شهریاری – نه رود و نه می نه کامکاری» شاعر با اکراه تن بدین کار می دهد، اما به برکت طبع توانا موفق می شود داستانی ملال انگیز را بر صدر غمنامه های ادب فارسی بنشاند.» (سعیدی سیرجانی، 1388، ص:8)

«در روایت قیس – که مجنون نام می گیرد – قهرمان اصلی داستان است. وی عاشق لیلی است و لیلی نیز بر وی عشق می ورزد: هر دو شیفته و دلداده هستند و به عشقی ورای عشق به تن و بدن یکدیگرمی اندیشند همچنانکه شاعر خود در ابتدای منظومه گفته است، صحنه های داستان در سرزمین عربستان و بیابان های خشک و خالی از زیبایی های طبیعت است. به همین سبب تنها جایی که شاعر مجال هنر نمایی می یابد همان شرح عشق آتشین مجنون نسبت به لیلی است. داستان لیلی و مجنون، داستانی رمانتیک است. احساس در آن جنبه ی بسیار قوی دارد. عنصر اصلی داستان، عشق است و عنصر قهرمانی در آن در درجه ی دوم اهمیت است. شاعر بیش از آن که بخواهد قهرمان بیافریند و به آن شخصیت بدهد، به وصف احساسات مافوق بشری آنان پرداخته است. (غلامرضایی، 1370، صص: 242 و 241)

مرجع اصلی داستان لیلی و مجنون:

مرجع اصلی داستان لیلی و مجنون، در درجه ی اول کتابهای تاریخ ادبیات است. که از آن میان باید از کتاب «الشعر و الشعراء» از ابن قنیبه و کتاب الاغانی از ابولفرج اصفهانی نام برد. مجموعه ی دیگر از منابع عربی که در کنار الاغانی برای ما اهمیت نسبی دارد مجموعه ای است از آثار کاملاً متمایز و خاصی که به شرح احوال دلباختگان و تاریخ عشاق افسانه ای اختصاص داده شده اند. در میان این آثار می توان کتاب الزهره اثر محمد بن داود طاهره نام برد، حکایت قصری مجنون اثر ابوبکر والبی تنها زندگی نامه ی موجودی است که در شرق بسیار مشهور است.» (کراچکوفسکی، 1373، صص: 35-28)

ارزش لیلی و مجنون:

«این داستان در طول سالها الهام بخش دهها تن از شاعران بزرگ در آفرینش منظومه های خیال انگیز بوده است و هم اکنون نیز در آثار شاعران، نویسندگان، نمایش نامه نویسان، و موسیقی دانان ملل مختلف خاور نزدیک انعکاس دارد.» (همان، ص: 23) ارزش کار نظامی در لیلی و مجنون:

1- موضوع و ماده ی عربی را که درباره ی داستان لیلی و مجنون یافت، در چار چوب داستانی نظم بخشید.

2- وی نخستین کسی است که به داستان صبغه ی صوفیانه بخشید.

      3- نظامی شاعری با فرهنگی وسیع است که در شعرش بسیاری از مسائل فرهنگی را آورده و به تعداد زیادی از عارف روزگارش اشاره کرده، وی در وارد کردن شعر تعلیمی در لا به لای داستان تردیدی به خود راه ندارد.» (کفافی، 1382، صص: 288 و 287)

4- هفت پیکر: «که شامل 5047 بیت شعر است. موضوع اصلی هفت پیکر زندگی خوش بهرام گور پادشاه ساسانی است.» (ثروتیان، 1382، ص: 101)

5- اسکندر نامه:«که شامل دو بخش است. مثنوی بخش نخستین را نظامی شرف نامه نامیده که 6758 بیت است و مربوط به جنگها و سفرهای اسکندر مقدونی است. بخش دوم اقبال نامه است که اثری فلسفی است. در این بخش اندیشه ها و خرد نامه های فلاسفه ی یونان باستان به نظم کشیده شده است.» (همان، ص:102)

فصل اول

کلیات

      1-1- هدف تحقیق

هدف از این پایان نامه بررسی شیوه های شخصیت پردازی و همچنین انواع شخصیت در منظومه ی لیلی و مجنون نظامی است به این صورت که:

1- معرفی شخصیتهای لیلی و مجنون

2- بررسی انواع شیوه های شخصیت پردازی

3- اینکه نظامی از کدام شیوه های شخصیت پردازی بیشتر استفاده کرده است

4- بررسی انواع شخصیت ها در این منظومه و اینکه شخصیتهای فرعی، اصلی، ایستا، پویا و... در این منظومه کدامند

5- بررسی بعضی عناصر داستان و ارتباط آن با شخصیتهای داستان

2- پیشینه ی تحقیق

درباره ی شخصیت و انواع شخصیت و شیوه های آن به عنوان زیر مجموعه و جزئی از عناصر داستانی و همچنین در زمینه ی ادبیات داستانی کتابهای متعددی نوشته شده است.

به عنوان نمونه از کتابهایی که در این زمینه نوشته شده است می توان از کتاب عناصر داستانی و واژه نامه ی هنر داستان نویسی جمال میر صادقی، هنر داستان نویسی ابراهیم یونسی و... نام برد اما تاکنون در مورد شخصیت پردازی و انواع شخصیت و همچنین در رابطه با موضوع مورد نظر اثری مستقل با این عنوان مشاهده نگردید.

1-3- روش تحقیق

روش تحقیق برای نگارش این پایان نامه به صورت کتابخانه ای بوده، سپس با مطالعه ی انواع کتابهایی که در زمینه ی ادبیات داستانی و شخصیت پردازی نوشته شده کار فیش برداری از مطالب آن کتابها را شروع کرده و پس از بررسی های لازم در این باره به مطالعه ی داستان لیلی و مجنون با توجه به نسخه ی وحید دستگردی پرداخته و سپس مطالب مربوط به شخصیت و شخصیت پردازی با مطالب این کتاب تطبیق داده شده است. مطالب این پایان نامه در سه فصل جمع آوری شده است.

فصل دوم

بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در منظومه ی لیلی و مجنون نظامی

درآمد: تعریف شخصیت:

«اشخاص ساخته شده ای را که در داستان و نمایش نامه و... ظاهرمی شوند، شخصیت می نامند. شخصیت در اثر روایتی یا نمایشی، فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او در عمل او و آن چه می گوید و می کند، وجود داشته باشد.» (میر صادقی، 1385، ص: 84) «شخصیت، عبارت است از مجموعه ی غرایز و تمایلات و صفات و عادات فردی، یعنی مجموعه ی کیفیات مادی و معنوی و اخلاقی که فرایند عمل مشترک طبیعت اساسی و اختصاصات موروثی و طبیعت اکتسابی است، و در کردار و رفتار و گفتار و افکار فرد جلوه می کند، و وی را از دیگران متمایز می کند.» (یونسی، 1386، ص: 289)

«قهرمانان و شخصیت های داستانی کسانی هستند که با اعمال و گفتار خود داستان را به وجود می آورند. به آن چه می کنند آکسیون یا عمل و به آن چه می گویند دیالوگ یا گفتار گفته می شود. به زمینه و عواملی که باعث گفتار یا اعمال قهرمانان داستان می شود انگیزه می گویند.» (شیسا، 1378، ص: 179)

«شخصیت در یک اثر نمایشی یا روایی فردی است دارای ویژگی های اخلاقی و ذاتی که این ویژگی ها از طریق آن چه که انجام می دهد، رفتار و آن چه که می گوید گفتار، نمود می یابد. زمینه ی چنین رفتار یا گفتاری انگیزه های شخصیت را بازتاب می دهد. به  این تعریف باید مجموعه اطلاعاتی را که نویسنده از طریق توصیف و شرح حال افراد  داستانش در اختیار مخاطب قرار می دهد نیز افزود. در واقع  شخصیت های داستانی با مجموعه ای از رفتار، گفتار و افکاری که توسط نویسنده بیان می شود به وجود می آیند و تنها در همین محدوده می توانند در داستان نقش ایفا کنند.» (مستور، 1384، ص: 33)

«شخصیت در لغت به معنی ذات و خلق و خوی مخصوص شخص است و در معنی عام، عبارت است از مجموعه ی خصوصیاتی که حاصل برخورد غرایز و امیال نهفته ی انسان با دانش های اکتسابی او در زمینه های مختلف اجتماعی می باشد. در ادبیات، شخصیت فرد ساخته شده ای است که مانند اشخاص حقیقی از ویژگیهایی برخوردار است و با این ویژگی ها در داستان و نمایش ظاهر می شود و اعمال و گفتاری که از اشخاص داستان سر می زند باید به گونه ای با خصایل و ویژگی های خاص آنان هماهنگی و ارتباط داشته باشد. اگر شخصی دست به دزدی می زند، این عمل او باید انگیزه ای داشته باشد که متناسب با روحیات و خصوصیات آن شخص باشد.» (داد، 1383، ص:301)

«نویسندگان در رمان، شخصیتها را نمونه ی انسان واقعی می آفرینند. عکس العمل آنها در برابر اعمال و رفتار خودشان و شخصیتهای دیگر به نمایش می گذارند. خصوصیات درونی و روانی آنها را در برابر وقایع ترسیم می کنند و نشان می دهند که شخصیتهای داستان چه می کنند و چه می اندیشند. خلاصه نمونه ای از انسان واقعی را با همه ی خصوصیت های روحی و عاطفی می آفرینند.» (دقیقیان، 1371، ص:33)

«در تعریف شخصیت گفته اند شبه شخصیتی است تقلید شده از اجتماع که بینش جهانی نویسنده بدان فردیت و تشخص بخشیده است. آبرافر می گوید: شخصیت ها افرادی هستند که در یک نمایش نامه یا اثر روایی دارای ویژگی های اخلاقی و آگاهانه هستند. این ویژگی ها در گفتار و عمل شان نشان داده می شود.» (عبداللهیان، 1381، ص:416)

در ارسطو شخصیت های نمایش را افرادی می داند که از اعمال قهرمانان واقعی تقلید می کنند تا باعث خیال انگیزی تماشاگر شوند.» (همان، ص:417)

 نظریه ی میخائیل بختین در مورد شخصیت: «به نظر او اگر چه اشخاص داستانی و آدمهای روزمره برای بیان امیال درونی خود از نشانه های عمومی استفاده می کنند (زبان)، نشانه هایی که در اختیار همه است و ولی نحوه استفاده آن ها کاملاً شخصی است. به سخن دیگر هر شخصیتی دارای زبان مخصوص به خود است. به اعتقاد بختین نویسنده به تقلید از انسان روزمره شخصیتی را خلق می کند، ولی این شخصیت، بنا به سنت روزگار خود، نمی تواند تا آخر ساکت بماند و باید حرف بزند. مثلاً اسم من فلانی است کارمند فلان شرکتم. این اولین نقش اوست یا به گفته ی خود بختین نویسنده شخصیت را برای گفت و گو خلق می کند، سخن گفتنی که با آن هستی او پدیدار می شود. سخن گفتن منجر به کنش می شود. پس هر سخنی کنش است و هر کنشی برابر با سخن گفتن. بنابراین شخصیت داستانی در درجه اول یک انسان سخنگوست. هر گفته ای بیان کننده ی جهان بینی خاصی است. اما از سویی دیگر هر شخصیتی دارای زبان مخصوص به خود است. زبانی که گرچه متاثر از زبان عمومی است ولی از آن متفاوت است. پس زبان شخصیت داستانی نیاز به ترجمه دارد. شخصیت موجودی است که با آنچه می گوید تعریف و شناخته می شود.» (اخوت، 1371، صص: 127-125)

       کلیه تعاریف مربوط به شخصیت را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1- «شخصیت صرفاً به عنوان یکی از اشخاص داستان 2- شخصیت به عنوان یک پدیده ی پدیدار شناختی. در دسته ی اول، که تقریباً بیشتر داستان نویسان از این منظر به شخصیت می نگرند، شخصیت داستانی معمولاً انسانی است که با خواست نویسنده پا به صحنه ی داستان می گذارد، با شگردهای مختلفی که نویسنده به کار می برد ویژگی های خود را برای خواننده آشکار می سازد، کنش های مورد نظر نویسنده مرا انجام می دهد و سرانجام از صحنه ی داستان بیرون می رود...» (اخوت، 1371، ص:125)