پایان نامه اثر پذیری نَیِّر از حافظ در کتاب آتشکده

جهت دریافت درجه ی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی

»M

وقتی که «آتشکده ی نیّر»را،دبیرمحترم ادبیات دوره ی راهنمایی ام جناب آقای محمدچاکری خیاوی برایم عنایت فرمودند، اولین بار، آخرین بیت صفحه ی42 کتاب به چشمانم خورد که:

حُسن  جانان پرده  از  رخ  برگشود                   برق غیرت سوخت یکسر هر چه بود!

   «حُسن»و «پرده از رخ برگشود» و «برق غیرت سوخت یکسر هر چه بود!»موجود دراین بیت آتشکده،مثل صاعقه ابیات ذیل ازحافظ را در مغزم روشن کرد که:

در ازل پرتو حسنت ز تجلّی دم زد        عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

عقل می خواست کز آن شعله چراغ افروزد                  برق غیرت بدرخشید و جهان بر هم زد

      قرابت واشتراکات لفظی و معنوی این ابیات، تأثّر نیّرازحافظ را در ذهن من روشن کرد و ادامه ی مطالعه ی این کتاب، مرا مصمّم ساخت که تأثیرات اشعارحافظ بر نیّر را بیشتر مورد توجه قرار دهم!که درادامه معلوم گردیدکه گاهی واژه ها و کلمات و عبارات به کار گرفته شده در اشعار نیّر چنان می نماید که نیّر،مواد اصلی آنها را از حافظ گرفته ودرقالب مثنوی و…ریخته است، هرچند که این موضوع می تواندبه دیدگاه ها و جهان بینی دینی وفرهنگ مشترک اعتقادی این دو بزرگوار هم مرتبط باشد. زیرا که در اعتقادات آنها: الله - عالم الست- عالم بالا – نور و نار – روز الست- قالوا بلی- خلقت آدم و... موج می زند.که به ناچار، عبارات واشتراکاتی در سخنان آنها چشمگیر خواهد بود!لذا،باتوجه به نتیجه ی بررسی ها مبنی برعدم اقدام دیگران درمورد«اثرپذیری نیّرازحافظ درکتاب آتشکده»،به چنین اقدامی جسارت ورزیدم. بعد از این اشارات کوتاه، لازم به ذکر است که ما کتاب « آتشکده ی نیّر » رامورد دقت قرار داده و تک تک ابیاتی را که اثرپذیری اش از حافظ(چه از نظر معنایی و چه از نظر لفظی و...)مشهود باشد، ذکر می کنیم. در هر حال برای ادامه ی کار، اول بیت یا ابیات مورد نظر از نیّر راهمراه باصفحه،یاصفحات آن ذکر می کنیم و بعد بیت یا ابیات شاهد مثال از حافظ را با ذکر شماره ی غزل و شماره ی بیت یا ابیات،ثبت نموده و تا حد لزوم دلایل مورد نظر را هم در کنار آنها توضیح می دهیم.

مقدمه:

       همچنان که«پیشینه ی بسیاری ازمضامین و اندیشه ها و صنایع و ظرائف شعری او (حافظ) را در آثار پیشینیان می یابیم[که]در این بحث مراد از پیشینیان، بززگان سخن فارسی است که عصرشان مقدّم بر حافظ بوده، همچنین توسعاً معاصران او را نیز در نظر داشته ایم. که بعضی از آنها اگر هم شاعر طراز اول شمرده نمی شوند، ولی بده و بستان هنری حافظ با آنها به میزان قابل توجهی بوده، نظیر کمال خجندی، شاه نعمت الله ولی،عماد فقیه و سلمان» و «شاعرانی که تأثیر آنان به دلیل شواهد موجود، محرز و معتنابه بوده به ترتیب تاریخی سنوی عبارتند از»سنایی، انوری،خاقانی، ظهیر فاریابی،نظامی،عطار، کمال الدین اسماعیل اصفهانی، عراقی، سعدی، نزاری قهستانی، امیرخسرو دهلوی، اوحدی مراغه ای، خواجو، عبید زاکانی، ناصر بخارائی، سلمان ساوجی، کمال خجندی.»

(خُرّمشاهی، 1373:صص41- 40)

        «قرینه و تکمله ی این تحقیق، بررسی تأثیر حافظ بر شاعران پس از اوست که خود در خور کتابی مستقل است.» (همان  - ص 90)

        یکی از شاعران پس ازحافظ، حجه الاسلام آقامیرزا محمدتقی متخلص به (نیّر) می باشد، که در این نوشته قصد بر این است که اثرپذیری نیّر از حافظ در کتاب «آتشکده» را از زیر نظر بگذرانیم. که در مروری گذرا،معلوم گردیده که نیّر برخلاف تفاوت موضوع غالب اشعارش(مدیحه ومرثیه )با اشعاروغزلیات حافظ،و برخلاف قالبی که در سرایش آتشکده انتخاب کرده و قالب مثنوی را پیش رو نهاده؛ واژه ها و عبارت ها و ترکیبات حافظ را آنچنان استادانه به کار برده است که برای یک بیت از مثنوی نیّر، ابیات شاهد مثال بسیاری از حافظ به ذهن متبادر می گردد که اعجاب انسان را برمی انگیزد! که نیّر چقدر در حافظ ذوب بوده،که این چنین غوّاص وار، دُرّ و مروارید غلطان دریای ادب حافظ را شکار کرده و در دُرج مثنوی واشعارخویش نهاده است!

     بنابراین برای سهولت و رسایی شیوه ی کار، ازحوزه های مختلف «کتاب آتشکده ی نیّر»مثالهایی، به صورت گذرا ارایه می گردد .

نمونه ی مقابله ی مثنوی آتشکده با اشعارحافظ

نیّر سروده:

حسن جانان پرده از رخ برگشود             برق غیرت سوخت یکسر هر چه بود

(آتشکده – ص 42 بیت 18)

       که با خواندن این بیت نیّر، سه بیت از غزل حافظ مجموعاً، درنظرمجسم می گردد که:

در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد       عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

جلوه ای کرد رخت،دید ملک عشق نداشت        عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

عقل می خواست کز آن شعله چراغ افروزد                  برق غیرت بدرخشید و جهان بر هم زد

(دیوان حافظ، غزل 18 بیت های  4، 2 ،1)

        مخصوصاً قرابت لفظی و معنوی مصراع دوم نیّر که «برق غیرت سوخت یکسر هر چه بود»؛ بامصراع «برق غیرت بدرخشید و جهان بر هم زد» حافظ، اثرپذیری نیّر ازحافظ را بیشترنمایان می سازد! مضاف بر اینکه معنا و مفهوم بیت فوق الاشاره ی نیّر را از هر تک تک ابیات مذکور حافظ می توان استنباط کرد.

و یا نیّر سروده:ترسم ازآهی جهان برهم زند                آتش اندر مزرع آدم زند

(آتشکده – ص 64 بیت 21)

      حالا به ابیات ذیل از حافظ نظر می افکنیم:

ترسم این قوم که بر دُرد کشان می خندند                بر سر کار خرابات کنند ایمان را

(دیوان حافظ، غزل 10 بیت 4)

نظری کرد که بیند به جهان صورت خویش             خیمه درآب وگل مزرعه ی آدم زد

(دیوان حافظ، غزل 180 بیت 7)

یا همان بیت نمونه ی قبلی که:

جلوه ای کرد رخت، دید ملک عشق نداشت       عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

(دیوان حافظ، غزل 180 بیت 2)

        که آغاز بیت شاهد مثال اول، با واژه ی«ترسم» و «خیمه در آب و گل مزرعه ی آدم زد» در بیت دوم و « آتش بر آدم زدن جلوه ی رخ » در بیت سوم حافظ ،دربیت مذکور نیّر خودنمایی می کند!

       البته عکس این موارد هم صادق است،یعنی با خواندن یک بیت از حافظ، ابیات متعددی از نیّر ،درنظرمجسم می گردد. برای مثال وقتی از حافظ می خوانیم که:

این مطرب از کجاست که ساز عراق کرد           و آهنگ بازگشت به راه حجاز کرد

(دیوان ، غزل 219 بیت 4)

      بیت های ذیل از نیّر چهره گشا می گردد که:

شد ز آهنگ نوای الفراق             راست بر اوج فلک شور از عراق

(آتشکده-ص 24 بیت 14)

گفت پیغام فراق آورده ام               وین نواها از عراق آورده ام

(آتشکده-ص 82 بیت 9)

خامه کوته کن که شد قصه دراز            بازگو از پرده پوشان حجاز

(آتشکده-ص 83 بیت 16)

افکند شور از نوای الفراق             در حجاز از پرده پوشان عراق

(آتشکده-ص 42 بیت 13)

       البته در رابطه با زیبایی های ادبی و شرح بیشتر ابیات مذکور،در ادامه،بیشتر قلم فرسایی خواهد شد.

نمونه ی مقابله ی غزلیات نیّربااشعارحافظ:

      لازم به یادآوری است که مخصوصاً در قسمت غزلیات، استقبال های متعدد نیّر از حافظ ، سفره ی ادبی و علمی و... حافظ را پربرکت تر متجلی نموده است! که در مراجعه به توضیحات غزلیات، در همان آغاز نظرافکنی، مهر تأییدی بر این ادعا زده خواهد شد. برای نمونه بیت هایی از یک غزل هر دو بزرگوار را با هم می خوانیم:

    از نیّر:

زد ننگ عشق،کوس ملامت به نام ما                 ای پیک غم!ببر به سلامت سلام ما

ساقی غم و جهان خُم و دل جام و باده خون                جم را خبر دهید ز بزم مدام ما

چون دور چشم یار به کام است باک نیست                  گو دور روزگار نباشد به کام ما

رنگ ریا نبرد ز سجاده آب نیل                 کو آتشی؟که پخته کند زهد خام ما

(آتشکده-ص 174 بیت های 1،2،3،4،5)

   از حافظ:

ساقی به نور باده برافروز جام                   مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم                  ای بی خبر ز لذّت شرب مدام ما

(دیوان حافظ، غزل 4 بیت های 1 و 2)

     و همچنین بیت دیگری از حافظ که:

گداخت جان که شود کار دل تمام و نشد                 بسوختیم در این آرزوی خام و نشد

(دیوان حافظ، غزل 233 بیت 1)

       واژه های «آتش، سوختن، گداختن، پختن و خامی» در ابیات هر دو بزرگوار نمی تواند تصادفی باشد!

      یا «دل، نظر و  چشم» در بیت آخر نیّر،تداعی کننده ی «دل، تمنّای نگاه و چشم» حافظ در بیت ذیل می باشد که:

دارد دل درویش، تمنّای نگاهی             زان چشم سیه،مست به یک غمزه روا کن

(دیوان حافظ، غزل 464 بیت 2)

       ما به این مقدار بسنده نموده و توضیحات بیشتر را به ادامه ی بررسی ها واگذار می نماییم در حالی که از نیّر زمزمه می کنیم که:

سوزنده آتشی که شود پخته،خام از او               جام می است، خواجه بکن پر مشام از او

(آتشکده – ص 252)

 این پایان نامه، در چهار فصل تهیه و تنظیم گردیده است:

       فصل اول : کلیات؛ فصل دوم : زندگی و آثار نیّر؛ فصل سوم : زیبایی های ادبی آثارمورد نظر نیّر؛  فصل چهارم: اثرپذیری نیّر از حافظ در کتاب آتشکده