پروپوزال منطقه الفراغ از دیدگاه شهید صدر

  پرسش اصلی پژوهش:

1-منطقه الفراغ از دیدگاه شهید صدر چگونه است؟

  بیان مسئله: بیان مسأله اساسی تحقیق به طور کلی (شامل تشریح مسأله و معرفی آن، بیان جنبه‏های مجهول و مبهم، بیان متغیرهای مربوطه و منظور از تحقیق به صورت مستند) :

نظریه منطقه الفراغ از آن دسته نظریات است که به دلیل گره گشایی و کلیدی بودن آن در فقه سیاسی، توجه خاص محققان را به خود جلب کرده است. این نظریه که در میان دانشمندان اهل سنت از قدمت و طرفداران بیشتری برخوردار است و معمولا از آن با عنوان منطقه العفو یاد می شود در میان فقهای شیعه، طرفداران چندانی نداشته است، اما آنچه این باور را در سوالهای اخیر در جوامع شیعه پر رونق ساخته ، طرح آن از سوی شهید صدر است. ایشان که از این نظریه به نام منطقه الفراغ یاد میکند، برای طرح و ارائه استدلال و تبیین کارکرد های آن اصرار فراوان از خود نشان داده است و همین امر ،موجب ورود این موضوع به قلمرو مباحث فقهی و حقوقی و برانگیختن موافقت ها و مخالفت های زیادی شده است.ایشان دررساله مختصر،اما بسیار مفید که در سال 1399 هجری قمری، تحت عنوان نگاه فقهی و مقدماتی به قانون اساسی جمهوری اسلامی در ایران در پاسخ به درخواست گروهی از شاگردان خود و علمای لبنان نگاشته،بیان میکند:

احکام ثابت شریعت که از نظر فقهی کاملاً مسلّم هستند تا آنجا که به زندگی اجتماعی ارتباط پیدا میکنند، بخش ثابت حقوق اساسی را تشکیل می دهند چه در قانون اساسی به آنها تصریح شده باشد و چه نشده باشد(صدر،1410،ص63-62).هرجا که شریعت حکم الزام آور و قاطقی مبنی بر حرمت یا وجوب نداشت، قوه مقننه که از سوی مردم انتخاب می شود، می تواند هر قانونی را که مصلحت می داند وضع کند، به شرط آنکه مغایر با قانون اساسی نباشد.قلمر این گونه قوانین را منطقه الفراغ می نامند و شامل همه مواری می شود که شریعت به انسانها قدرت انتخاب داده است(صدر،1410،ص63).

شهید صدر به حوزه ای از زندگی اجتماعی،اشاره میکند که قانونگذاری در آن حوزه بر عهده حکونت قرار گرفته است و شارع مقدس با ترک عمدی احکام الزام آور در این حوزه، خواسته تا متناسب با شرایط متفاوت، قانونگذاری صورت پذیرد و نیاز های زمان و مکان بر آورده شود(همان).

در کنار احکام تکلیفی شرعی، احام دیگری وجود دارد که خداوند، ولایت و صلاحیت امر و نهی در باره آنها را به ولی امر مسلمانان 0حاکم شرعی) داده است.از این رو او می تواند در حدودی که مصلحت می داند، بر مردم اعمال ولایت کند و امر و نهی نماید. این همان چیزی است که به قول شهید صدر در منتقطه الفراغ صورت میگیرد.بنابراین منطقه الفراغ جایی است که ار جانب شارع بوسیله حاکم شرع، پیشتر اشغال نشده باشد(جمعی از مولفان،بیتا،ج3ص33).

شهید صدر معتقد است که مکتب اسلام، دارای دو جنبه مستقل است : یک جنبه به طور منجّز به وسیله شارع تعیین گردیده و تغییر و تبدل در آن راه ندارد. جنبه دیگر که آن را منطقه فراغ نامیدیم، باید به وسیله ولی امر (دولت) بر حسب نیازها و مقتضیات زمان و مکان تنظیم شود. ازاین رو، منطقه فراغ، تعبیری است نسبت به نصوص تشریعی، نه نسبت به واقعیت های عینی و خارجی جامعه عهد نبوت، چه اقدامات نبی اکرم(ص) در حدود قلمرو مزبور، بر طبق هدف های اقتصادی آن روزگار وا احتیاجات علمی عصر،صورت پذیرفته است. به عبارت دیگر باید گفت که آن دسته از تصمیمات پیامبر(ص) که در چهارچوب عنوان بالا اتخاذ شده، نه در زمانهای مختلف و نه در مکان های متفاوت،ثابت و لا یتغیر محسوب نمی شود و نباید سیره آن حضرت را در این خصوص ،یک روش تشریعی ثابت تلقی کرد،زیرا پیامبر (ص) در آن زمان و مکان به خصوص به عنوان ولی امر (دولت) و بنا به مقتضیات سیاسی روز چنان تصمیماتی را اتخاذ کرده است.

بنابراین تصمیمان پیامبر (ص) در محدوده منطقه الفراغ، احکام جاودانی محسوب نمی شوند، زیرا پیامبر در این مورد نه به عنوان مبلغ احکام ثابت الهی ،بلکه در مقام رهبری سیاسی و ریاست دولت اسلامی عمل کرده است. به این سبب نباید تصمیماتش جز ثابت مکتب اقتصادی ،تلقی شود. ولی توجه به آنها به فهم هدف های اساسی و سیاست اقتصادی کمک میکند(صدر،1375،ص443).شهید صدر معتقد است که این نتطقه خالی از حکم الزامی است، نه خالی از هرگونه حکمی، چه اینکه موضوعی نیست که یکی از احکام شرعی بدان تعلق نگیرد(صدر،1410،ص19-18).

او تاکید میکند که منطقه الفراغ نقص نیست و این ادعا که اسلام برای برخی از موضوعات، حکمی پیش بینی نکرده نیز نسبتی بی جا سات چه اینکه منطقه الفراغ به معنای قلمرویی است که دارای حکم مباح است،نه اینکه فاقد حکمی باشد.بنابراین منطقه الفراغ نشانگر پویایی، نشاط و توان اندیشه اسلامی در پاسخگویی به مشکلات همه عصر ها و نسل ها است و روشی ارائه می دهد که بر پایه آن اسلام می تواند ضمن تامین نیاز های ثابت انسان،همه نیاز های وی را بر آورده سازد(صدر،1375،ص19-18).

اکنون سوال این است که آیا منتقطه الفراغ، منطقه ای فارغ از تشریع یا منطقه ای فارغ و خالی از قوانین الزامی می باشد، یعنی بحث حول این محور است که آیا در منطقه الفراغ، هیچ قانون و مدلی وجود ندارد و فارغ از هرگونه تشریع می باشد که در این صورت،مصداق سکوت شارع خواهد بود، هر چند در مقام عمل افراد رفتار خاصی را بروز می دهند یا اینکه قانون و تشریع الزامی یافت نمی شود؟ لذا حکم در مورد آنها در اختیار فقه و حاکم می باشد.

 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق (شامل اختلاف نظرها و خلاءهای تحقیقاتی موجود، میزان نیاز به موضوع، فواید احتمالی نظری و عملی آن و همچنین مواد، روش و یا فرآیند تحقیقی احتمالاً جدیدی که در این تحقیق مورد استفاده قرار می‏گیرد):

شهید سید محمد صدر از دانشوران و فقیهان برجسته معاصر شیعه است که از علوم مختلف اسلامی آگاهی عمیق داشت؛ وی فقیهی بصیر و زمان شناس بوده و می کوشید در عرصه های مختلف متناسب با زمان و به گونه ای منطقی دیدگاه اسلام را در مسایل گوناگون بشناساند؛ وی نظریه های بدیع و مهمی در پاره ای از مسایل دانش هایی از قبیل فلسفه، منطق، اصول، فقه و اقتصاد داشت. که به حق در خور ستایش است. نظریه منطقه الفراغ در زمره آن دسته از دیدگاههای شهید صدر است که به دلیل گره گشایی و کلیدی بودن آن در فقه سیاسی، اقتصادی مسأله نقش زمان و مکان در اجتهاد و بسیاری از مسایل نوپدید، توجه خاص محققان را جلب کرده است.  نکته بسیار مهمی که از نظریه منطقه الفراغ راه شناخت روایات حکومتی به چشم می خورد آن است که پیامبر خدا دو منصب داشت، منصب پیام آوری و تبلیغ احکام خداوند  و منصب ولایت و ریاست بر مردم. آن حضرت به دلیل داشتن منصب اول احکام ثابت الهی را تبیین و تبلیغ کرد و از آن روی که ولی مسلمین و مسؤول تدبیر جامعه اسلامی بود و باید منطقه الفراغ را با ملاحظه مصالح و منافع جامعه از احکام ولایی و برخاسته از مصلحت، پر می کرد، احکام متعدد حکومتی صادر کرد که راویان و محدثان بسیاری از آنها را در منابع روایی نقل کرده و گردآورده اند از دیدگاه شهید صدر نمی توان از این احادیث احکام دایمی شرعی را استنباط کرد زیرا این روایات ناظر به احکام حکومتی و مصلحتی است که در زمان ها و مکان های مختلف تغییر می یابد.شهید صدر نمونه های جالبی از آنها را یادآور می شود، اما معیاری ارائه نمی دهد که چگونه می توان روایات حکومتی از غیر حکومتی را باز شناخت و چه سان می توان به روایات حکومتی دست یافته و در نتیجه زمینه عدم خلط آنها را فراهم ساخت. با این همه نظریه شهید صدر درباره مصلحت درخور تأمل و شایسته پژوهش های مستقلی است و می تواند از برخی زوایا راهگشا باشد. این پژوهش نظریه منطقه الفراغ را به ویژه از روایه ارتباط آن با احکام حکومتی و مصلحت گزارش و نقد کند.

پیشینه پژوهش  (در بیان مختصر پیشینه پژوهش  دانشجو باید به کلیه مراجع ذکرشده در بخش فهرست مراجع اشاره کند رجوع به مراجع باید براساس شماره مرجع یا حروف اول نام نویسندگان  باشد بدیهی است که در صورت استفاده از هریک از حالت های فوق، مراجع معرفی شده در بخش فهرست مراجع نیز باید برحسب شماره مرجع یا حروف اول نام نویسندگان مرتب شده باشد):

راعی(1391) در تحقیق با عنوان احکام حکومتی و منطقه الفراغ با تاکید بر اندیشه های فقهی شهید صدر به این نتیجه رسید ادعا آن اس که خالی بودن منطقه ای از احکام الزام ، ضروری است تا از این طریق حاکم اسلامی با تکیه بر احکام حکومتی، بر مبنای تامین مصالح جامعه اسلامی بتواند آن منطقه خالی از الزام را به حسب مقتضیات زمانه خود، بر اساس مصلحت مسلمانان یا جامعه اسلامی از الزام پر کرده و در آن تصرف نماید. البته واجب و حرامی که توسط حکم ولایی فقه، پدید می آید جز احکام اولیه دین که فقه به آنها فتوا میدهد به شمار نمی آید، بلکه یک حکم حکومتی است که بر اساس مصالح شکل گرفته است، ولو اصل مشروعیت ایم احکام و وجوب پیروی از آنا،حکم ثابت دین است.

8 صدر(1354)در اقتصاد برتر نوشت از ویژگی های مصلحت آن است که وی رابطه تنگاتنگی میان مصلحت و ولایت می داند؛ وی در زمره فقیهانی است که به تشکیل حکومت اسلامی اعتقاد و دلبستگی خاصی داشته و جان خود را برای شکوفا شدن آن در عراق نثار کرده است.در این جا مجال آن نیست که دیدگاه ایشان درباره ولایت فقیه و حکومت و تفاوت های نظریه ایشان با نظریه امام خمینی(ره) بررسی شود و تنها یادآوری این نکته لازم است که ایشان اولاً: به ولایت فقیه و قطعاً به حکومت اسلامی اعتقاد داشت و ثانیاً: ولایت و مصلحت را دارای رابطه وثیقی می دانست. آن شهید فرزانه به مناسبت های مختلف تأکید می ورزید که احکام حکومتی و یا احکام متغیر از ناحیه ولی امر و یا حکومت، و بر اساس مصلحت برای تحقق عدالت صادر شود. بدین سان می توان مسأله مصلحت را در زمره مسایل مربوط به ولایت و حکومت دانست.

اسماعیلی(1392) در پژوهشی با عنوان تاملی در نظریه ی منتقطه الفرغ از منظر شهید صدر(ره) و نقدر ها و نقص های آن نوشت

منطقه الفراغ اولاً نظریهی

جدیدی در فقه شیعه نیست، بلکه قرائت دیگری از نظریه ی جامعیت دین است(هر چند که در قالب تقریری جدید بیان شده است)، ثانیاً ایراداتی بنیادین هم در مبانی نظری و هم در عرصه ی عملی دارد. به همین جهت در تأمین غایتی که به منظور آن پایهریزی شده است، یعنی رفع مشکلات حکومت اسلامی در مناسبات دنیای جدید، از مطلوبیت لازم برخوردار نیست.