پروپوزال منهیات در مثنوی معنوی ( دفتر اول ، دوم ، سوم )

بیان مسأله ( تشریح ابعاد، حدود مسأله، معرفی دقیق مسأله، بیان جنبه‌های مجهول و مبهم و متغیرهای و متغیرهای مربوط به پرسشهای تحقیق، منظور از تحقیق )

اکنون اگر صد هزار بار آب دریا را طاس طاس بپیماید،

گوهر را نیابد.غوّاصی می باید تا به گوهر ؛راه  برد و

آنگاه هر غوّاصی نی ،غوّاص  نیکبختی، چالاکی، این

علم ها و هنر ها همچون پیمودن آب دریاست به طاس

طریق یافتن گوهر،نوعی دیگر است.

یکی از زیبا ترین مضامین مثنوی معنوی مولانا منهّیات در اشعار وی است که به زیبایی اشعارش افزوده است و اشعار را پر بار تر نموده است.

اکنون در این جستار و رساله ما برآنیم تا چهره از راز زیبایی این دریای هزار دّر و هزار چهره بگشاییم.و سعی بر آن است تا در سه جلد اول مثنوی معنوی، منهّیات به طور دقیق مورد بررسی گردد. مولاناجلال‌الدین محمد بلخی در 15 مهرماه 586  - ۶ ربیع الاول سال ۶۰۴ هجری - در بلخ زاده شد. پدر او مولانا محمد بن حسین خطیبی معروف‌به بهاءالدین ولد و سلطان‌العلما، از بزرگان صوفیه و عارفان بود و نسبت خرقۀ او به احمد غزالی می‌پیوست. وی در عرفان و سلوک سابقه‌ای دیرین داشت . مولانا کتاب مثنوی معنوی را با بیت «بشنو از نی چون حکایت می‌کند/از جدایی‌ها شکایت می‌کند» آغاز می‌کند. در مقدمۀ عربی مثنوی معنوی نیز که نوشته خود مولانا است، این کتاب به تأکید «اصول دین» نامیده می‌شود.

مثنوی معنوی حاصل پربارترین دوران عمر مولاناست و به صورت شش مجلد در آمده است. چون بیش از ۵۰ سال داشت که نظم مثنوی را آغاز کرد. اهمیت مثنوی نه از آن رو که از آثار قدیم ادبیات فارسی است؛ بلکه از آن جهت است که برای بشر سرگشته امروز پیام رهایی و وارستگی دارد. مثنوی فقط عرفان نظری نیست بلکه کتابی است جامع عرفان نظری و عملی. او خود گفته‌است: «مثنوی را جهت آن نگفتم که آن را حمایل کنند، بل تا زیر پا نهند و بالای آسمان روند که مثنوی معراج حقایق است نه آنکه نردبان را بر دوش بگیرند و شهر به شهر بگردند.» بنابراین، عرفان مولانا صرفاً عرفان تفسیر نیست بلکه عرفان تغییر است.

به همین دلیل در مثنوی معنوی صدای مولانا به گوش می رسد.صدای وی پای میز وعظ، خیلی رساتر از سایر صداها به گوش می رسد.انگار نگران آدمیان است و هر لحظه انسان را به انجام کاری دیگر و منع از کاری دیگر تشویق می کند(تفتی،1381: 12).

منهیّات در کتاب دهخدا به معنی افعال بدی هست که در شرع این افعال منع شده است.

نهی یعنی «باز داشتن کسی را از کار و گفت و جزء آن» (دهخدا،1324: 967).

و آن بر دو قسم است:یکی نهی تحریمی که مقتضای آن وجوب ترک فعل است و مرتکب آن عاصی وگناهکار شمرده می شود.دوم نهی تنزیهی که مفاد آن ترجیح ترک است بر فعل.و امری است استحبابی که مأمور به ترک آن معاقب نمی گردد (فروزانفر،1346: 458).

در باب منهیّات می توان گفت که منهیّات می تواند به بخشهای مختلفی تقسیم گردد که در مثنوی معنوی از همه این بخش ها سخن به میان آمده و شعری سروه شده است،مانند:

فریب،غیبت،دروغ،تقلید،راز گویی،لاف زنی که اینها همگی جزء احکامی هست که شرع هم به آنها نهی کرده است و چه بسا مولوی برای هر یک مثالی آورده است (شادمان،1379: 3).

شیوه کار وی در مثنوی و مخصوصاَ در کار منهبّات به گونه ای است که ابتدا موضوعی اخلاقی را به خوبی و سادگی تشریح می کند و وبعد از آن عاقبت ابتلا به آن را به خواننده نشان می دهد.تا خواننده زشتی عملی را که بدان دچار شده است را به خوبی بداند،و ملزم به ترک آن بشود و آن را ترک کند.این نوع نهی بهترین و موثرترین نوع نهی در مثنوی معنوی است؛زیرا داستان احوال خواننده را در قالب شخصیتهای خود به تصویر می‌کشد و آینده ی او را منعکس می کند و خواننده به نیکی در می یابد که در نتیجه ابتلا به عملی ناپسند به چه سرنوشتی دچار خواهد شد(شادمان،1379: 9).

مثنوی را در این رساله از سه جهت مجزا بررسی خواهیم کرد؛بخش اول آن به ضرورت نهی اختصاص خواهد یافت و بخش دوم آن به بررسی منیهّات موجود در مثنوی خواهد پرداخت که مثال ها به دقت توضیح و شرح خواهد شد.

و بخش سوم رساله به منهیّات در باب عرفان و سیر وسلوک تعلق خواهد گرفت که در آن مسائلی همچون ضرورت همراهی پیر و عشق به امور فانی و ظاهر بینی و استعانت از غیر حق مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

مثنوی را می گشاییم و پای سخن عارف بلند آوازه ی قرن هفتم می نشینیم.

سوابق مربوط (بیان مختصر سابقه تحقیقات انجام شده درباره موضوع و نتایج به دست آمده در داخل و خارج از کشور نظرهای علمی موجود درباره موضوع تحقیق)

:زمانی،کریم،مثنوی معنوی،1373،تهران:انتشارات اطلاعات.شرح کلی مثنوی معنوی که استاد کریم زمانی انجام داده است و یکی از بهترین شرح ها برای مثنوی مولوی است.که چاپ به چاپ بیست و نهم رسیده است. شرح جامع مثنوی معنوی" تالیف کریم زمانی نشر اطلاعات 7 جلد. جلد هفتم آن مختص اعلام و قهارس مثنوی است. این شرح شرحی به معنای واقعی کلمه "جامع" که اکثر مثنوی‌پژوهان آن را بسیار مفید و روان عنوان کرده اند. به گونه ای فراهم آمده که بتواند دست طالبان معارف مثنوی را بگیرد و چند قدمی در این وادی راه ببرد و آن ها را از رجوع به منابع مختلف و آثار پراکنده و متنوع و بعضا صعب الحصول بی نیاز گرداند. این شرح از جدیدترین شروح نگاشته شده بر مثنوی است. (چند سال اخیر.)          

2:فروزانفر،بدیع الزمان،شرح مثنوی شریف ،1346-1348،تهران:علمی و فرهنگیاین مجموعه شرح حاصل تحقیق وتتبع فراوان و گسترده دربسیاری شروح معتبر و برجسته مثنوی و آثار ارزشمند تصوف و کلام و فسلفه و فقه و تفسیر و ادب پارسی و عربی است ازمزایای دیگر آن می توان از به دست دادن ماخذ داستان های مثنوی و تعریف فراخور شرح از اصول مهم و عمده تصوف و فلسفه و کلام و فقه و شرح لغات و تعبیرات و مصطلحات و حرکت گذاری برروی کلمات دشوار و نیز شرح اعلام آن یاد کرد اشتمال این کتاب بر بسیاری فواید علوم علقی و نقلی و ادبی راهنمای بس سودمندی است در کار مطالعات و پژوهش های بعدی خواننده علاقمند به تصوف و عرفان اسلامی و ادب فارسی در این مجموعه مرحوم استاد فروزانفر دفتر اول را تا جزو سوم شرح کرده اند و ادامه شرح را تا پایان دفتر ششم استاد دکتر شهیدی به عهده گرفته اند .

3:جعفری تبریزی،محمد تقی،تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی جلال الدین بلخی،1373،تهران:ناشر اسلامی.دراین اثر آقای جعفری شرحی و تفسیر و نقدی کامل بر مثنوی معنوی مولوی ایجاد نموده است که بسیار ارزشمند می باشد . جزء بهترین تشریحات مثنوی به شمار می آید.

4:لاهوری،محمد رضا،شرح مثنوی معنوی،قرن هفتم،به تصحیح کوروش منصوری،تهران:روزنه، ابیات مشکل هر شش دفتر بررسی شده. از قدیمی ترین شرح های شبه قاره هند است. پرمایه، کوتاه و روان. نام آن را مولف به یمن و تبرک حضرت امام رضا(ع) انتخاب نموده. از جمله ویژگی‌های آن: الف) ‌ابتدا نقدی کوتاه از داستان مورد نظر را می آورد و منظور مولانا را از طرح آن بیان می‌کند. و پس از آن به فراخور ذوق  وشوق مولانا ابیات را شرح می کند. ب) گاهی که بیت را می‌آورد و تمام نکات و دقائق آن را از جهت قرآن و حدیث و لغت و اصطلاح و تاریخ و ... بیان می‌کند و سپس کل بیت را روان و یکدست و بیشتر اوقات در نهایت ایجاز شرح می‌کند. این شرح دارای کشف الایات و کشف الاحادیث، فهرست اعلام و ... است.
5:نیکلسون،رینولد،شرح مثنوی معنوی،1999،مترجم حسن لاهوتی،تهران:علمی و فرهنگی، شرح مثنوی معنوی مولوی" اثر رینولد الین نیکلسون ترجمه حسن لاهوتی با پیشگفتار سید جلال الدین آشتیانی انتشارات علمی و فرهنگی. مترجم آن می گوید که این مجموعه هر سه هنر علمی نیکلسون یعنی تصحیح انتقادی ترجمه و تفسیر مبتنی بر مآخذ مستند را در خود جمع دارد. اکثر مثنوی پژوهان این شرح را یکی از بهترین شروح و متون مثنوی می‌دانند. از خصوصیات آن: الف) رعایت کمال ایجاز و پرهیز از اطناب در سخن ب) رعایت امانت در نقل اقوال ج) اتکا بر روش صحیح علمی و ... .

پایان نامه مربوط به این پروپوزال در سایت موجود است.