پایان نامه فناوری اطلاعات در برنامه های آموزشی و بررسی روش‌ های مؤثر کاربرد رایانه در ایجاد و رشد خلاقیت

پایان نامه برای دریافت مدرک کارشناسی روانشناسی عمومی 

چکیده :

    در عصر حاضر که دوره پیشرفت فناوری به خصوص فناوری اطلاعاتی و ارتباطی است کمتر حرفه ای را می بینیم که دستخوش تغییر و تحول قرار نگرفته باشد . تولید اطلاعات ، سازماندهی و اشاعه اطلاعات در سایه وجود رایانه و اینترنت شکل تازه ای به خود گرفته است به طوری که نمی توان از تأثیر این ابزار بر انسان چشم پوشید و ابعاد مثبت آن را در بروز استعدادها و خلاقیت ها نادیده گرفت.

با توجه به تأثیر بسیار زیاد این ابزار بر دانش آموزان و کم توجهی معلمین و مسؤولین به این امر مهم ، می بایست کارهای تحقیقی و پژوهشی زیادی انجام گیرد تا همگان به اهمیت این تغییر و تحول پی ببرند .

بررسی آثار رایانه بر رشد خلاقیت دانش آموزان و معرفی شیوه های مؤثر و مفید کاربرد آن در بروز خلاقیت تحقیقات گسترده ای را می طلبد که با یک برنامه محدود امکان نتیجه گیری درست و دقیق محال می نماید و لازم است شاخص های گوناگونی مورد توجه    قرار گیرند .

در این پژوهش ابتدا به تعریف واژه خلاقیت از دیدگاه صاحبنظران پرداخته شده است . سپس عوامل مؤثر در بروز خلاقیت ، رایانه به عنوان ابزار آموزشی ، فواید و اهمیت استفاده

از رایانه ، علت عدم کاربرد چشمگیر رایانه در آموزش و پرورش ، ضرورت توسعه فناوری اطلاعات و استفاده از اینترنت و مهمتر از همه روش های مؤثر کاربرد رایانه در بروز خلاقیت و . . .  مورد بررسی قرارگرفته است .

بر مبنای موضوع پژوهش به ارائه و اجرای پرسشنامه ای کوتاه مبادرت ورزیده شده است .

در پایان توصیه ها ، موانع و مشکلات و شرایط اجرایی کاربرد رایانه در آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفته است .

امید است که در آینده ای بسیار نزدیک به نقش این ابزار مهم بیشتر از حال توجه گردد و تحقیقات گسترده ای توسط طالبان علم و پیشرفت انجام گیرد .

مقدمه :

بررسی اهداف آموزش و پرورش در سطح جهان و ایران ، به خصوص در طرح کلیات نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران [1] نشان می دهد که هدف اساسی ، تربیت افرادی است که با اتکاء به نیروی اراده و تعقل خویش منطقی و خلاق بیاندیشند و به جای وابستگی و استفاده از دستاوردهای اقتصادی و فرهنگی دیگران ، مولد دانش ، تکنولوژی و فرهنگ مناسب برای زندگی مستقل ، فعال و خلاق در « عصر دانایی » باشند .

این موضوع اخیرا" توجه بسیاری از اندیشمندان و مسئولان کشورهای مختلف و به ویژه ممالک در حال توسعه را به خود جلب کرده است به نحوی که تغییر نظام آموزش و پرورش از نظری صرف به نظری توأم با عمل (کاربردی) و پرورش افراد پویا و خلاق به جای افراد ایستا مورد توجه خاصی قرار گرفته است . درضمن ، خلاقیت و نوآوری به عنوان یک شاخص در گزینش افراد در مشاغل مختلف و از جمله صنایع نیز مطرح گردیده است .

درباره مفهوم خلاقیت تعریف های متعدد و گاه متضادی ارائه شده است ولی در مورد تعریف زیر یک اتفاق کلی مشاهده شده است . 

« خلاقیت توانایی فرد برای تولید ایده ها ، نظریه ها ، بینش ها یا اشیاء جدید و بدیع و بازسازی مجدد درعلوم و سایر زمینه ها است که توسط متخصصان ، اصیل و از نظر علمی ، زیباشناسی ، تکنولوژی و اجتماعی با ارزش تلقی گردد .»

یکی از سؤالاتی که در چهار دهه گذشته ، ذهن بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان تعلیم و تربیت را به خود مشغول کرده و تحقیقات بسیاری را به وجود آورده این است که « آیا می توان خلاقیت را پرورش داد ؟ »

بررسی پیشینه های تحقیقات (مک کین ۱٩٦٨) و (مانسفید و باس ۱٩٨۱) و (کتل و بوچر ۱٩٦٨) نشان می دهد که پیروان اصالت ذات ، خلاقیت را یک توانایی و صفت بالقوه   تلقی می کردند ولی حتی متفکران پیشرو (ترمن ۱٩٢٥) ، (کاکس ۱٩٢٦) و (گالتن ۱٨٦٩) نیز بر این باور بودند که هر چند خلاقیت نیز مانند هوش بعد ارثی دارد ، باز هم عوامل محیطی می توانند بر این توانایی اثر بگذارند .

در رابطه با پرورش خلاقیت ، پژوهش ها (آلبیرخ ۱٩٨٧) ، (محمدی ۱٣٧٠) نشان داده اند که افراد خلاق به مراتب بیش از افراد غیر خلاق ، توانایی پرورش خلاقیت را در دیگران دارند .[2]

وانگ [3]  (۱٩٩٠ به نقل از ولف و همکاران ۱٩٨٧) در یک مطالعه نتیجه می گیرد که در میان ٢٢٨ عاملی که بر یادگیری تأثیر می گذارد ، فراشناخت دارای تأثیر بسیار مثبتی است . مطالعات نشان می دهد که دانشجویان دارای فراشناخت بالا ، پیشرفت تحصیلی بیشتری داشته اند .[4]  سرعت فوق العاده تحول در همه ابعاد زندگی بشر به ویژه در حوزه تولید ، ارتباط و اطلاعات از یکسو و نزدیک شدن و به هم پیوستن سرنوشت کشورها از سوی دیگر ، نوعی انگیزه اجتماعی پدید آورده است که می توان آن را نوجوﺋﻲ و نوآوری نامید . این انگیزه و ناخشنودی ها و ناخرسندی های همراه آن در بسیاری از اجتماعات ، به خصوص کشورهای در حال پیشرفت ، زمینه را برای اصلاحات و گاه انقلاب های  سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی و ازجمله نوسازی نظام آموزش و پرورش فراهم کرده است و مردم این اجتماعات درباره وضع خود و چگونگی تعلیم و تربیت فرزندان خویش به چون و چرا می پردازند .

آنها گاه چنان شیفته نو و نوآوری می شوند که سنتهای سنجیده برآمده از میراث فرهنگی خود و امکانات و شرایط نوسازی و نوآوری را از یاد می برند و در میان کهنه و نو سردرگم می مانند .

رایانه با قابلیت های فراوانی که دارد ، قادر است دانش آموزان را به سوی خودآموزی ، خود فعالی ، تعمیق درک و فهم و پرورش استعداد و خلاقیت رهنمون سازد ، به علاوه امکان تداوم و خارج ساختن آموزش از حصار مدارس به ویژه هدایت آن به داخل منازل را    میسر می سازد . اما به لحاظ برخی محدودیت ها از جمله عدم شناخت معلمان از کارآیی آموزشی رایانه ، بی توجهی نظام تعلیم و تربیت کشور به این مسئله و به هر دلیل دیگری که تصور شود ، متأسفانه مدارس ما از این ماشین ارزشمند به مثابه ابزاری آموزشی  محروم اند . در این پژوهش کوشیده ایم به برخی امتیازات آموزشی این ماشین که برای توسعه آموزش ، یادگیری و خلاقیت بسیار مفیدند اشاره نماییم .

به امید روزی که از رایانه به منزله یک ابزار آموزشی در چرخه فعالیت های آموزشی و پرورشی استفاده شود نه به عنوان وسیله ای تجملی و زینت بخش .

سؤال تحقیق :

      مهمترین علت عدم استفاده از رایانه و اینترنت در نظام آموزشی چیست ؟

فرضیه های تحقیق :

      ١. عدم آگاهی معلمین و دانش آموزان از کارآیی آموزشی رایانه و نحوه استفاده از آن

     ٢.  عدم توجه کافی نظام آموزش و پرورش به این امر

     ٣. ترس از جایگزینی رایانه به جای معلمین و کمرنگ شدن نقش آنها

     ٤. عدم توانایی پرداخت هزینه های مربوط به آن 

روش تحقیق :

    بخشی از تحقیق به روش کتابخانه ای و بخش دیگر آن به روش پیمایشی

   انجام شده است .

هدف تحقیق :

     بررسی محدودیت های کاربرد صحیح رایانه و ارائه راهکارهای مناسب

ضرورت و اهمیت تحقیق :

ضرورت توسعه فن آوری اطلاعات و استفاده از اینترنت در آموزش و پرورش

رایانه ماشینی است که سرآمد فناوری عصر حاضر به شمار می آید . با توجه به پیچیدگی جهان امروز لازم است ما نیز فناوری خود را با پیشرفت های موجود هماهنگ کرده و آن را با نیازهای جامعه متناسب سازیم .

نوکردن نخست باید از جایی آغاز شود که به آموزش دانش ها و مهارت ها ی جدید و یادگیری عمیق تر و سریعتر می انجامد . پیشرفت سریع دانش بشری در قرن حاضر ، متنوع شدن نیازها ، تحولات سریع فن آوری به ویژه در زمینه ارتباطات ، تغییرات     عمده ای را بر جهان گذاشته و خواهد گذاشت .

استفاده از رایانه در انجام امور مختلف یک سازمان ، ایجاد دولت الکترونیکی ، تجارت الکترونیکی ، ایجاد دانشگاه ها و مدارس مجازی همگی محصول گسترش اینترنت و به طورکلی فناوری اطلاعات [1]  است. امروزه اصطلاح فناوری اطلاعات به طور وسیعی در سطح جهان منتشر شده است که آن را علم و مهارت درباره همه جنبه های به کارگیری رایانه ، ذخیره سازی داده ها و ارتباطات تعریف کرده اند .  فناوری اطلاعات را می توان بخش فنی نظام اطلاعاتی دانست که شامل سخت افزار ، نرم افزار ،  پایگاه های اطلاعاتی و شبکه های ارتباطی است .

شاید اینترنت بزرگترین عامل تغییر فناوری ، تغییر شکل بازرگانی ، رسانه ها ، سرگرمی ها و جامعه از راه های حیرت انگیز در طول تاریخ باشد اما تمامی این قدرت در حال حاضر بستگی به دگرگونی درآموزش و پرورش دارد . اینترنت امکان تحقق این هدف را که بتوانیم شرایط مناسب یادگیری را برای همه افراد کشور اعم از کودک ، نوجوان و  بزرگسال ،  زن و مرد فراهم سازیم به ما می دهد .

واقعیت این است که میلیون ها نفر در جهان هنوز نمی توانند به اینترنت دسترسی داشته باشند و  نمی دانند که چگونه شبکه جهانی دانش را در اختیار گیرند . آنان نمی دانند که چگونه اطلاعات مورد نیاز خود را به دست آورند ، چگونه از آن استفاده کنند ، چگونه آن را مبادله کنند و چگونه این اطلاعات را برای خود محفوظ نگهدارند . این افراد هم اکنون هم در معرض خطر هستند و برای رفع این مشکل آموزشی باید تدابیری اتخاذ شده و      اقدام هایی انجام شود .

به کارگیری فناوری اطلاعات و اینترنت و استفاده از امکانات رسانه های صوتی ، تصویری و گرافیکی آن  شرایط مناسبی را برای یادگیری و درک و فهم بیشتر تدریس معلمان فراهم می سازد . در واقع اینترنت راه های متنوعی را پیش روی فراگیران و معلمان می گذارد تا با تنوع بیشتری یاد گیرند و یاد دهند . استفاده از اینترنت باعث مشارکت و فعالیت افراد می شود نه انفعال آنها و امکان تعامل و ارتباط فراگیران را میسر می سازد .

ارتقاء کیفیت آموزش از طریق شبکه و اینترنت یکی از انتظاراتی است که از فناوری اطلاعات می رود . یک سؤال مهم این است که آیا یادگیری از طریق رایانه و اینترنت به اندازه سایر شیوه های یادگیری اثر بخش است ؟

نتایج تحقیقات اخیر در مورد اثر بخشی یادگیری از راه دور حاکی از آن است که این شیوه می تواند در یادگیری اثربخش باشد به شرط این که بر کیفیت آن نظارت شود .

یکی دیگر از کارکردهای اینترنت شناخت فرهنگ ملل ، شناخت تفاوت ها و تشابهات فرهنگی و دلایل این تفاوت ها و تشابهات است .

افزایش انگیزه یادگیرندگان ، فعال کردن یادگیرندگان از طریق درگیر کردن آنها با محتوای برنامه درسی و نیز کاهش هزینه های آموزشی در درازمدت از دیگر اثرات استفاده از فناوری اطلاعات در نظام آموزشی است .

برای در اختیار گذاردن اطلاعات مورد نیاز آحاد مردم لازم است شرایط زیر در نظر گرفته شود :

دستیابی آزادانه شهروندان به اطلاعات عمومی

ثبت و نگهداری دائمی اطلاعات عمومی

امنیت کشور و شهروندان

بدیهی است گسترش دستیابی همگان به اطلاعات و نیز فناوری اطلاعات مستلزم وجود قوانین شفاف دراین زمینه است . به این منظور دولت می تواند لایحه ای تنظیم کرده و به مجلس تقدیم کند که شامل بندهای زیر باشد :

تصریح اینکه برخورداری از فناوری اطلاعات و دسترسی آزادانه به اطلاعات حق همه افراد کشور صرفنظر از جنس ، سن ، مذهب و . . . است .

امکان دسترسی بی قید و شرط به اطلاعات و نیز فناوری اطلاعات برای همگان

اولویت دادن به وزراتخانه های آموزش و پرورش و علوم تحقیقات و فناوری در دستیابی هرچه سریع تر و ارزان تر به فناوری اطلاعات .[2]

مفاهیم کلی :

قاب : [3]    در زبان آموزش برنامه ای به هر یک از مراحل یا گام ها قاب گویند .

             هدف هر قاب این است که به یادگیرنده فرصت دهد تا در شرایطی که یادگیری 

            و یادداری را  آسان می سازد پاسخی بدهد که تقریبی از هدف نهایی به حساب 

            می آید .[4]

برنامه آموزشی : وقتی مجموعه مطالبی به گونه ای آرایش می یابد که به سادگی قابل

                    فراگیری باشد ،  برنامه آموزشی نامیده می شود .[5]

IT : [6]   فناوری اطلاعات ، علم و مهارت درباره همه جنبه های به کارگیری رایانه ،

          ذخیره سازی  داده ها و ارتباطات .

ICT :[7]  فناوری اطلاعات و ارتباطات که باعث ایجاد شبکه عظیم با مقیاس جهانی اینترنت 

           شده است . بنابراین علاوه بر افزایش و ارزش ویژگی های مورد نظر شبکه های 

           اجتماعی  ،  قابلیت های ارتباطی جدیدی مانند کنفرانس از راه دور یا فعالیتهای        

           توزیع شده را به وجود آورده  و دسترسی آسان تر و وسیع تر به اطلاعات را

           امکان پذیر ساخته است .[8]

خلاقیت : [9]  توانایی آفرینش چیزی بدیع و تازه

اینترنت : یکی از بزرگترین و وسیع ترین وسایل ارتباطی و رسانه ای در جهان است که با

             آن می توان  به تمام اطلاعات در نقاط مختلف دست یافت .

نتایج پژوهش های مربوط به روش آموزش به کمک رایانه

پژوهش های انجام شده درباره اثر بخشی روش آموزش به کمک رایانه نشان داده اند که اگر برنامه های کامپیوتری درست تهیه گردند و بر اصول روانشناسی یادگیری استوار باشند به پیشرفت دانش آموزان کمک زیادی می کنند . دمبو (۱٩٩٤) در بررسی پژوهش های انجام شده درباره اثر بخشی این روش آموزشی ، این گونه نتیجه گیری کرده است که آموزش به کمک رایانه وقتیکه به صورت مکمل آموزش کلاسی به کار می رود بیشتر اثر بخش است تا زمانیکه به جای آموزش کلاسی مورد استفاده قرار می گیرد . در ضمن استفاده از این روش آموزشی با دانش آموزان در سطح پیش از دانشگاه ( به ویژه در دبستان ) مؤثرتر از کاربرد آن با دانشجویان دانشگاه است .

ارمرود (۱٩٩٥) نیز با اشاره به یافته های پژوهشی مربوط به روش آموزش به کمک رایانه گفته است این روش هم پیشرفت تحصیلی یادگیرندگان را افزایش می دهد و هم در آنان نگرش مثبت تری نسبت به فعالیت های آموزشگاهی ایجاد می کند .

باید توجه داشت که رسانه های آموزشی به خودی خود در افزایش یادگیری دانش آموزان و دانشجویان تأثیری ندارند و اگر پژوهش ها نشان می دهند که آموزش به کمک رایانه یا سایر رسانه های آموزشی از آموزش با روش های سنتی اثر بخش تر بوده ، دلیلش آن است که روش ها و اصول به کار رفته درآموزش به کمک رسانه ها ، روش ها و اصول بهتری بوده اند . در واقع استفاده از رسانه های آموزشی به قول گلیزر و کولی (۱٩٧٣) باید به صورتی انجام گیرد که آنچه را روانشناسان درباره یادگیری آموخته اند ، در اختیار مدارس قرار دهد .[10]

بایلر و اسنومن (۱٩٩٣) در رابطه با استفاده از رایانه در آموزش هشدار داده و گفته اند : آموزش موفقیت آمیز به توانایی یک معلم زنده در ایجاد یک فضای احساسی وابسته است ، یعنی معلمی که ایجاد علاقه کند ، انتظار بیافریند هیجان برانگیزد ، کنش و واکنش های دانش آموزان را هدایت نماید و ارتباط های کلامی و غیرکلامی آنان را درک کند . بنابراین به همان میزانی که دانش آموزان وقت آموزشگاهی خود را در مقابل صفحات رایانه که از عهده چنین کارهایی برنمی آید صرف می کنند ، به همان نسبت یادگیری کمتر        لذت بخش می شود و معلمان کار آموزشی خود را کمتر ارضاء کننده  می یابند .

برنامه های آموزشی رایانه که برای آموزش خواندن در سال های اول ابتدایی طرح ریزی شده ، موفقیت چشمگیری داشته اند . کودکانی که آموزش رایانه ای دریافت کرده اند نسبت به گروه مشابهی که با روش های سنتی آموزش دیده اند ، در سطح معناداری بیشتر پیشرفت کرده اند .[11]

برخی از نتایج تحقیق بین المللی توسعه [12]ICT  در آموزش و پرورش

یکی از عوامل مهم و اساسی موفقیت برنامه های توسعه ICT  در آموزش و پرورش، مدیریت و رهبری آگاه ، توانمند و با کیفیت است ؛ چه مدیران مدارس در واقع رهبران هدایت کننده برنامه توسعه ICT  در مدارس هستند و برای ایفای این نقش باید از توانایی های لازم برای استفاده از شیوه های اثربخش مدیریتی برخوردار باشند تا بتوانند برای حمایت از اهداف ، هماهنگی های لازم را بین عناصر مدرسه ایجاد کنند .

بهبود فعالیت های مستمر مدارس با استفاده از برنامه های توسعه ICT ، برنامه های بلند مدت است . البته برنامه های کوتاه مدت نیز از اهمیت به سزایی برخوردارند ؛ زیرا این برنامه ها آگاهی و هوشیاری برنامه ریزان را در زمینه انگیزه ها ، شور و جدیت ایجاد شده در اثر کاربرد ICT  افزایش می دهند و نقش مدیران در بهبود فرایند یاددهی یادگیری مدارس را روشن می کنند . همچنین برنامه های کوتاه مدت به دلیل کمک به توسعه شبکه های ارتباطی و اطلاعاتی حائز اهمیت اند .

زمانی که مسئله ICT  در مدارس مطرح می شود ، توسعه مهارت های معلمان در استفاده از IT [13] به مثابه یکی از عوامل مهم برنامه مورد توجه قرار می گیرد ؛ درحالیکه کسب مهارت های کاربردی لزوما" به معنای ایجاد تفکر خلاق و منطقی یا آموزش و پرورش توسعه یافته نیست . مدارس موفق در زمینه ICT ، مدارسی هستند که فراتر از فناوری ، مسیری را تعیین و طراحی می کنند که از آن طریق یادگیری بهبود می یابد ، تفکر خلاق ایجاد می شود ، مدیران به دانش اثر بخش دسترسی می یابند ، سواد اطلاعاتی ارتقاء می یابد ، گروه های کاری تشکیل     می شود و خود ارزیابی و خود کنترلی جایگزین نظام ارزیابی سنتی می شود .

برای تغییر روش های سنتی و تکراری ، معلمان باید از توانایی های لازم برای استفاده مؤثر ICT برخوردار باشند و با علاقه و انگیزه آن را پیگیری کنند . درواقع ، معلمان نیاز دارند که برای بهبود فرایند یاددهی یادگیری در کلاس درس ، تحقیق کنند ؛ از این رو توانایی استفاده از فناوری های اطلاعاتی برای معلمان ضروری است .

تشکیل گروه های کاری معلمان در رشته های تخصصی مشابه ، نقش بسیار مهمی در قبول تغییر و نبود مقاومت در برابر آن دارد . افراد در گروه یاد می گیرند که چگونه با یکدیگر همفکری کنند ، فعالیت گروهی انجام دهند و از یکدیگر بیاموزند. این انعطاف پذیری زمینه یادگیری مطالب جدید و تغییر روش های سنتی را بهبود می بخشد .

هر مدرسه می تواند مدل خاص خود را برای توسعه ICT در آن مدرسه ارائه دهد ؛ چه در این صورت مدارس استقلال خود را حفظ می کنند و ضمنا" نسبت به الگویی که طراحی و اجرا کرده اند پاسخگو هستند و با احساس مسئولیت بیشتری آن را دنبال می کنند .

نتایج تحقیق نشان داده است که در زمینه چگونگی استفاده معلم از ICT در کلاس درس و چگونگی کاربرد آن به وسیله دانش آموزان در فرایند یادگیری اطلاعات کمی در دسترس است.[14]

استراتژی آموزش الکترونیکی در کشورهای اروپایی

۱. بررسی دقیق و پشتیبانی از طرح های اجرایی آموزش الکترونیکی

٢. پشتیبانی و حمایت از آموزش الکترونیکی

٣. تدارک برگزاری نشست ها و یا سمینارهای سالیانه اختصاصی برای بررسی عملکرد آموزش الکترونیکی در اتحادیه اروپا

٤. آگاهی دادن و ارائه اطلاعات از طریق شبکه های رایانه ای

٥. شرکت در طرح های بین المللی مربوط به استفاده صحیح و مؤثر از رویکرد ICT و آموزش الکترونیکی

٦. طراحی روش های خاص ارزشیابی و گسترش نظارت [15]

مفهوم خلاقیت از دیدگاه صاحبنظران

خلاقیت چیست و چه معنایی دارد ؟

پال توئیچل در تعریف خلاقیت چنین بیان نموده : « خلاقیت رها کردن انرژی از طریق یک تصویر ، آئین ، مراسم ، موسیقی ، کوزه گری ، ادراک الهامی ، موعظه و هر نمود دیگری که عامل رها سازی این انرژی گردد . »

این رها سازی انرژی در بعضی ها درخدمت به کل عالم و برای دیگران در آثار هنری ، ادبیات ، موسیقی و سایر بسترهای مناسب خلاقیت به ظهور می رسد .

پیتر بوم معتقد است : « خلاقیت مهار کردن کل و تمامیت است تا بتواند در برابر چشمان جریان یابد . »

اوشو فیلسوف و عارف معاصر خلاقیت را بزرگترین عصیان د رعالم هستی می داند و      می نویسد :