روش تحقیق بررسی نیروی انسانی و نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه های دانشگاهی استان خوزستان

چکیده

این تحقیق با توجه به تحولات مداوم رشته کتابداری و در نتیجه تغییر نیازهای آموزشی کتابداران، به بررسی وضعیت نیروی انسانی و نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان پرداخته است. در این پژوهش، تعداد 172 نفر از کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد در حال حاضر بیشترین دوره‌های مورد نیاز این کتابداران، فناوریهای نوین است و آنها برای اینکه خود را با این تغییر و تحولات حاصل از فناوریهای مدرن هماهنگ سازند و بتوانند بهترین و مفیدترین خدمات را در کمترین زمان ممکن به شکلی مطلوب ارائه دهند، باید در این زمینه‌ها آموزشهای لازم را ببینند؛ که لازمه آن برنامه‌ریزی و تدارک این آموزشها توسط مسئولان ذی‌ربط می‌باشد.

کلیدواژه‌ها: کتابداران، کتابخانه دانشگاهی، آموزش ضمن خدمت، فناوری اطلاعات،

مقدمه

کتابخانه‌ها به عنوان حافظ و اشاعه دهنده دانش بشری در طول تاریخ همواره دستخوش تغییر و تحول بوده‌اند. آینده کتابخانه‌ها بویژه کتابخانه‌های دانشگاهی، در گرو همگامی و سازگاری با تغییرات جاری در دانشگاههای علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوریهای مربوط به آن است. این امر، مستلزم یادگیریهای مکرر و آموزشهای مستمر در حین کار می‌باشد. «چاتیما ساکنناد» آموزش در محیط کار را این‌گونه تعریف کرده است: «گستره‌ای از مفاهیم، فرایندها و فعالیتهایی که کارکنان در محیط کار به دست می‌آورند. حاصل این یادگیری باید به توسعه دانش، مهارت، ارزشها، رفتارها و فعالیتهای کارمند در محیط کار بینجامد. قبل از اینکه درباره آنچه باید یاد گرفته شود بحث کنیم، باید بدانیم به چه مهارتهایی نیاز است و چه کسانی به این مهارتها نیاز دارند و چه کسانی باید این مهارتها را بیاموزند؟ این تحقیق در همین راستا و در سراسر کتابخانه‌های دانشگاهی خوزستان انجام شده است.

سؤالهای پژوهش

- کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان از نظر جنسیت، سن، سابقه کار، تجربه کاری در مدیریتها و بخشهای مختلف کتابخانه، نوع مدرک و میزان تحصیلات، چه وضعیتی دارند؟

- کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان، به لحاظ شرکت در دوره‌های آموزش مختلف در چه وضعیتی قرار دارند؟

- از دیدگاه کتابداران، نقش دوره‌های آموزشی در ارتقای مهارتها و ارتقای شغلی آنها به چه میزانی است؟

- لزوم برقراری دوره‌های آموزشی در بخشهای مختلف کتابخانه از دیدگاه کتابداران به چه میزانی است؟

- از دیدگاه کتابداران، نقش انجمنها و سازمانهای علمی کتابداران، در امر برقراری دوره‌های آموزشی به چه میزانی است؟

- از نظر کتابداران، بهتر است آموزش ضمن خدمت به چه شکلی برگزار شود؟

- مشکلات آموزش ضمن خدمت از دیدگاه کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان چیست؟

فرضیه‌ها

1. بین نوع و میزان تحصیلات با نیازهای آموزشی کتابداران رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

2. بین دوره‌های آموزشی طی شده و نیازهای مهارتی کتابداران رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

3. بین جنسیت کتابداران و نیازهای مهارتی کتابداران تفاوتی معنادار وجود دارد.

پیشینه تحقیق

مزینانی (1377) در بررسی نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دانشگاهی و مراکز اطلاع‌رسانی ایران، نیازهای مهارتی کتابداران و مدیران دارای مدارک تحصیلی گوناگون در مقاطع مختلف را بر اساس 28 اولویت مورد پیمایش قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد از نظر کل جامعه کتابداران، نیازهای مهارتی اولویتهای اول تا پنجم عبارتند از: فناوری اطلاعات، نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، آشنایی با مراجع تخصصی، آشنایی با بانکهای اطلاعاتی و مبانی رایانه.

فتاحی (1377: 63 49) با تأکید بر برخی از زمینه‌‌های تأثیرگذار فناوری نوین بر کار کتابخانه‌ها و کتابداران، فناوری اطلاعات را مهمترین جنبه از فناوری جدید پیوسته و در حال تحول و پیشرفت می‌داند که کتابداران برای حفظ جایگاه خود، باید فعالانه با آن آشنا شوند و تأکید دارد که به موازات کاربرد فناوری نوین در کتابخانه‌ها، دانسته‌های مربوط به این فناوریها را در کلاسها، همایشها و نمایشگاهها به کارکنان منتقل کنند.

نیک‌کار و فرزین (1379: 58 47) در بررسی آموزش تکنولوژی جدید اطلاعات به کتابداران و تأثیر آن بر بهره‌وری، آموزش را یکی از عوامل مهمی می‌دانند که تأثیری قابل توجه در بهره‌وری دارد. آنها نشان داده‌اند 5/87% از کتابداران در انجام امور خود از فناوری جدید استفاده می‌کنند، 96% آنها نسبت به کسب مهارتهای جدید احساس نیاز می‌کنند، آنها سواد رایانه‌ای و آشنایی نبودن کامل با پایگاههای اطلاعاتی و شبکه‌های رایانه‌ای را مهمترین نیاز آموزشی خود تشخیص داده‌اند.

رزام و الجو[4] (1998) در بررسی آموزش فناوری اطلاعات به نسل تازه کتابداران در کشورهای در حال رشد، بیان می‌کنند که برای فایق آمدن بر چالشهای جامعه اطلاعاتی و برآورده کردن خواسته‌های آن، به تربیت نسل جدیدی از کتابداران در حوزه روشهای نوین ذخیره و بازیابی اطلاعات نیاز است. تولید و عرضه بی‌حد و حصر اطلاعات، گسترده‌ شدن افقهای فکری و فرهنگی، ظهور فناوریهای نوین، پیشرفتهای فناوری پردازش اطلاعات و افزایش روزافزون حوزه‌های موضوعی و رشته‌های جدید، مشخصه‌های دنیای امروز هستند که مسائل اطلاعاتی متعددی را با خود همراه کرده‌اند. حل این مسائل تنها از طریق درک صحیح موقعیت و آگاهی از چگونگی تولید و زایش اطلاعات، ذخیره، بازیابی، اشاعه و استفاده آن میسر است.

واتکینز[5] و مارسیل[6] خاطرنشان می‌کنند: «یادگیری در محیط کار شامل شرایطی از قبیل کارآموزی و توسعه منابع انسانی است. بویژه بازآموزی که شرط برتر است و به آموزش شغلی بازمی‌گردد. موارد بالا همه بر اهمیت آموزش بویژه آموزش حین کار کارکنان کتابخانه تأکید دارند. تحقیق حاضر نیز با روش پیمایشی اهمیت، ضرورت و نوع این آموزش را در استان خوزستان مورد بررسی قرار داده است.

روش پژوهش و ابزار گردآوری اطلاعات

جامعه مورد پژوهش

جامعه مورد پژوهش، 172 نفر از کتابداران شاغل در 52 کتابخانه دانشگاهی استان خوزستان اعم از دانشگاه دولتی، آزاد و پیام نور است. این تحقیق کتابخانه‌های دانشگاهی استان خوزستان (دولتی، آزاد، پیام نور) را شامل می‌شود.

نوع پژوهش پیمایشی است و بر آن است تا با شناخت وضعیت موجود، شیوه‌هایی را برای ارتقای سطح مهارت و دانش کتابداران دانشگاهی استان خوزستان ارائه نماید. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه، حاوی 22 سؤال است. این سؤالها به دو قسمت تقسیم می‌شوند؛ قسمت اول مربوط به اولویتهای نیازهای آموزشی با 20 پرسش است و قسمت دوم اولویتهای نیازهای مهارتی است که سه محور نیاز به علوم پایه رایانه، نیاز به علوم تخصصی کتابداری و نیاز به علوم فناوری اطلاعات را در نظر دارد. پاسخهای سؤال 21 بر اساس یک مقیاس پنج درجه‌ای (طیف لیکرت) از 27 مورد از نمونه مورد بررسی، ارزیابی گردید. پرسشنامه میان 172 کتابدار دانشگاهی در استان خوزستان توزیع شد. 18 نفر از کتابداران به پرسشنامه پاسخ ندادند. 107 نفر پاسخ‌دهندگان در دانشگاه دولتی، 37 نفر در دانشگاه آزاد و 10 نفر در دانشگاه پیام نور کار می‌کردند.

دامنه تحقیق

کتابخانه‌های دولتی در این استان شامل کتابخانه‌های مرکزی و اقماری دانشگاه شهید چمران، کتابخانه‌های اقماری و مرکزی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور و چندین کتابخانه تابعه در شهرستانهای استان و همچنین شامل کتابخانه دانشگاه صنعت نفت، کتابخانه آموزشکده فنی سازمان آب و برق و کتابخانه ضمن خدمت آموزش و پرورش است.

خلاصه یافته‌‌ها و تحلیلهای نهایی

5/69% کتابداران زن و 5/30% مرد هستند. این امر غالب بودن جامعه زنان در کتابخانه‌های دانشگاهی را نشان می‌دهد. بیشترین تعداد پاسخ‌دهندگان در گروه سنی 3026 سال قرار دارند که نشان‌دهنده جوان بودن این جامعه است و کمترین تعداد آنها در گروه سنی 4035 سال قرار دارند. افرادی که در گروه سنی 3026 سال قرار دارند احتمالاً انگیزه بیشتری برای یادگیری و آموزش مستمر دارند. بیشترین کتابداران مدرک تحصیلی لیسانس دارند. از این تعداد، فقط 8/55% در رشته علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و بقیه تحصیلات غیرکتابداری داشته یا دیپلم هستند. نتیجه اینکه، بیش از نیمی از کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی، در بخشهای تخصصی خود از افرادی با تحصیلات غیرکتابداری بهره می‌گیرند.

بیش از 8/46% کتابداران زیر 5 سال سابقه کار دارند، لذا بخش عمده‌ای از کتابداران مورد بررسی از دانش‌آموختگان جوان هستند. دانش‌آموختگان جوان اغلب مایلند تجارب و مهارتهای خود را گسترش دهند و برای آموزش اهمیت خاصی قائلند.

4/58% از کتابداران به صورت رسمی در کتابخانه‌ها استخدام هستند و 5/19% آنها به صورت پیمانی کار می‌کنند. در مجموع حدود 9/77% از کتابداران به صورت بلندمدت در کتابخانه‌ها استخدام هستند. این امر نشانگر این واقعیت است که سرمایه‌گذاری بر روی آموزشهای ضمن خدمت کتابداران این کتابخانه‌ها در درازمدت از نظر کیفی و بهره‌وری نیروی انسانی بسیار مقرون به صرفه است.

بیشترین کتابداران شاغل در نمونه مورد بررسی، در بخشهای مختلف کتابخانه از جمله مدیریت کتابخانه، خدمات مرجع، خدمات عمومی، تهیه و سفارشها، سازماندهی مواد و نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی، کمتر از 5 سال تجربه کار دارند. فقط 59% از آنان در دوره‌های آموزشی ضمن خدمت شرکت کرده‌اند.

2/16% یک نوبت، 9/16% دو تا سه نوبت و 9/1% بیش از سه نوبت در دوره‌های آموزشی علوم کتابداری شرکت کرده‌اند.

1/9% یک نوبت، 4/10% دو تا سه نوبت و 13% بیش از سه نوبت در دوره‌های آموزشی علوم رایانه شرکت کرده‌اند.

8/18% یک نوبت، 11% دو تا سه نوبت در دوره‌های آموزش نرم‌افزارهای کتابداری شرکت کرده‌اند.

9/3% یک نوبت، 3/1% آنان دو تا سه نوبت در دوره‌های آشنایی با بانکهای اطلاعاتی شرکت کرده‌اند.

نتایج نشان می‌دهد بیش از نیمی از کتابداران در نمونه بررسی هیچ‌گونه دوره آموزشی را طی نکرده‌اند، که این خود ضرورت طراحی و برنامه‌ریزی جدی برای آموزشهای ضمن خدمت را برای این کتابداران نشان می‌دهد. بنابراین توجه به نیازهای آموزش کتابداران برای ارائه خدمات بهتر توسط آنها، خواسته‌ای کاملاً توجیه‌پذیر است.

از این تعداد شرکت‌کننده در دوره‌های آموزشی، 8/57% دوره‌های آموزشی را مفید ذکر کرده‌اند و 4/34% میزان کسب مهارتهای جدید از این دوره‌ها را تا حدودی بیان کرده‌اند. این نتیجه بیانگر این موضوع است که اگر دوره‌های آموزشی مطابق با نیازهای کتابداران و با توجه به تغییر و تحولات حاصل از فناوری ارائه شوند، مطمئناً ثمربخش خواهند بود.

1/96% از کتابداران نیاز به ارتقا و افزایش دانش و اطلاعات حرفه‌ای و کسب مهارتهای جدید را یک ضرورت دانسته‌اند. بنابراین، مناسب است نهادهای ذی‌ربط و مدیران کتابخانه‌ها در جهت برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای دوره‌های ضمن خدمت اقدامهای لازم را انجام دهند، زیرا هرگاه قبل از به کارگیری فناوری، آموزشهای لازم ارائه گردد، از بسیاری دوباره‌کاریها جلوگیری می‌شود.

این کتابداران مجموعه عوامل تحولات فناوری اطلاعات، ارتقای علمی و شغلی، تنوع و افزایش نیازهای استفاده‌کنندگان و نقص برنامه‌های رسمی دانشگاهها را به ترتیب، دلایل اصلی ضرورت کسب مهارتهای جدید قلمداد کرده‌اند. بنابر یافته‌های پژوهشی، تحولات فناوری اطلاعات مهمترین عامل در احساس نیاز کتابداران به کسب مهارتهای جدید است. بنابراین، مسئولان باید سیاستی را برگزینند تا دوره‌های آموزشی بیشتر در زمینه‌ فناوری‌های نوین برای کتابداران فراهم شود و اینکه درصد کمی از این کتابداران ضرورت کسب مهارتهای جدید را نقص برنامه‌های رسمی دانشگاهی ذکر کرده‌اند. به نظر می‌رسد سرفصلهای درسهای کتابداران مناسب باشد و عامل اصلی، نحوه ارائه و نبود امکانات لازم برای تدریس آنهاست.