مقدمه :
روشی برای انجام پروژه هاست که به موجب آن در مرحله پیش از شروع پروژه یک پیمانکار برای مدیریت و اجرای پروژه منصوب شده و بر مبنای نرخی مشخص به او پرداخت می‌شود. این نرخ شامل درصدی از سود و هزینه‌های بالاسری ثابت است. تمام کارهای عملیاتی پروژه توسط پیمانکاران فرعی که با مشاورت کارفرما و مشاوران حرفه‌ای انتخاب شده‌اند انجام می‌شود.
شرح :
پیمانکار مدیریت شخصیتی است حقوقی که به نمایندگی از طرف مجری طرح مسوولیت مدیریت، کنترل و هماهنگی پروژه ها و مراحل اجرایی را به عهده دارد. مدیریت طرح وظایف خود را در چارچوب روشها، ضوابط و دستورالعملهایی که به تایید مجری رسیده است انجام داده و با اعمال مدیریت مستقیم و روزانه بر سایر عوامل اجرایی در مقابل مجری مسئولیت صحت انجام کیفی و کمی کار را طبق مشخصات، برآوردها و برنامه‌های اولیه، و تغییرات احتمالی آن با ارائه گزارشات مستمر بعهده دارد.
چالشهای عمده بیرونی
حال، با این تعریف و مشخص بودن اهداف، بنده حدود و خلاصه مشکلات و چالشها را می توانم به طور فهرست وار به این شرح مطرح کنم. از نظر من مشکلات بیرونی یا محیطی عبارتند از:
- عدم برقراری حمایت تعرفه ای منطقی با توجه به اینکه اکثر پروژه های بزرگ صنعتی به لحاظ کارفرمایی، دولتی بوده و در مناطق ویژه اقتصادی اجرا می شود.
- ثبات نرخ ارز در داخل کشور و متقابلاً افزایش سالیانه تورم طی چند سال اخیر
- نبود شرایط مساوی در صفحه رقابت با پیمانکاران خارجی به لحاظ تامین منابع مالی و نقدینگی مورد نیاز پروژه
- نظام حقوقی یکطرفه که هم اکنون بین کارفرما و پیمانکار وجود دارد.
- عدم شفافیت مقررات مربوط به مناقصات
- کمبود قوانین حمایتی و لحاظ نشدن توانمندیهای بالقوه صنعت کشور
- نبود تمهیداتی برای سازمانهای پولی و مالی کشور در جهت تامین سرمایه و صدور ضمانتنامه‌ها
- عدم دقت ، کنترل و نظارت بر اجرای صحیح بندهای دستورالعمل نظارت بر اجرای ماده سه قانون حداکثر
- نبود ساختار مناسب نظام بانکی در خصوص حمایت بانک ها در تامین نقدینگی سازندگان و پیمانکاران و نظام بیمه ای در خصوص پوشش بیمه ای برای فراهم آوردن محیط مناسب درجهت جلب مشارکت دیگران در ریسک احتمالی
- عدم استفاده بهینه از ظرفیتهای موجود در کشور و ایجاد ظرفیتهای جدید.
مشکلات درونی
از لحاظ مشکلات درونی می توان به این موارد اشاره کرد:
- بنیه مالی ضعیف شرکتهای پیمانکاری عمومی و به طور کلی نظام پیمانکاری
- کمبود تجربه در اجرای پروژه های بزرگ و نیاز به جذب تکنولوژی از منابع خارج و مشارکت شرکتهای پیمانکاری داخلی در پروژه
- نبود مهارتهای قابل رقابت در عرصه های بین‌المللی در زمینه مهندسی ، تامین و تدارک یا ساخت، نصب و راه اندازی پروژه‌های نفت و گاز و پتروشیمی
- ماهیت تکنولوژیک و محتوای به شدت تخصصی پروژه ها
- و بالاخره نبود آموزش کلاسیک.
اتحاد: کارفرما به عنوان نماینده دولت، نوع کارش با مشاور و پیمانکار متفاوت است. شاید یکی از گیرهای اصلی پیمانکارها در صنعت این است که اعتماد به توانمندیهای داخلی نیست. یعنی اگر بخواهیم به توسعه مدنظر برسیم، باید اعتماد کنیم و تا زمانی که این اعتماد به وجود نیاید سیستم های پیمانکاری رشد نخواهدکرد. لذا من فکر می کنم که این نگاه را باید عوض کنیم. البته تحولات خوبی صورت گرفته است. پیمانکاران ما درحال حاضر ضعف هایشان را در تعامل با شرکتهای خارجی جبران می کنند. از رهاورد این ارتباط، ارتقای خوب فنی و تکنولوژیکی است.
درمورد قوانین حمایتی هم دوستان متفق القول هستند. به نظر می رسد ما روی بحث تسهیلات بانکی کارهایی باید انجام دهیم. یعنی برای پیمانکار دریافت وام با سود 23 تا 26 درصد صرف نمی کند که در یک پروژه هزینه کند، بعدا 8 درصد سود برای خودش برآورد کند. این هم جزو قوانین محیط بیرونی است و باید سود تسهیلات بانکی را کم کنند تا امکان فعالیت پیمانکاران داخلی بیشتر شود. بحث دیگر تضمین هاست. الان بخشی از توان مالی پیمانکار، صرف سپرده‌گذاری برای تضمین می شود که باید راهکارهای دیگری برای این امر پیدا کرد. یا اینکه روی برخی از پروژه ها اصرار است که لیدر باید حتما خارجی باشد. این مسأله باعث می شود که کشورهای خارجی برای اجرای بعضی از پروژه ها مشکلاتی ایجاد کنند. اگر این نگاه را عوض کنیم و به مجموعه های داخلی اعتماد کنیم، مطمئنا می توانیم پیشرفت بهتری در حوزه پیمانکاری داشته باشیم.
اگر دستگاههای کارفرمایی ما بوروکراسی زائد خود را حذف کنند، ارتباط کارفرما و پیمانکار روان تر می شود. علت اصلی خیلی از مشکلات پروژه های موجود، مقررات دست و پاگیر در ارتباطات بین کارفرما و پیمانکار است و این مسأله باعث می شود روی زمان و هزینه اجرای پروژه تاثیر منفی بگذارد. یک مشکل دیگراینکه در پروژه های صنعتی برآوردهایی که ما از کار داریم با آنچه عملی می‌شود، یکی نیست. ما چه کار باید کنیم که اطلاعاتمان به روز شود. گاهی کارفرما اصرار دارد که حتما باید با مرز این برآورد کار تمام شود. این یک چالش است؛ زیرا نه پروژه تمام می شود و نه در زمان مقرر به بهره برداری می رسد.
اگر حساب کنیم می بینیم هزینه هایی که ما بابت از دست دادن پروژه ها متحمل شده‌ایم، بیشتر از آن چیزی است که بین پیمانکار و کارفرما اختلاف است.
در محیط درونی هم آموزش و ارتباط و تعامل با شرکتهای خارجی برای کسب دانش فنی از مسایل مهم است که به آنها قبلا اشاره شده است. به تدوین دانش فنی واجرای پروژه ها در سیستم های ما توجهی چندان نمی شود. ما پروژه های مشابه را در چند جا اجرا می کنیم، ولی در هیچ جا آنها را مستند نمی کنیم. هرچند که بخشهایی را باید براساس شرایط آب و هوایی و مشکلات موجود تطبیق دهیم. همچنین پرت هزینه های ناشی از تکرار پروژه های مشابه یکی از مشکلات ماست که باید برای رفع آنها تلاش کنیم.
دکتر امام جمعه زاده: دوستان به نکات مهم واساسی در محیط پیرامونی اشاره کردند. در ادامه بحث به فرهنگ کارگروهی و تیمی و لزوم شفاف سازی در قوانین و مقررات و نظام حقوقی یکطرفه و نیز بوروکراسی و قوانین و مقررات زائد اشاره داشتند. مسأله بسیار مهم دیگر بحث تسهیلات بانکی و بیمه ای و اعتباری برای توسعه نظام پیمانکاری و اعتماد به توانمندی داخلی است. در حوزه داخلی هم اشاره های اساسی به باز آموزش عوامل انسانی و مستندسازی تجارب و آموخته ها و بحث اخلاق حرفه ای در صنعت پیمانکاری شد که بسیار مهم است.
بحث دیگر، بنگاههای کوچک مدیر و مالک است که باید خود را توسعه دهند و تبدیل به بنگاههای بزرگ شوند. شرکتها باید از خاص به عام تبدیل شوند تا با توانایی بیشتر و تعامل با شرکتهای خارجی بتوانند هرچه بیشتر انتقال تکنولوژی و دانش فنی درجهت ارتقای خودشان انجام دهند. من اجازه می خواهم اضافه کنم لزوم یک برنامه ریزی استراتژیک و راهبردی برای این بنگاهها اساسی است و باید تحلیل درست و واقعی از وضع موجود و پیش بینی درستی از آینده و مسیری که باید در آن جهت حرکت کنند، داشته باشند. مزیت رقابتی خود را باید درست تشخیص دهند و روی آن تمرکز کنند تا بتوانند سهم بازار بیشتری را داشته باشند. مهمتر اینکه آنچه به دست می آورند در درون بنگاه خرج توسعه کنند، نه اینکه آن را مصرف امور جانبی و بیرونی کنند. آماده فرمایشات دیگر دوستان هستیم.
ثریایی: یکی از نکاتی را که من اشاره کردم بحث فرهنگسازی بود که چگونه می توانیم فرهنگ تضاد و تقابل را به فرهنگ تعامل و مشارکت تبدیل کنیم. اتفاقا براساس این تفکر بود که کمیته راهبرد ارتقای توان پیمانکاران را در معاونت امور مهندسی و فناوری تشکیل دادیم.
در این کمیته، هم اعضای انجمن های حرفه ای و هم مدیران صنعت نفت در یک فضای برابر، مشارکت دارند و این کمیته دارای 5 کارگروه تخصصی با همان ترکیب است. در سالیان گذشته ما همدیگر را محکوم می کردیم و همیشه فکر می کردیم که آن یکی است که مشکل دارد. حالا بحث ما این است که بگوییم همه مان مشکل داریم و باید با مشارکت یکدیگر، مشکلات را برطرف کنیم.
به نظر من در بحث کارفرما، خلط ایجاد کردیم و بخش تصدی گری و بخش حاکمیت را در یک قالب ریختیم، این بخشها باید از هم جدا شود. پایش های اهداف حاکمیتی باید به مرجعی در وزارتخانه ها محول شود. کارفرمایان اگر می خواهند کارفرمای پروژه باشند عین کارفرما باید عمل کنند و خودشان را حاکم ندانند، حاکمیت در وزارتخانه شکل بگیرد نه در شرکتها. این امر شاید به ما کمک کند که کسی از حاکمیت اعتبار نتواند بگیرد و کار خودش را انجام دهد. اهداف حاکمیتی بحث توسعه را درپی دارد. توسعه منابع انسانی بحث حاکمیتی است، بحث یک کارفرما در پروژه نیست. درمورد پایش قوانین حمایتی باید عرض کنم که به نظر من هزاران کارفرمای دولتی موجود توانایی پایش اهداف حاکمیتی را ندارند. آنها کنترل زمان و هزینه و کیفیت را در اجرای پروژه عهده دار هستند. اگر از آنها بخواهیم صدها موضوع دیگر را هم دنبال کنند، اشتباه می کنیم.
ضرورت آموزش
من آموزش را جزء وظایف حاکمیتی می بینم. اگر بخشهایی از حاکمیت این وظیفه را به درستی ایفا نمی کنند، وزارت نفت باید متولی این باشد که توسعه نیروی انسانی را برای پیمانکاران داخلی ایجاد کند. ما باید در برنامه چهارم توسعه، 350 هزار نفر کارگر حرفه ای آموزش دیده داشته باشیم تا با این کار، تورم نرخها را مهار کنیم. پس باید نیروی انسانی برای پروژه های خود تربیت کنیم. وزارتخانه‌ای که طی یک برنامه 5 ساله 75 میلیارد دلار بخواهد طرح اجرا کند، باید 500 میلیون دلار هم برای آموزش و بسترسازی هزینه کند تا پیمانکاران بتوانند به راحتی نیرو دراختیار داشته باشند. وقتی ما یک درصد از هزینه پروژه را به عنوان آموزش انتقال تکنولوژی برای بخش کارفرمایی هزینه می کنیم، می توانیم 2 درصد هزینه پروژه را هم برای آموزش حرفه ای هزینه کنیم. این موضوع یکی از مباحث اساسی کمیته راهبردی ارتقای توان پیمانکاران می باشد.
باید با کمک اساتید و پیمانکاران و مدیران کارفرما بحثهای مدیریت ریسک، تضمین، اعتمادسازی و مستندسازی در اجرای قراردادها را موردتوجه و مطالعه بیشتر قرار دهیم. مستندسازی برای این است که تجربه های به دست آمده دراجرای پروژه ها را به پروژه های بعدی منتقل کنیم و اگر اشتباهاتی هم مرتکب شده ایم، در پروژه های دیگر تکرار نکنیم. اجرای یک پروژه نباید بیش از 4 سال طول بکشد، کارفرما باید به دنبال این باشد که واقعا زمان و هزینه و کیفیت را کنترل کند.
عواملی که در پروژه گزینش می شوند باید آدمهای خلاق و شجاع و تصمیم گیر باشند و از اشتباهاتشان نترسند. با تفکیک خطاهای عمدی و سهوی از یکدیگر و عدم برخورد با خطاهای غیرعمدی، می‌توانیم اعتماد به نفس را در آنها تقویت کنیم و باعث توسعه منابع انسانی خود شویم. شاید بیمه مسئولیت مدنی مدیران وکارشناسان بخش کارفرما درمورد خطاهای غیرعمد آنها، به این امر کمک کند. امروز بیمه مسئولیت در همه شغلها گسترش پیدا کرده است. بیمه مسئولیت مهندسی، پیمانکاری هم به وجود آمده است. چرا بیمه مسئولیت کارکنان کارفرما را نداشته باشیم.
امروز در دنیا نوع قراردادهای نفت و گاز و پتروشیمی متحول و مشارکتی شده است. یعنی اصلا بحث تضاد منافع وجود ندارد و کارفرما و ذی نفعان و پیمانکاران مجموعا در سود و زیان پروژه سهیم هستند. اصول و مبانی این قراردادها به هیچ طرفی از قرارداد اجازه نمی دهد به خاطر اشتباه، طرف دیگر را مورد بازخواست قرار دهد، مگر خطا عمدی باشد. اگر در اجرای قرارداد متضرر شدند،50 درصد را کارفرما تامین می کند و اگر در اجرای کار مهندسی ارزش کردند، کارفرما را هم در سودش سهیم می کنند. ما فاصله طولانی داریم تا به این نوع قراردادهای ارتباط محور برسیم. قراردادهای آلیانس از سال 2000 به بعد در کشورهای توسعه یافته شروع شده است. هدف اصلی ما از مشارکتهای مجموعه در کمیته‌‍‌ها و کارگروههای تشکیل شده، ایجاد فرهنگ مشارکت برای رسیدن به این نوع قراردادهاست.
جمع بندی
دکتر امام جمعه زاده: با اجازه دوستان من یک جمع بندی از نظرات دوستان عرض کنم. باتوجه به چشم انداز و برنامه های توسعه، ارتقای توانمندیها، افزایش ظرفیتها و توسعه صنعت پیمانکاری برای اجرای طرحهای توسعه، از الزامات ملی تلقی می شود. به طورکلی این برنامه ها شاید بدون توجه به الزامات اصلی اش که توسعه ظرفیتهای اجرایی است تنظیم شده باشد. بنابراین باید فکر عاجلی برای توسعه این ظرفیتها کرد تا برنامه ها به اجرا درآید. پس اساس بحث که توسعه نظام پیمانکاری است به این دلیل موردبحث و بررسی قرار می گیرد.
در این زمینه ابتدا دوستان اشاره داشتند به لزوم اصلاح نگاهها و دیدگاههای بنیادی و لزوم کار فرهنگی و فرهنگسازی در سه محور اساسی. نخست اینکه نگاه به صنعت پیمانکاری ما باید از نگاه منفی و ضدارزشی به نگاه مثبت تبدیل شود. دوم اینکه باید فرهنگ تضاد و تعارض فی مابین طرفین اجرای طرحهای توسعه، فی مابین کارفرما و پیمانکار و فی مابین مردم و اجراکنندگان طرحها، به فرهنگ تعاون و همکاری بدل شود. سوم اینکه باید فرهنگ کار تیمی و گروهی ارتقا یابد و به سمت فرهنگ اتفاق و تعامل حرکت شود.