روش تحقیق بررسی مدیریت مشارکت کارکنان با رویکرد مدیریت اسلامی

بررسی مدیریت مشارکت کارکنان بارویکرد مدیریت اسلامی

امروزه مسئله مدیریت چه مدیریت بازرگانی چه مدیریت صنعتی چه مدیریت اداری و چه مدیریت روحانی فوق العاده مورد توجه است .عصر ما را عصر مدیریت یعنی عصری که ما انسانها باید در کارهایی که به ما واگذار می شود رشد به تعبیر اسلامی داشته باشیم و نداشتن انهم عذر نیست باید برویم و کسب کنیم . " استاد شهید مطهری"

مشارکت رکن اصلی نظام مدیریت کیفیت جامع است که سبب اطمینان٬ بهبود ارتباطات  و وابستگی متقابل بین افراد سازمان می شود.حضرت علی (ع)  در نهج البلاغه می فرمایند : لا ظهیر کالمشاوره یعنی هیچ پشتیبانی چون مشورت نیست .

اصل کرامت انسانی و احترام به عقول و استفاده از نظرات دیگران از اصول اساسی مدیریت اسلامی است .

مشارکت در مدیریت عبارتست از:

-ایفای نقش از طریق اظهار نظر

-ارائه پیشنهاد

-تصمیم گیری و قبول مسئولیت در زمینه فعالیت های سازمان

-انتخاب نوع کار

نظام مدیریت بر مبنای مشارکت  بر عکس نظام مدیریت غربی به همه اجازه می دهد پیشنهاد کنند.

مقدمه :

اسلام نظام مدیریت خاص خود را دارد نظام مدیریتی که عالیترین نعمات الهی دنیا واخرت را نصیب مردم خواهد نمود.

نظام مدیریتی که با سرعتی عجیب جامعه را رو به رشد و ترقی و تکامل پیش خواهد برد. نظامی که تمام درهای رحمت الهی را بروی مردم خواهد گشود. نظامی که مردم را از جهل و گمراهی نجات خواهد بخشید .نظامی که ریشه ظلم و ستم و بهره کشی را از جامعه بر خواهد کند.

_شباهت های پارادایم* مدیریت اسلامی با سایر پارادایم های مدیریتی دولتی:

با مروری بر پارادایم های موجود در مدیریت دولتی و ابعاد مختلف این پارادایم ها و مقایسه آن با فرهنگ اسلامی در می یابیم که بر اساس اصول اساسی پذیرفته شده در اسلام هر کدام از این پارادایم ها دارای نقاط اشتراک زیادی با مفروضات و باورهای اسلامی می باشد. به عنوان مثال تاکید بر عقلانیت و نظم منطقی در اداره امور مسلمین که ایات و روایات زیادی نیز دراین خصوص ارائه شده است وجه اشتراک باورهای بنیادین اسلام با پارادایم مدیریت دولتی سنتی است. از طرفی تاکید بر اقتصاد و ارائه احکام مختلف در این زمینه، از خصوصیات بارز مدیریت در اسلام می باشد که به نوعی در پارادایم مدیریت دولتی نوین مد نظر قرار گرفته است و نهایتاً خدمت به خلق، توجه به حقوق شهروندی و دادن آزادی توام با پاسخگویی به مدیران، بارها در قرآن مجید، نهج البلاغه و سایر کتب معتبر اسلامی مورد تاکید قرار گرفته است که در پارادایم خدمات عمومی نوین نیز مورد توجه اندیشمندان و پیروان این مکتب بوده است.

یکی از مهمترین تعالیم واموزه های مدیریتی اسلام٬ مشارکت و مشورت در کارهاست:

مشارکت از دیدگاه نظام مدیریت مشارکتی را می‌توان به اختصار چنین تعریف نمود: ((همکاری و تعاون فکری افراد در کسب موفقیت گروهی به نحوی که این همفکری افراد را تشویق نماید تا هدف‌های سازمان را هدف‌های خود دانسته مسئولیت دستیابی به آنها را به دوش گرفته و در اجرای مؤثر فعالیت‌ها سهیم شوند به دیگر بیان مشارکت به معنای شرکت داوطلبانه و آزادی افراد در تصمیم‌گیری‌ها از طریق ارائه پیشنهادات مفید و انجام کارها و پیشبرد فعالیت‌های گروهی سازمان می‌باشد)).

مدیریت مشارکتی پدیده‌ای است ذهنی و فرهنگی که باعث می‌شود کارکنان بی‌انگیزه و نظاره‌گر، به کارهای گروهی  کشیده شوند و احساس مسئولیت نمایند. این شیوه باعث ارتقای میزان بهره‌وری، ابتکار، انضباط، تقلیل تنش‌ها و شکایات، افزایش تحرک، اجتناب از جزئی‌نگری، تصمیم‌گیری جمعی، انعطاف‌پذیری، جلوگیری از خودبینی و خودکامگی، مردم‌سالاری، رشد شخصیت و... می‌گردد.

ویژگی بارز این نوع مدیریت به عنوان شالوده اصلی آن ایجاد همفکری و همدلی بین مدیریت و کارکنان یک سازمان در همه زمینه‌ها و پدید آوردن سیستم و نظامی برای این منظور می‌باشد.

مشارکت participation به معنای مردم سالاری یکی از میراث های کهن یونان باستان است که پس از یک فراموشی طولانی ، در عصر حاضر در اندیشه های آدام اسمیت با عنوان " نیرومند کردن و قدرت بخشیدن " دگر باره شکل گرفته است و در هیات "واگذاری قدرت به مردمان " در جامعه متولد گردیده و در جوامع مختلف روزهای رو به رشد و پویایی خود را طی میکند.

اگر چه نظام سیاسی کشورهای باختری از دویست سال پیش همیشه رد پایی از مشارکت را در جامعه خود دیده اند اما هنوز سازکارهای ضروری برای معنی دار کردن مشارکت مردم آنچنان که باید پدید نیامده و مردم هنوز هم در سرنوشت خویش دخالتیی آگاهانه نداشته و ندارند. طبیعی است که در جوامعی که ساختار مدیریتی آنها هنوز هم بوی عصر پدر سالاری میدهد وبسیاری از بایدهای ابتدایی علم مدیریت از جملهء‌ناشناخته هاست ، اصل مدیریت مشارکتی هر لحظه هزاران بار ، با تیغ تیز جهالت قربانی میشود . بنابراین در چنین شرایطی ابتدا باید در انتخاب مدیران متخصص و باتجربه توان و انر‍‍‍‍‍ژی خود را صرف نمود و بعد به فرهنگ سازی در زمینه مشارکت سازمان ها پرداخت .

از طرفی مدیریت مشارکتی حاکی از مشارکت کارکنان در وظایف خاص مدیریت است که عبارتند از برنامه ریزی ، سازماندهی ، هماهنگی ، هدایت ورهبری و کنترل و نظارت . وظیفه برنامه ریزی در راس وظایف خاص مدیریت قرار دارد و جوهره برنامه ریزی تصمیم گیری است پس اصلیترین و واقعی‌ترین مشارکت ، شرکت و نفوذ کارکنان در تصمیم‌گیریهای سازمانی است .

کشور ایران کشوری اسلامی است که 98 درصد جمعیت ان را مسلمانان تشکیل می دهند و طبعا مدیران و کارمندان سازمانی این کشور مسلمانند. سوالاتی که در بین به ذهن خطور می کنند اینست که: 1- ایا ارزشهای اسلامی در نحوه ی اداره و مدیریت سازمانهای کشور اهمیت دارند؟ 2- ایا اساسا تلاشی در جهت پیشبرد و اداره سازمانها به صورت اسلامی در کشور انجام شده است؟ 3- ایا ارزشهای اسلامی در بالا بردن سطح بهره وری کارکنان و همچنین ارضا نیازهای عاطفی ایشان در محیط کار و تلطیف فضای کار نقش دارد؟

نگرش و باورهای غلط مدیرانسازمانی ٬ به حاشیه رفتن فرهنگ اسلامی در سازمانها به دلیل عدم تبلیغات مناسب٬ ضعیف بودن و غدم سرمایه گذاری در بخش تحقیقات مدیریت اسلامی و اینکه اصول مدیریتی امروز بر گرفته شده از دانشمندان غربی و در کل تمدن غرب است از جمله محدودیت های این مقوله است.

بیان مسٲله:

1-اسلام چه راهکارهایی را برای مشارکت کارکنان در سازمان اراﺌه داده است؟

2-ایا اسلام برنامه ای برای پیشبرد صحیح و منطبق با ارمانهای اسلامی را در سازمانها اراﺌه کرده است؟ چرا؟

3-افزایش بهره وری٬ بهبود کار کارکنان و ارتباطاتشان با یکدیگر در محیط کار یا سازمان چگونه محقق می شود؟

ضرورت تحقیق:

و امر هم شوری بینهم

مشورت و شورا در لغت از « شارالعسل » گرفته شده و به معنای بیرون آوردن عسل از کندو و به دست آوردن عسل ناب است.

مشورت  سیره پیامبر (ص) است.

دین مبین اسلام بر منزلت شورا تأکید فراوان نموده است . آیات و روایات بی شماری بر این موضوع دلالت دارد از جمله آیه شریفه 38 از سوره مبارکه شورا آن جا که می فرماید : « و آنان که امر خدا را طاعت و اجابت کردند و نماز برپا داشتند و کارشان را با مشورت یکدیگر انجام دادند. از آنچه روزی شان کردیم به فقیران انفاق کردند . » و آیه 159 سوره آل عمران در سفارش پیامبر با اهل ایمان » بر آنان ببخشای و برایشان طلب آمرزش کن و در امور با ایشان مشورت نما و آنگاه که تصمیم گرفتی توکل بر خدا کن که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد . »

پیامبر و ائمه معصومین نیز بر انجام امور با مشورت و شورا تأکید داشته اند . از جمله حضرت علی (ع) که در باب شورا فرامین بسیاری داشته و چنین فرموده اند . » من شاور الرجال شارکها فی عقولها » ( کسی که با انسانهای دیگر مشورت می کند در عقلهای آنان شریک است ) در جایی دیگر مشورت کردن را موجب دوری از استبداد دانسته و چنین بیان داشته اند : « انسان همین که خود را در سطح مشورت قرار داد از استبداد دور شده است . »

علامه طباطبایی در باره آیه معروف شورا می گوید : در جمله « و امر هم شوری بینهم » به ویژگی مهم و بنیادی مومنان اهل رشد و عمل اشاره شده بدین صورت که آنان در به دست آوردن اندیشه صحیح و دیدگاه جامع و متقن به صاحبان عقل و اندیشه و خرد مراجعه می کنند و ضمن جمع آوری کلیه دیدگاهها ، بهترین آنها را گزینش و تبعیت می کنند و در واقع این آیه ، با آیه « والدین یستمعون القول فیتبعون » نزدیک است : و راه رسیدن به بهترین راههای موجود در هر عرصه ای برای دستیابی به واقعیت مشورت است : چرا که « و ماتشاور قوم الاو فقوا حسن ما فی ضمیر هم » هیچ قومی در کارهایشان با یکدیگر مشورت نکردند مگر آنکه به بهترین راههای موجود دست یافتند . از دیدگاه پیامبر اسلام (ص) ، بقای جامعه ای که فاقد سنت مشورت است ، در خطر است ، چرا که فقدان سنت مشورت در جامعه ، شخصیت افراد را می کشد و رشد فرهنگ و اندیشه ها را متوقف می سازد . در این باره پیامبر اعظم (ص) می فرماید : « مشورت دری در مقابل هجوم پشیمانی و مایه ایمنی از سرزنش است.»

و بزرگان دین چنین توصیه می کنند :

پیش از تصمیم گیری ، مشورت کن و پیش از عمل بیندیش ، حضرت امام علی (ع)

هیچ قومی با یکدیگر مشورت نکردند مگر آن که به راه پیشرفت خود رهنمون شدند . حضرت امام حسین (ع)

در مشورت نخستین کس مباش که نظر می دهد و از اظهار نظر تا پخته بپرهیز . حضرت امام صادق (ع)

خصوصیات مشاورین:

بسیاری از روایات مشورت را با چهار گروه سزاوار دانسته اند : افراد آگاه ، اشخاص آزاده و با ایمان ، و افراد با حسن نیت ، علاقمند و دلسوز. حضرت علی (ع) نیز خصوصیات کسی که مورد مشورت قرار می گیرد را اینگونه بیان می کند : « بهترین کسی که می توانی با او مشورت کنی کسی است که دارای علم و تجربه و دوراندیشی باشد . » 

روایتی از امام رضا (ع) نیز چنین است : « در محضر امام رضا (ع) سخن از پدر بزرگوار ایشان شد حضرت فرمودند : « هیچ کس به اندازه پدر من دارای عقل و خرد نبود اما در عین حال پدرم با غلامان سیاه مشورت می کرد . به او خرده می گرفتند که چرا با غلامان مشورت می کنی ، حضرت می فرموند : « چه بسا خداوند سخن خود را بر زبان این غلامان جاری کند . »

حضرت امیر مومنان (ع) می فرماید : برای در امان ماندن از لغزشها و پشیمانها با صاحبان خرد مشورت کن .

برخی از فواید مشارکت:

1- مشارکت باعث ایجاد تعهد در کارکنان می شود .

2- مشارکت باعث می شود که کارها با کیفیت بالایی انجام گیرند.

3- مشارکت به عنوان عامل بروز شکوغایی افکار و ایده های تازه و به عنوان عامل تقلیل خطا های احتمالی است .

4- مشارکت انگیزش را نیرومند می سازد زیرا کارکنان احساس می کنند مورد پذیرش بیشتر سازمان هستند و در کارهای آن در گیرند .

5- مشارکت کارکنان موجب :

افزایش کارآیی سازمان .

رضایت از شغل .

کاهش ضایعات و هزینه ها .

تقلیل غیبت .

و نهایتأ موجب افزایش همکاری کارکنان می شود .

6- مشارکت احساس مالکیت را فراهم می آورد یعنی انسان احساس می کند که سهمی در سازمان دارد .

7- مشارکت فرهنگ سکوت را در هم می شکند . مشارکت وسیله نیرومندی است که انسان را به سخن گفتن و سخن شنیدن وا می دارد .

8- مشارکت روابط اجتماعی و صنعتی را در کارخانجات سازمانها و جامعه اصلاح کرده و موجب رشد سریع و باور نکردنی اقتصادی و صنعتی جوامع می شود .

ارزشهای بنیادی مشارکت و نتایج آن :

مفهوم فرآیند مشارکت را می توان  به صورت « فرآیند نیرومند سازی » نیز عنوان نمود . در این مفهوم مشارکت بر سه ارزش بنیادی تاکید می نماید :

1-سهیم کردن مردم در قدرت و اختیار .

2-شرکت دادن مردم در نظارت بر سرنوشت خویش .

3-گشودن فرصتهای پیشرفت بر روی مردم « طبقات زیرین جامعه » و با توجه به این ارزشها ، مشارکت می کوشد تا ؛

1-شنیدن صدای دیگران را آسان سازد .

2-احساس مالکیت را فرآهم گرداند .

3-حاشیه نشینی را از میان بر دارد .

4-ناتوانان را نیرومند سازد .

5-فرهنگ سکوت را در هم شکند . ( والایی شریف ، 1384 ،ص 15 ) .

اثار وبرکات مشورت از دیدگاه اسلام :

1-باعث بهره گرفتن از توانمندی دیگران می شود .

2- خطا و اشتباه در تصمیم گیری را کاهش میدهد.

3- همدلی و صمیمیت را افزایش میدهد .

4- باعث تقویت روحیه اعتماد وخودباوری می شود.

5- نشاط و ارامش درونی را افزایش میدهد.

اهداف تحقیق:

هدف اصلی از انتخاب موضوع نشان دادن یکی از ابعاد گسترده دین اسلام که همانا مشورت و مشارکت در کارهاست که خود بیانگر کاربردی بودن این ایین در گذر زمانهای مختلف و تعالیم جاودانه اش می باشد.اسلام نتنها برنامه ای برای سعادتمندی افراد در اخرت٬ بلکه برای این دنیا و زندگی اجتماعی شان برنامه ای جامع و کامل اراﺌه می دهد. 

نظام مشارکت بر مبنای پشنهادات کارکنان نظامی است بسیار ساده٬ پژوهشهایی که ساشکین در پشتیبانی از اثربخشی مشارکت از آنها یاد کرده در کارخانه هاتورن در شرکت وسترن الکتریک در سال 1930 انجام گرفت٬ دست کم شش دگرگونی در این آزمایشات دیده می شد: 1) کاری ساده تر با تنوعی کم تر  2) یک نظام پاداش  3) سرپرستی مشارکت جویانه و دلسوزانه  4) بکار گرفتن زمانهای راحت باشی   5) کاهش ساعات کار 6) بازخور موثر.