مقدمه
قرن بیستم علاوه بر پیشرفتهای چشمگیر در قلمروهای علم تکنولوژی ، شاهد توسعه روزافزون نظام های آموزش و پرورش رسمی در کشورهای مختلف جهان بود. به موازات این توسعه ، مدیریت آموزشی نیز در اغلب کشورهاع به قلمرو مدیریتی پراهمیت تبدیل گردید. از این روع صاحبنظران و کارورزان مدیریت آموزشی ، به مطالعه و توضیح واقعیتهای سازمان های آموزشی پرداختند. آنها برای پاسخگویی به مسایل و مشکلات این سازمانهاع ابتدا به دانشها، مهارتها و تجربه های مدیریت در سازمانهای دیگر متوسل شدند؛ روشها و قواعد کار و فعالیت آنها را اقتباس کردند، مفاهیم ، اصول و نظریه های عموی مدیریت را مورد استفاده قرار دادند، و سپس بر اثر گسترش هدفها و وظایف نظامهای آموزشی و پیچیده تر شدن مدیریت آنها از راه مطالعه واقعیتها و رویدادهای ویژه محیطهای آموزشی ، به مفهوم آفرینی و نظریه پردازی در قلمرو خاص مدیریت آموزشی پرداختند.
فصل اول
توانایی تشخیص مفهوم مدیریت و اصول آن:
- آشنایی با مفهوم سیستم و انواع آن (سیستم های باز و بسته و کارکردهای آن
- آشنایی با مفهوم سازمان و انواع آن و کارکردهای سازمان های رسمی و غیر رسمی
- شناسایی سبک های مدیریتی، آشنایی با اصول مدیریت و کاربرد
آن
مفهوم مدیریت
مدیریت فن هنر قدیمی است که در گذشته های دور، عمدتاً به وسیله سلاطین ، وزیران، روحانیون و فرماندهان نظامی، و در گذشته های نزدیک ، توسط مدیران تجاری و دولتی به کار می آمد. ولی امروزه، تقریباً در همه امور زندگی اجتماعی به کار می آید. چون هر کسی ، در برخی از مراحل زندگی روزمره خود مدیریت می کند چیزی درباره مدیریت می داند، ولی غالباً آن را به درستی به کار نمی بندد. برای شروع بحث درباره مدیریت یعنی ، قلمرویی که هر یک از ما ، حداقل به عنوان یک غیرحرفه ای با آن سروکار داریم، لازم است آن را تعریف کنیم. ولی تعریفی از مدیریت که قابل قبول آن باشد در دست نیست صاحبنظران با هدفها و سوگیریهای مختلف ، تعریف های گوناگونی ارائه کرده اند.
* هنر انجام دادن کار به وسیله دیگران (فالت 1924)
* فراگردهماهنگ سازی فعالیتهای فردی و گروهی برای تحقق هدفهای گروهی (دافلی و همکاران ، 1971)
*ایجاد محیطی مؤثر برای افرادی که در گروههای رسمی سازمانی فعالیت می کنند (کنترواودانل ، 1972)
*کارکردن با و به وسیله افراد و گروهها، برای تحقق و هدفهای سازمانی (هرسی و بلانچارد، 1972)
* هماهنگ سازی منابع انسانی و مادی در جهت تحقق هدفها (کاست و رزنزویگ ، 1974)
* فراگرد تصمیم گیری و برنامه ریزی ، سازماندهی ، رهبری و کنترل منابع انسانی ، مالی ، مادی و اطلاعاتی سازمان به منظور تحقق اثر بخش و کار آمد هدفهای آن (گریفین ، 1987)
مفهوم سیستم:
اصولاً ، در ارتباط با پدیده ای دو نوع نگرش وجود دارد:
الف) نگرش تجزیه گرایا مکانیسمی
این نگرش مطابق لا اندیشه فلاسفه یونان باستان است. به این صورت که هر پدیده ای را به زیر مجموعه های آن و اجزاء خرد تقسیم نموده تا با مطالعه رفتاری هر قسمت، رفتار پدیده ای اصلی مورد بررسی قرر گیرد. رنه دکارت از بنیانگذاران این نظریه می باشد و اصول کلی مورد تأیید وی برای برخورد با هر پدیده ای بدین شرح است:
* تنها مواردی قابل پذیرش است که حقیقت آن مشخص شده باشد.
* روند بررسی اجزا و زیر مجموعه ها، از ساده ترین عناصر تا پیچیده تر آن می باشد.
* در تمام مراحل بررسی و مطالعه، نظم در پرداختن به آن اهمیت دارد.
* حتی الامکان هر مسئله ای به اجزاء و عناصر کوچکتر تجزیه گردد.
ب) نگرش کل گرا یا سیستمی: این نوع نگرش نیز واجد ریشه باستانی می باشد و غالباً در ممالک چین ، یونان و ایران باستان مطرح بوده است. به طور کلی ویژگی این نوع نگرش بر عکس نگرش قبلی است. به طوریکه رفتار کلی مجموعه مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد و سپس با توجه به اینکه هر جزء آن دارای ماهیت و وظیفه ای مشخص در مجموعه می باشد، اثر گذاری و اثر پذیری هر یک بررسی می شود.
آمادگی ذهنی و انعطاف پذیری فکری از جمله پارامترهای اصلی نگرش سیستمی است. به این صورت که در چارچوب تفکر سیستمی، عدم محوریت عادات و اندیشه های آشنا و انعطاف پذیری در برابر اندیشه های جدید و توجه روابط متقابل اجزاء سیستم ، دارای اهمیت زیادی می باشد
واژه متقابل ، ریشه یونانی داشته و عبارت است از منظومه ای از عناصر و اجزایی که با هم ارتباط و کنش و واکنش متقابل داشته، کل واحدی را به وجود می آورد. این تعریف ، پدیده های بی شماری از جهان هستی را فرا می گیرد. هر سیستمی دارای حد و مرزی است که آن را از محیط یا پیرامونش متمایز و با آن مرتبط می سازد. می توان گفت حد و مرز سیستم، نقاطی است که فراتر از آن ویژگیهای خاص سیستم ، دیگر قابل تشخیص نیستند. حدود یک ساعت مچی یا هر سیستم مکانیکی دیگر مشخص است، پوست بدن ، حد و مرز آن با محیط است، ولی حدود سیستمهایی مثل یک گروه اجتماعی یا یک سازمان ، نا محسوس است. تعریف حد و مرز سیستم، از لحاظ تشخیص و شناسایی آن اهمیت دارد. حدود بعضی سیستمها، نسبتاً نفوذپذیر و برخی دیگر ، نفوذ ناپذیر است. بر مبنای این خاصیت ، می توان آن را به سیستمهای نسبتاً باز و بسته تقسیم کرد.
سیستم های باز و کارکرد آنها
سیستمهای باز دارای ویژگیهای برعکس سیستم بسته می باشند و شرایط رشد، تبادلات مستمر بین اجزاء درونی و محیط بیرونی ، میل به وقوع نظم و هماهنگی و پیچیدگی های روابط از مشخصه های مهم این سیستم است. معمولاً در سیستمهای باز، داده های ورودی تغییر شکل می یابند و به خارج سیستم جریان می یابند مجموع مراحل تغییر شکل را فرآیند می گویند. غالباً در سیستمهای باز، موارد خروجی سیستم مجدداً با ویژگی های متفاوتی وارد سیستم (ورودی) می شوند. این تبادلات و رفت و برگشت را که به تعادل سیستمی منتهی می شود را چرخه سیستمی می نامند.
سیستم های بسته و کارکرد آنها
ویژگی اصلی این سیستم ، عدم وجود ارتباط پیوند با محیط پیرامونش است. در این سیستم، کلیه فعالیتها به روابط متقابل اجزاء آن مربوط می شود و در واقع مشخصه سیستم بسته ، گرایش به تعادل ایستا و رکود نسبت به محیط بیرون است. البته این پارامترها از لحاظ نظری واجد توجیه است. زیرا نمی توان نبود هیچ گونه تأثیر و نفوذ عوامل خارجی و تبادلات متقابل با آن را در محیط های واقعی متصور بود به دلیل میزان ناچیز و موردی آن منظور نمی شود. سیستم بسته فاقد قابلیت رشد است و در طول فعالیت درونی بین اعضاء و اجزای خود به مرور به سمت کاستی و نهایتاً رکود و تعادل ایستا می رود. بسیاری از سیستم های فیزیکی و شیمیایی مشتمل بر تعریف سیستم بسته می باشد.
آشنایی با مفهوم سازمان و انواع آن
سازمان هنگامی پدید می آید که عده ای از افراد هدف مشترکی داشته باشند بتوانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و مایل باشند که برای نیل به آن هدف، همکاری نمایند. بنابر این ، هدف یا فعالیتی که تحقق آن خارج از توان فردی و مستلزم همکاری افراد انسانی باشد، نیاز به سازمان را به وجود می آورد. به طور کلی نظام همکاری میان افراد در صورتی که به اقتضای شرایط زندگی اجتماعی و به طور خود جوش پدید آید سازمان اجتماعی و در صورتی که از روی قصد و هدف آگاهانه به وجود آید سازمان رسمی نامیده می شود. در هر صورت وقتی که افراد انسانی در جهت هدف مشترکی فعالیت می کنند، الزاماً تا اندازه زیادی از خواستها و هدفهای فردی صرفنظر کرده تابع خواست و هدف سازمان می شوند. از این رو، هماهنگ سازی فعالیتهای افراد و هدایت رفتار در جهت هدف سازمانی، اهمیت و ضرورت پیدا می کند.
بنابر این در تعریف سازمان می توان گفت سازمان عبارت است از هماهنگی معول عده ای از افراد که از طریق تقسیم وظایف و برقراری روابط منظم و منطقی، برای تحقق هدف مشترکی به طور پیوسته فعالیت می کنند دانستنی است که منظور از سازمان اشاره به ساختمان یا مجموعه ای از ساختمان ها نیست. سازمان لزوماً در چهار دیوار ساختمان محدود نمی شود. با وجود این ، اغلب سازمان ها، برای فعالیت، در ساختمانها مستقر می شوند. مشخصه اصلی سازمان ، دامنه فعالیت و الگوی روابط انسانی آن است که از طریق آن هدفهای سازمانی تحقق پیدا می کنند. این الگو دو وجه دارد: رسمی و غیر رسمی
در تمام سازمانها، فعالیتهای سازمانی مشخص و بر اساس برنامه ریزیها انجام شده و مشخصات افراد ، بین آنها توزیع می شود که این کار با توجه به دو پارامتر و اصل اساسی صورت می گیرد.
1- اصل تشابه: تمام فعالیتهای مشابه ، به صورت متمرکز وجود دارند.
2- اصل جدایی: در صورت ازدیاد حجم کار در یک واحد مشخص، موارد مشترک دسته بندی و به صورت واحدهای مجزا متمرکز می شوند.
سازمان رسمی و کارکرد آن:
سازمان رسمی، مشتمل بر یک سری همبستگی ها و روابط بین مقامات و مشاغل با توجه به سلسله مراتب سازمانی می باشد. و به تعبیر دیگر عبارت است از اتحاد و اتفاق افراد واجد نقش و وظیفه ای در خور استعداد و گنجایش فردی خود، به این ترتیب و بر اساس روابط رسمیی افراد اهداف سازمانی و احتیاجات فردی قابل تأمین می گردند.
ارتباطات در سازمانهای رسمی
1- ابلاغ دستور از بالا و ایجاد ارتباط با سطوح پایین تر.
2- ارائه گزارش از پایین و ایجاد ارتباط با سطوح بالاتر
3- ارتباط افقی بین واحدهای همسطح.
در واقع در سازمانهای رسمی، روابط سازمانی بر اساس نوع و وضعیت مشاغل مورد تصدی و در قالب شکل مثلث یا هرم قرار می گیرند. دو وضعیت فعالیتی افراد به مرور عملکرد و شرایط مربوطه واجد تغییر و تبدیل می باشد.
سازمان غیر رسمی و کارکرد آن
سازمان غیر رسمی ، عبارت است از یک سلسله ارتباطات عاطفی و با وجود منابع مشترک افراد در یک سازمان رسمی ، که از نظر اعمال مدیریت واجد اهمیت بایسته ای می باشد. در صورتیکه اهداف سازمانهای غیر رسمی موجود در یک سازمان در راستای اهداف تدوین شده آن باشد ، به عنوان نیروی محرک و راهگشا می تواند باشد . در غیر این صورت ،دیگر فعالیتهای سازمانی می توانند دچار رکود محسوسی بشوند
سازمان های متمرکز و غیر متمرکز
در سازمانهای متمرکز، جایگاه و اعمال تصمیم مدیریت به صورت هسته مرکزی بوده و کلیه تصمیم گیریها و برنامه ریزیها از آن طریق به واحدها ارائه شده و مورد اجرا قرار می گیرد. در یک سازمان غیر متمرکز بر خلاف سازمان متمرکز، فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری در ارکان مختلف و عمده سطوح آن جاری می باشد.