چکیده:
یکی از مشکلات مهمی که اکوسیستم دریای خزر را تحت تأثیر قرار داده و ذخایر موجودات مختلف را بشدت کاهش داده ورود شانهدار Mnemiopsis leidyiبه این دریا بوده بطوریکه تراکم آن در فصول گرم سال به یک کیلوگرم در هر مترمربع میرسد. ورود شانهدار مذکور باعث تغییر تراکم ارگانیسمهای مختلف از جمله پلانکتونها، موجودات بنتیک و میکروبها شده است. به لحاظ اهمیت این ارگانیسمها در زنجیره غذایی، بررسی تأثیر شانه دار فوق بر این موجودات، لازم و ضروری به نظر میرسد.
به منظور بررسی تأثیر Mnemiopsis leidyi بر جمعیت باکتریها، تیمارهای مختلفی از ارگانیسمها از جمله زئوپلانکتون، Mnemiopsid leidyi،Beroe ovata (شانهداری که برای مبارزه بیولوژیک با Mnemiopsisleidyiانتخاب شده است) در تانکهای 100 لیتری تهیه گردید. در کنار تیمارهای فوق از نمونه کنترل (فاقد سه الگانیسم فوق) نیز استفاده گردید. برای هر یک از نمونهها سه تکرار در نظر گرفته شد. نمونهها، در زمانهای مختلف، در محیط نوترینت آگار تهیه شده از آب دریا، کشت داده شده و تعداد باکتریها در یک میلی لیتر مشخص گردید.
نتایج نشان داد که بیشترین تعداد باکتریهای جدا شده مربوط به تیمار حاوی زئوپلانکتون،
Mnemiopsis leidyi و Beroe ovata (cfu/ml 105 × 5/3) و کمترین تعداد نیز مربوط به تانک حاوی زئوپلانکتون و کنترل بوده است (cfu/ml 104 × 1/1). بهترین زمان برای رسیدن به این تراکم 20 ساعت بوده است. [1]
علت افزایش باکتریها در مجاورت شانهداران، وجود لایه ژلهای و پلی ساکاریدی در سطح بدن بوده که باعث جذب باکتریها میگردد. میکروارگانیسمهای مختلف از جمله باکتریها، از پلی ساکارید بعنوان منبع کربن و انرژی استفاده میکنند. بنابراین افزایش تعداد Mnemiopsis leidyi ارتباط مستقیمی با افزایش باکتریها در دریای خزر خواهد داشت.
واژگان کلیدی:
باکتری ها، زئوپلانکتون، Mnemiopsis leidyi
فصل اول
کلیات بحث
شانه دار ژله ای چیست؟
شانه داران گروهی از جانوران آبزی (پلانکتون ها) هستند که در سراسر اقیانوس های جهان پراکنده اند، از خصوصیات تغذیه آنها میل بسیار زیاد به تغذیه است؛ در مورد غذا بسیار حریص و سیری ناپذیر هستند و گوارش آنها بسیار سریع است، آنها توان بسیار بالایی برای تولید مثل و بقا دارند، تعداد تخم ها در یک زمان بسته به دسترسی به غذا و درجه حرارت 3000 - 2000 تخم در هر روز است و مدت تبدیل تخم به لارو 21 ساعت از زمان تخم ریزی است. حال تصور کنید بدون هیچ مانعی با چه سرعت وحشتناکی در حال ازدیاد هستند. در دریای خزر تا عمق 50 متری دیده شده اند و بیشترین تراکم آنها در عمق 20 متری است. [2]
جالب است بدانید که اندازه ی این شانه دار از کف دست هم کوچکتر است!
شانه دار ژله ای از کجا می آید؟
تهدیدآمیزترین اتفاق برای اکوسیستم خزر، ورود شانه دار ژله ای Mnemiopsis Leidyi بومی آمریکای شمالی بود. این گونه به طور اتفاقی از طریق آب توازن کشتی های تجاری انتقال پیدا کرد. (آب توازن آبی است که به داخل مخازن کشتی های بزرگ برای برقراری تعادل از دریا پمپ می شود.) اولین بار دهه 1980 به دریای سیاه وارد و سبب تغییر کل اکوسیستم آن و از بین رفتن 24 محل اصلی ماهیگیری شد، از آنجا به دریاهای آزوف، مرمره، اژه و در نهایت خزر هجوم آورد و در سواحل جنوبی دریای خزر شرایط مناسبی برای رشد آن در سرتاسر سال فراهم بود.
آنها چگونه باعث نابودی گونه های دریای خزر می شوند؟
این موجود از زئوپلانکتون ها و تخم ماهی ها بلاخص کیلکا تغذیه می کند. در برنامه پایش مستمر برخی گونه های زئوپلانکتون بومی به کلی از نمونه گیری ها ناپدید شده اند و تأثیر آن بر خزر از سایر مناطق متأثر در اولین سالهای تهاجم ویرانگرتر بوده.
با توجه به منابع غذایی مشترک بین شانه دار ژله ای و کیلکا، جمعیت آن به شدت سقوط کرده و همچنین ماهیان خاویاری و فوک ها نیز که از کیلکا تغذیه می کنند در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند.
دکتر غفار زاده، مدیر برنامه محیط زیست خزر دراین باره می گوید: داستان شانه دار، داستان غم انگیزی است، در دهه 90 تقریبا نسل ماهی آنچوی را در دریای سیاه نابود کرد، وقتی به آمار دریای سیاه می نگریم، سقوط وحشتناکی مشاهده می شود و این بلا سر کیلکای خزر هم آمده؛ سواحل جنوبی خزر متأسفانه زیستگاه مناسبی برای آنهاست و از نظر علمی به درجه تراکم بالایی رسیده اند، چنانچه دو منحنی برداشت کیلکا و رشد شانه دار ژله ای را کنار هم بگذاریم با هم درجه همبستگی فوق العاده بالایی دارند، البته نباید فراموش کرد که 8 - 7 سال پیش برداشت کیلکای ما هم شاید غیرمنطقی بوده، یعنی بیش از حدی که دریا توان بازسازی داشته و در واقع هر دو علت به این مسئله کمک کردند. [3]
سوء تغذیه و کاهش ذخیره چربی در بدن فوک ها باعث ضعیف تر شدن آنها در برابر بیماری ویروسی شده و ارتباط انکارناپذیری با حمله شانه دار ژله ای به ذخایر غذایی آن دارد. مطالعات نشان می دهد صید ماهی کیلکا از 95 هزار تن در سال 78 به کمتر از 16 هزار تن در سال 82 رسید؛ پس از آن گرچه شتاب روند کاهشی کمتر شد اما این بدان معنی نیست که نگرانی در مورد شانه دار هم کم شود، احتمال این وجود دارد که دوباره شاهد یک بحران جدید باشیم. بین سال های 82 - 78 صید کیلکا توسط ماهیگیران ایرانی تقریبا 80 درصد کاهش داشته و حداقل ضرری معادل 20 میلیون دلار در سال را نشان می دهد. ارزیابی اقتصادی ضررهای ناشی از این امر دشوار ولی قطعا در روند رشد فعالیت های اقتصادی بسیار تأثیر منفی گذاشته است.
دریای خزر که از صید بی رویه ماهی آسیب دیده از انفجار ناگهانی شانه دار ژله ای در معرض خطر جدی تری قرار گرفته است. [4]
شانه دار کابوس دریای خزر
باپدیدار شدن آبزی موسوم به شانه دار مهاجم در دریای خزر به شدت از ذخایر کیلکا کاسته و در این میان ایران که ببش از سایر کشورهای حوزه خزر دچار زیان شده ودر پی جلب موافقت دیگر کشورها برای اجرای برنامه مبارزه با شانه دارمهاجم دریای خزر است.
شانه دار که مبدل به کابوس صیادان کیلکای دریای خزر شده و تعادل زیستی بزرگترین دریاچه جهان را برهم زده ، ماهی کوچکی است از خانواده ژله فیش ها که کمتر از 8 سانتی متر طول دارد و 98 درصد بدنش را آب تشکیل میدهد. [5]
این موجود با نام علمی نمیوپسیس لیدی Mnemeiopsi leidy از آبزیان بومی اقیانوس اطلس در سواحل قاره آمریکاست که تا کنون در هر نقطه ای که پایش رسیده، صدمه های سنگینی به اکو سیستم و جانداران آن منطقه وارد کرده .
دریای سیاه و دریای مدیترانه و دریای آزوف از نقاطی هستند که پیش از دریای خزر شاهد غارتگری این آبزی بودند، جانداری که اشتهای سیری ناپذیری در تغذیه از نئوپلانگتون ها ( خوراک اصلی کیلکا) و تخم و لارو کیلکا دارد .
شواهد، حاکی از ورود این آبزی به دریای خزر در حدود 8 یا 9 سال پیش است اگرچه در ابتدا هیچ کس فکر نمیکرد که این موجود ریز به زودی به یکی از خطرناک ترین جاندارانی مبدل شود که تا کنون ، حیات دیرپای دریای خزر به چشم دیده است.
ورود شانه دار درست زمانی بود که تولید ماهیان کیلکا بالا ترین حد رسیده بود.این نخستین عکس العمل دریای خزر در پذیرایی از این مهمان ناخوانده بود.
آخرین تلاشها برای باز گرداندن آرامش به دریای خزر کوچ دادن برئواواتا Ber0e ovata دشمن شماره یک شانه دار مهاجم به دریای خزر است.
شانه دار یک جانور پلانگتون ،یعنی یک جانور غوطه ور در آب است حالت ژله ای دارد و به وسیله موهای ریز شانه ای شکل خود در آب حرکت می کند . این آبزی تولید مثل زیادی دارد و با توجه به اینکه جانوری دو جنسی است وقابلیت نر و مادگی را با هم دارد پس از تولد ،در 2 هفته بالغ شده و هر کدام میتواند 6 هزار تخم بریزد. نکته جالب این است که لارو شانه دار نیز قادر به تخم ریزیست .
اطلاع دقیقی از ورود شانه دار به دریای خزر وجود ندارد ولی نخستین بار در سال 1378 مؤسسیه تحقیقات شیلات ایران و دانشگاه تربیت مدرس در یک پروژه تحقیقاتی مشترک این آبزی را مشاهده کردند.
اجتمالا شانه دار از طریق مخزن توازن کشتی ها از کانال ولگادن وارد دریاچه خزر شدند.شانه دار در مدت کمی زیاد شد و از سال 79 تاثیر خود را نشان داد به طوری که میزان صید کیلکا از 95 هزار تن در سال 78 به 78هزار تن در سال79 رسید و در سال 79 این رقم یه 15 هزار تن تقلیل رفت .
صید کیلکا در سال83 به 19 هزار تن و در سال 84 به 21 هزار تن افزایش یافت و دلیل آن این است که تا کنون به حد کافی پلانگتون برای تغذیه شانه دارهاوجود داشت ، ولی از سال 83 با کاهش میزان پلانگتون ها که کیلکاها نیز از آن تغذیه میکنند شانه دار ها گرسنه ماندندو بر اساس تحقیقات شکم بسیار یاز شانه دار ها خالی بود به طوری که همزمان با کاهش پلانگتونها کیلکاها و به طبع شانه دار هم کاهش یافت و توازن جدیدی بر دریا حاکم شد.
برای افزایش صید کیلکا باید این دلیل را اورد که:
در دریای خزر سه نوع کیلکا وجود دارد ، کیلکای آنچوی anchovy کیلکای معمولی و کیلکای چشم درشت . ابتدا کیلکای آنچوی که از نوع مرغوب بود صید میشد ولی تازگی ها کیلکای معمولی که کیلکای چندان مرغوبی هم نیست صید میشود در واقع کیلکای معمولی اغلب از نوع پلانگتون ها به نام اکاریتا تغذیه میکند که شانه دار مهاجم چندان به ان توجه ندارد و از سوی دیگر کیلکای معمولی در مناطق کم عمق دریای خزر زیست میکند که در این مناطق شانه دار کمتری وجود دارد از همین رو شمار کیلکای معمولی افزایش یافت . کاهش کیلکای آنچوی به حدی نیست که نسل آن در دریای خزر تهدید شود ولی صید آن برای صیادان اقتصادی نیست .
از نظر علمی تهاجم به پدیده ای گفته می شود که در ان جانوری وارد محیطی جدید شود وبه اکوسیستم ان صدمه وارد کند. در دریای مدیترانه 500 گونه ماهی وجود دارد در حالی که دریای سیاه و خزر 150 گونه دارد .بالطبع در اکوسیستمی مانند دریای مدیترانه دست کم چند نوع ماهی برای مقابله باشانه دار یافت میشود . اما ورود شانه دار به دریای خزر زیانبار بوده است. سال 78 در تحقیقاتی ، گونه مقابله کننده با شانه دار تشخیس داده شد . گزارش بعدی در سال 79 حاکی از این بود که میزان تراکم شانه دار در آبهای ایران و جمهوری آذرباییجان بیش از حد قابل قبول است و باید هرچه سریعتر فکری برای ان کرد . با توجه به اینکه برئواواتا ، دشمن طبیعی شانه دار است ، این کار به روسیه محول شد تا دشمن شانه دار از اقیانوس اطلس به در یای خزر آورده شود .روسیه با انجام تحقیقاتی گزارش کرد که به دلیل پایین بودن شوری آب دریای خزر اواتا قادر به زنده ماندن در این دریاچه نیست. [6]