فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه:
موضوع سلامت از بدو پیدایش بشر وجود داشته است، اما هرگاه از آن سخن به میان آمده عموماً بعد جسمانی آن مدنظر قرار گرفته و کمتر به سایر ابعاد سلامتی بخصوص بعد روانی آن توجه شده است در حالی که هیچ فردی در مقابل آن از مصونیت کامل برخوردار نیست و این خطری است که بشر را مرتباً تهدید می کند.سازمان جهانی بهداشت [1](1990)، ضمن توجه دادن مسئولین کشورهادر راستای تأمین سلامت جسمی، روانی و اجتماعی افراد جامعه همواره بر این نکته تأکید داردکه هیچ یک از این سه بعد بر دیگری برتری ندارد(شاه محمدی و همکاران 1990) بهداشت روانی یک زمینه تخصصی بوده و هدف آن ایجاد سلامت روانی به وسیله پیشگیری از ابتلاءبه بیماریهای روانی، کنترل عوامل مؤثر در بروز بیماریهای روانی، تشخیص زودرس ، پیشگیری از عوارض ناشی از برگشت بیماریها و ایجاد محیط سالم برای برقراری روابط صحیح انسانی است (میلانی فر، 1378)
طبق برآوردهای سازمان جهانی بهداشت میزان شیوع اختلالات روانی در کشورهای در حال توسعه روبه افزایش است در حالی که در برنامه ریزی های توسعه اجتماعی و اقتصادی پایین ترین اولویت به آنها داده می شود. دلیل این افزایش را تاحدود زیادی می توان وابسته به رشد روز افزون جمعیت ، تغییرات سریع اجتماعی همچون شهر نشینی ، فروپاشی خانواده های گسترده و مشکلات اقتصادی دانست (هومان رایت[2] ،1993)
در واقع اختلالات روانی مسئول کمی بیش از یک درصد مرگ ها می باشد اما 11 درصد بارگلی بیماریهای جهانی برعهده همین عامل است ( نوربالا،1378)
بر اساس یافته های دانشمندان در سال 1990 حدود پنج میلیون نفر در جهان از انواع صدمات جهان خود را از دست داده اند، بیشتر این مرگ ها به شدت در میان جوانان تمرکز دارد، در این گروه سنی حوادث جاده ای، خودکشی، جنگ و آتش سوزی و خشونت ، جملگی در شمار علل اصلی مرگ قرار دارند که کم پیش حوادث فوق به مقولات بهداشت روانی مرتبط است و از آن میان خودکشی بیشترین وابستگی را به عوامل روانی دارد، نتایج آماری نشان می دهد در شهرهای غربی کشور خصوصاً استان ایلام آمار خودکشی در بین جوانان و نوجوانان بالا است که این مسئله محقق را برآن داشت که به بررسی میزان شیوع اختلالات روانی و نگرش به خودکشی در بین جوانان و نوجوانان شهرستان دره شهر بپردازد. یقیناً این تحقیق می تواند اطلاعات پایه و اصول را در زمینه شناخت وضعیت موجود سلامت روان و میزان گرایش به خودکشی جوانان و نوجوانان شهرستان دره شهر ارائه داده و نتایج آن مورد استفاده و بهره برداری مسئولین و دست اندرکاران بهداشت و درمان استان بخصوص برنامه ریزان بهداشت روان و همچنین همکاران روان پزشک، روان شناس و دیگر علاقمندان قرار گیرد تا با آگاهی از وضع موجود برنامه ریزی مناسب جهت تأمین نیروی انسانی و تدارک امکان لازم در هر سه سطح پیشگیری و درمان و بهداشت روان تمهیدات اساسی برای توزیع عادلانه امکانات وتسهیلات و کارهای اساسی جهت حفظ و ارتقاء سلامت روان افراد در این منطقه به عمل آورند.
بیان مسئله و اهمیت موضوع :
کشور ایران جزو جوانترین کشورهای جهان است ، بطوریکه جمعیت بیست میلیون جوان آن خود می تواند به لحاظ تعداد، کشوری مستقل به حساب آید، که در مقایسه با کشورهایی که فاقد چنین جمعیتی هستند زودتر می تواند به استقلال به ویژه در صنعت و تکنولوژی دست یابد. تنظیم و بکارگیری برنامه های زیربنایی برای بهره برداری از نیروی این جمعیت عظیم و فراهم نمودن آسایش و رفاه آنان از جمله ضروری ترین اقدام طراحان اهداف و برنامه های فرهنگی و اقتصادی است.
مطمئناً جهان در طول دهه آینده شاهد تغییرهای عمده در زمینه نیازهای مردم خواهد بود، بر اثر توسعه روزافزون علم پزشکی مرگ و میر انسانها بر اثر بیماریهای جسمی بسیار کمتر خواهد بود در عین حال شهری شدن ، و توسعه صنعتی انسان را به افسردگی و شیوع اختلالات روانی سوق می دهد با نگاهی اجمالی به تحقیقات انجام شده پیش بینی می شود عوامل اصلی مرگ میر از سال 1990 تا سال 2020 به شکل زیر تغییر یابد :
اختلالات افسردگی اساسی تک قطبی از چهارمین علت به دومین علت، تصادفات رانندگی در جاده ها از نهمین علت به سومین علت ،جنگ از شانزدهمین علت به هشتمین علت ، خشونت از نوزدهمین علت به دوازدهمین علت به دوازدهمین علت وصدمه به خود در خودکشی ، از هفدهمین علت به چهاردهمین علت.
همچنین مطالعات نشان می دهد به نحو معناداری بار اختلالات روانی به شدت کمتر از آنچه هست برآورد می شود.در میان 10 علت اول در کل چهان در سال 1990 بر اساس سالهای سر شده با ناتوانی 5 علت مربوط به اختلالات روانی (افسردگی تک قطبی ، نوشیدن الکل ، اختلالات خلقی دو قطبی، اسکیزوفرنی و اختلال وسواس و اجباری بوده است.)
افسردگی تک قطبی به تنهایی مسئول بیش از یک سال از هر ده سال عمری است که در جهان با ناتوانی بسر می شود. بر روی هم ناراحتی های عصبی و روانی یا اختلالات روان پزشکی 28 درصد از سالهای عمر که به نوعی با ناتوانی سر می شود را به خود اختصاص می دهد .تکراری در مقدمه: بر اساس یافته های بدست آمده در سال 1990 حدود 5 میلیون نفر در جهان از انواع صدمات جهان خود را از دست داده اند بیشتر این مرگ و میرها به شدت در میان بزرگسالان جوان تمرکز دارد. در این گروه سنی حوادث جاده ای، خودکشی، جنگ ، آتش سوزی و خشونت بیشترین علت مرگ هستند وحوداث فوق کم و بیش به اختلالات روانی افراد مربوط می شود و از آن میان خودکشی بیشترین ارتباط را با اختلالات روانی فرد دارد.
با توجه به افزایش آمار خودکشی در جوانان و نوجوانان در غرب کشور خصوصاً استان ایلام و زیانهای مالی و معنوی ناشی از آن و همچنین کمبود تسهیلات ، امکانات و نیروی تخصصی لازم جهت ارائه خدمت به آنهابه نظرمیرسد که انجام اقدامات پیشگیرانه دراین زمینه لازم وضروری بودوتأمین بهداشت روان افراد به عنوان یک اقدام مثبت اجتماعی،اقتصادی، پزشکی وبهداشتی دراین منطقه جنبه الزامی دارد.واضح است انجام هر گونه اقدام پیشگیرانه،مستلزم ارزیابی نوع ومیزان نیاز مردم آن جامعه است که در غیر این صورت اقدامات انجام شده نتیجه مطلوب را در بر نخواهد داشت. برای پی بردن به درجه و نوع نیازمندیهای فوق،انجام بررسی سلامت روان ومیزان نگرش به خودکشی و مطالعات اپیدمیولوژی اختلالات روانی حائز اهمیت واولویت بالایی است.
انجام چنین پژوهشی در مناطق غرب کشور اطلاعات مفید علمی در اختیار مسئولین و دست اندرکاران بهداشتی قرار می دهد تا با برنامه ریزی مناسب و توزیع عادلانه ومناسب امکانات و تسهیلات ، گام اساسی در راستای پیشگیری از این اختلالات برداشته شود.
در واقع در این تحقیق کوشش شده تا به این مسئله پاسخ داده شود که وضعیت سلامت روان به خودکشی در شهرستان دره شهر چگونه است و آیا در بین جوانان و نوجوانان در این زمینه تفاوتی وجود دارد و آیا ویژگیهای دموگرافی فرد در ایجاد اختلالات روانی و نگرش به خودکشی در این دو قشر مؤثرند؟همچنین با توجه به اینکه بیشتر تحقیقات انجام شده در خصوص خودکشی به عوامل محیطی و متغیرهای بیرونی پرداخته است در این تحقیق که محقق بدنبال این پژوهش است که آیا نگرش به خودکشی در نوجوانان متفاومت از نگرش جوانانی است که در همان محیط اقدام به خودکشی می کنند یا خیر؟
اهداف تحقیق:
هدف اصلی: تعیین وضعیت سلامت روان نگرش به خودکشی در شهرستان دره شهر و مقایسه آن در دو گروه جوانان و نوجوانان .
اهداف فرعی:
تعیین میزان ابتلای افراد 13 تا 25 ساله مورد مطالعه به اختلال روانی بر حسب جنس آنان.
تعیین میزان ابتلای افراد 13 تا 25 ساله به افسردگی بر اساس پرسشنامه GHQ-28 بر حسب جنس آنان.
تعیین میزان ابتلای افراد 13 تا 25 ساله به اضطراب بر اساس پرسشنامه GHQ-28 بر حسب جنس آنان.
تعیین میزان ابتلای افراد 13 تا 25 ساله به اختلال جسمانی سازی علائم بر اساس پرسشنامه GHQ-28 بر حسب جنس آنان.
تعیین میزان ابتلایی افراد 13 تا 25 ساله به اختلال عملکرد اجرایی براساس پرسشنامه GHQ-28بر جسب جنس آنان.
تعیین میزان ابتلایی افراد 13 تا 25 ساله مورد مطالعه به اختلال روانی بر حسب (جنس ، ترتیب تولد ، ماه تولد، سن ، میزان تحصیلات، میزان در آمد خانواده).
تعیین میزان نگرش به خودکشی در بین 13 تا 25 ساله بر حسب (جنس، ترتیب تولد، سن، میزان تحصیلات، میزان درآمد خانواده).
مقایسه سلامت روان و نگرش به خودکشی در بین افراد 13 تا 25 ساله تعیین میزان رابطه بین آنها.
سؤالات تحقیق:
میزان شیوع اختلالات روانی بر اساس پرسشنامه GHQ-28 در جامعه مورد مطالعه چقدر است؟
میزان شیوع اختلالات روانی بر اساس پرسشنامه GHQ-28بر حسب (جنس ، سن ، ماه تولد، ترتیب تولد...)چقدر است؟
میزان نگرش به خودکشی در جامعه مورد مطالعه چقدر است؟
میزان نگرش به خودکشی بر حسب (جنس ، سن ، ماه تولد، ترتیب تولد، .....)چقدر است؟
رابطه بین میزان، اختلالات روانی و نگرش به خودکشی در جامعه مورد مطالعه چقدر است؟
متغیرهای تحقیق:
متغیر وابسته:
میزان نگرش به خودکشی و اختلالات روانی بر اساس پرسشنامه GHQ-28.
متغیر مستقل:
جنس، سن ، ماه تولد، ترتیب تولد، میزان تحصیلات، میزان در آمد خانواده.
متغیر کنترل:
عوامل وراثتی و خانوادگی موثر به اختلالات روانی.
تعدیل کننده :
نوجوانان و جوانان 13 تا 25 ساله .
تعاریف متغیرها:
تعاریف نظری:
اختلالات روانی: منظور از اختلال روانی وجود هر گونه تظاهرات روان شناختی و رفتاری که با آشفتگی دریک یا چندحوزه مهم عملکردفردهمراه بوده وفقط واکنش مورد انتظار در مقابل رویدادی خاص نباشد(نیکخو و همکاران ، 1375)
شیوع:عبارت از تعداد موارد تشخیص داده شده یک بیماری یا حالت در جمعیتی معین و در محدوده زمانی خاص(برومت[3]،1984)به عبارت دیگر میزان شیوع یک بیماری از تقسیم مجموع افرادی که در یک زمان مشخص دچار بیماری بوده برجمعیت در معرض خطر ابتلا به آن بیماری را گویند.
خودکشی:
واژه خودکشی در انگلیسی(Suicide) از واژه لاتینی به معنای قتل نقس گرفته شده است. خودکشی در صورتی که موفقیت آمیز باشد، عمل مهلکی است که نمایانگر میل فرد به مردن است (سادوک،1382).خودکشی ، عمل خاتمه دادن عمدی به زندگی خود به شرط اینکه به میل خود شخص و بدست خود او انجام پذیرد.(پورافکاری، 1382).
نوجوانی و جوانی:
پس از پایان یافتن دوره کودکی فرو وارد مرحله می شود که شرایط آن با شرایط دوره قبل متفاوت است این دوره به دوره نوجوانی معروف است در این دوره دگرگونی های زیادی در ابعاد مختلف جسمی، عقل و احساسی به وجود می آید که روی هم شخصیت نوجوان را تشکیل می دهد(اکبری، 1381).نوجوانی حالت یا دوره رشد از بلوغ تا بالیدگی (Maturity) ، در افراد طبیعی شروع آن همزمان با ظاهر شدن صفات جنسی ثانویه در حدود 12 سالگی ، و ختم آن در حدود 19 سالگی است.(پورافکاری، 1382).
جوانی:
پایان نوجوانی زمانی روی می دهد که شخص به پذیرش تکالیت جوانی می کند که عبارتند از: انتخاب شغل و پیداکردن احساس صمیمیت که در اکثر موارد به ازدواج و پدر یا مادر شدن منجر می شود.دانیل لوینسون یک مرحله انتقالی بین نوجوانی و بزرگسالی توصیف نموده که در آن جوان خانه را ترک کرده و زندگی مستقلی را آغاز می کند.در این دوره رشد زیست شناختی به اوج خود می رسد، نقش های جدید اجتماعی پذیرفته می شود و دراین نقش ها که مستلزم یادگیری مهارت ها و نگرش های لازم برای انجام بهتر آنهاست اجتماعی شدن روی می دهد و بالاخره پذیرش ساختار زندگی و "خود " بالغ بوجود م یآید.(سادوک،1382).
تعاریف عملیاتی :
اختلال روانی: نمره ای است که فرد در پرسشنامه GHQ-28 کسب می کند. روش نمره گذاری پرسشنامه در این تحقیق به صورت لیکرت (0-1-2-3) بوده است. حداکثر نمره آزمودنی در این پرسشنامه 84 است. نمرات بالای 23 نشانه عدم سلامت روان و نمرات پایین تر از 23 نشانه سلامت روان است.
این تست ازچهار خرده مقیاس تشکیل شده وچهار بیماری روانی با عنوان:افسردگی،اضطراب، جسمانی سازی علائم و اختلال عملکرد اجرایی را می سنجد. در این تحقیق نمره ای که افراد از هر خرده مقیاس دریافت می کنند نشان دهنده میزان گرایش به آن بیماری است.
شیوع:
در این تحقیق به مفهوم شیوع یک ماهه به کار رفته است و منظور از آن تعداد افرادی است که در یک ماه اخیر دچار بیماری روانی بوده اندو درصد مبتلایان به بیماری روانی را تشکیل می دهند.
نگرش به خودکشی:
در این تحقیق نمره ای است که فرد از پرسشنامه نگرش به خودکشی کسب می کند .
عوامل دموگرافی:
عوامل دموگرافیک مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از جنس، سن، ترتیب تولد، ماه تولد، میزان تحصیلات، میزان در آمد خانواده.
نوجوانان و جوانان دراین تحقیق عبارتند از دختران و پسران سنین 13 تا 25 است.
فصل دوم
ادبیات تحقیق
شواهد و قرائن نشان می دهد که بشر اولیه فرقی میان بیماری جسمی و روانی قائل نبود. تقریباً تمام قبائل ابتدایی عوامل ماوراء الطبیعه را به وجود آورنده طبیعت، حیوانات، اشیاء و انسان می دانستند و اعتقاد داشتند که سرنوشت همه چیز از جمله زندگی بشر و نیز اعمال عادی و غیرعادی او را «ارواح» تعیین می کنند. بشر اولیه به وجود دو نوع روح اعتقاد داشت: یکی، ارواح خبیثه یا شیطانی که مظهر خشم خدایان و وسیله مجازات افراد بود، و دیگری ارواح پاک و مقدس که نشانه لطف و عنایت خدایان به قداست انسان بود. بر اساس این عقیده، علل بیماری وروند درمان آنها تبیین می شد. اگر فردی تحت تأثیر ارواح پاک و منزه قرار می گرفت ، مورد احترام واقع می شد و اگر تحت نفوذ ارواح شیطانی می افتاد، از خدایان برای بیرون بردن اروح پلید استمداد می کرد. ویا به روشی روح پلید و جنی را مجبور به ترک جسم فرد جن زده می نمود.(شاملو 1373)
جمجمه های عصر نوسنگی که سابقه آنها به 5000 سال قبل ازمیلاد میرسد،نشانه نهایی از جداسازی قطعات جمجمه، قدیمی ترین شکل جراحی، نشان می دهند که دراعصارقدیم روی بیماران زنده به منظور رهاسازی ارواح شیطانی یا ترمیم شکستگی های جمجمه،درمان سردرد،تشنج یا جنون صورت می گرفته است.این روش در اکثر موارد به مرگ می انجامید، اما جمجمه هایی با پینه های استخوانی به دست آمده که از دوام زندگی پس از این اعمال حکایت می کنند( رایت ، استرن 1381). افسانه ها و اساطیر جوامع کهن مانند یونان، روم ، مصر، ایران و چین بیانگر این واقعیت است که در این جوامع، در مورد چگونگی ایجاد بیماری های روانی ، طرز فکری خرافی و ماوراء الطبیعه وجود داشته است که هنوز هم در بعضی از جوامع عقب مانده، این نوع توجیهات کاملاً مطرح است.(شاملو 1373).
نظریه های اولیه درباره رفتار نابهنجار وتبیین نابهنجاری نیروهای جادوئی وماوراء الطبیعه مانند دیو، شیطان و ارواح خبیثه بودند. بنابراین، برای درمان فرد مبتلا کوشش می کردند تا شیطان از درون وی بیرون رانده شود. به همین دلیل آنها را شکنجه می کردند، شلاق می زدند، می سوزاندند و با ابزارهای بسیار ابتدایی مانند سنگ ، جمجمه هایشان را سوراخ می کردند ، و به سحرو جادو متوسل می شدند.(آزاد 1382)
در مورد مالیخولیا... به این نتیجه رسیدم که فقط دست شیطان در کار است؛ شیطان به دو شکل در وجود آدمها رسوخ می کند؛ جسمی و معنوی. دیوانگان کسانی هستند که شیطان در جسم آنها حلول کرده و مجوز ناراحت کردن و آزار آنان را از خدا گرفته است. اما شیطان قدرتی و سلطه ای بر روح آنان ندارد.(مارتین لوتر در کتابcolloquia Mensalia به نقل از کولمن ، 1972) . (تاد، بوهارت1379) در خلال عصر طلایی یونان پیشرفت قابل توجهی در فهم و درمان بیماریهای روانی به وقوع پیوست . بقراط (357-460 پیش از میلاد) پزشک یونان که «پدرپزشکی جدید» نامیده شده است، مداخله خدایان و دیوها را در ایجاد بیماریها رد کرد. بر اساس نظریه بدنی، علت بیماری های روانی، اختلال در اعضاء مختلف بدن به خصوص مغز بود. بقراط معتقد بود که مغز فرمانده بدن است و بیماریهای روانی مربوط به اختلال درآن است . همچنین بقراط علت اختلالات روانی را عدم تعادل فراورده های مزاجی (صفرا، سوداف خون و بلغم ) می دانست. او مغز را مهم ترین عضو بدن و تعبیر کننده آگاهی توصیف می کرد. پیش از او مصریان، قلب را محل حیات روانی و هیجانی می دانستند.(آزاد 1382)
بقراط مخصوصاً این عقیده را که صرع «بیماری مقدس» است را مورد اسهزا قرار داد.در متون بقراطی مفهوم (اخلاط اربعه مطرح شد و صفرای سیاه با ملانکولی ربط داده شد.این طرح توجهی وسیع (که توسط جالینوس پرشک یونانی قرن اول بعد از میلاد پرداخت داده شد)تاحدودی تا قرن نوزدهم دوام یافت و شاید سدّی در مقابل پیشرفت علمی بود.(رایت ، استرن 1381)
افلاطون (347- 429 قبل از میلاد) مسائل مربوط به افراد آشفته روانی را که مرتکب قبل می شدند مورد بررسی قرار داد و آشکارا اظهار داشت که این افرادمسئول جنایات خویش نیستند . او رفتار هر فرد را نتیجه ای تعارض بین استدلال و هیجان می دانست و برخلاف کسانی که علت رفتار نابهنجار را بدنی می دانستند، بر نیروی تفکر تأکید ورزید و اظهار داشت که ذهن تنها واقعیت حقیقی وجود انسان است. به نظر وی شخصیت آرمانی شخصیتی است که به ویژه توسط فکر و استدلال رهبری شود. افلاطون عقیده داشت که رفتار انسان تحت نفوذ و استیلای نیازهای بدنی و غریزه های طبیعی وی است .(آزاد 1382).