پروژه آمار زلزله

چکیده

در این پروژه سعی شده است تا علاوه بر آشنایی دانش آموزان با پدیده ی زلزله و علت و اثرات آن با مهمترین نکات پیشگیری قبل از وقوع ، حفظ ایمنی هنگام وقوع و امداد رسانی پس از وقوع زلزله آشنا شوند. نکات آورده شده تنها منحصر به محیط آموزشی نیستند و دانش آموز با فراگیری آن ها می تواند آموخته های خود را در هر مکان دیگری تعمیم دهد. برای آموزش نکات و تمرینات ، مطالب به زبان ساده و با روش های عملی آسان انتخاب شده اند و دانش آموز می تواند آموخته های خود را در اختیار سایر افراد خانواده قرار دهد و یا شخصاً آن ها را آموزش دهد. اقدامات ایمن سازی را با همکاری آن ها انجام دهد و به اتفاق آن ها تمرینات را به طور دسته جمعی در منزل تکرار کند.

مطالب بخش های مختلف همگی پیرامون موضوع واحد کسب آمادگی در برابر زلزله است و این موضوع در سه مرحله ایمن سازی و تجهیز محیط ، عکس العمل مناسب هنگام وقوع زلزله و امداد رسانی بعد از زلزله بیان شده است.

مقدمه

در کشورهایی که به علت وضعیت لرزه خیزی خود مستعد وقوع زلزله هستند مراکز آموزشی از اماکن مهمی محسوب می شوند که به علت تراکم یکی از آسیب پذیرترین گروه های سنی جامعه ، در معرض آسیب های جدی ، با میزان مجروحین و تلفات زیاد قرار می گیرند. به علاوه احتمال بسیاری وجود دارد که دانش آموزانی که هم اکنون در مناطق زلزله خیز زندگی می کنند در طول زندگی خود یک زلزله شدید را تجربه کنند. این افراد در صورتی خواهند توانست رفتار مناسب از خود نشان دهند که از قبل تحت پوشش آموزش های لازم قرار گرفته باشند. در واقع همان گونه که در دهه کاهش سوانح طبیعی از سوی مجامع بین المللی عنوان گردیده است ، افراد جامعه مانند دولت ها ، باید در جهت حفظ ایمنی خود در برابر پدیده ها آگاه شوند و بکوشند. آگاه سازی در این راستا ، در سنین کودکی و نوجوانی که عادات و باورها در فرد شکل می گیرند بیشترین بازده را در بر خواهد داشت. زیرا همان گونه که هدف تمام آموزش هایی که در این مقاطع سنی خصوصاً از طریق نظام آموزش رسمی ارائه می گردد آشنا ساختن فرد با محیط اطراف (طبیعت و زیستگاه مصنوع دست بشر) و تعامل صحیح با آن هاست ، می توان به دانش آموزان آموخت به همان ترتیب که از مواهب بی شمار طبیعت بهره مند می شوند در مقابل پدیده های خطرآفرین آن بیندیشند و راه های مقابله با آن را بیاموزند.

زلزله چیست؟

بر اساس نظریه ای به نام « تکتونیک صفحه ای » بخش جامد پوسته ی زمین ، از چند قطعه یا صفحه تشکیل شده است. هر کدام از این قطعات بین 60 تا 100 کیلومتر ضخامت دارند و مانند توده های یخ بر روی مواد مذاب لایه های درونی زمین حرکت می کنند. برخورد دو صفحه به یکدیگر ، دلیل اصلی وقوع زلزله است. در محل برخورد صفحات ، زمین هیچ وقت آرامش ندارد.

این صفحات در واقع هیچ یک کناره های صاف و صیقلی ندارند. به همین علت نمی توانند بدون اصطکاک از کنار یکدیگر بلغزند و رد شوند. آن ها در کناره های خود ، لبه ها ، تیغه ها ، شکاف ها و پیش آمدگی های عظیمی دارند که به هنگام جابه جایی مثل دندانه های زیپ در هم جفت می شوند ، به این ترتیب هر چند که صفحات به حرکت ادامه می دهند ، کناره های آن ها ساکن می ماند ، زیرا نمی تواند موقعیت خود را تغییر دهد. این روند در طول زمان فشار زیادی را به صفحات وارد می کند و بالاخره روزی می رسد که کناره های صفحه ها دیگر نمی توانند در برابر این فشارهای روزافزون تاب بیاورند. به این ترتیب لبه ها و تیغه های در هم قفل شده می شکند و کناره های صفحه ها دقیقاً با حالت رها شدن یک فنر تحت فشار با تکانی شدید عقب ماندگی حرکت خود را از صفحه ی کامل جبران می کنند. در این حالت زلزله به وجود می آید (بیضایی ، 1374 ، ص 14).

پیش لرزه و پس لرزه

قبل از وقوع یک زلزله بزرگ ، غالباً زمین لرزه های کوچکی که حکایت از فعال شدن منطقه می کند در محل حادث می شود که تا حدودی انرژی های ذخیره شده را رها می سازد. مجموعه این زلزله ها را پیش لرزه می نامند.

البته لازمه وقوع هر زلزله بزرگ وجود پیش لرزه نمی باشد. چه بسا زلزله هایی بسیار شدید که بدون پیش لرزه به وقوع پیوسته اند (مانند زلزله سال 1357 طبس). همچنین زمین لرزه های بزرگ معمولاً با یک لرزه تمام نمی شوند و دامنه لرزه ها به تدریج کاهش یافته و اغلب تعداد تکان های بعدی با شدت کمتر و در فاصله زمانی مختلف (از چند دقیقه تا چند ماه) رخ می دهد. شدیدترین تکان ، لرزه اصلی و تکان های بعدی پس لرزه نامیده می شوند. مثال روشن برای پیش لرزه و پس لرزه در مورد زلزله های ایران ، زلزله دشت بیاض خراسان در سال 1347 می باشد که حدود 5/13 ساعت قبل از وقوع آن ، پیش لرزه خفیفی در منطقه روی داد و پس لرزه ای نیز در 10 شهریور به فاصله زمانی تقریباً 20 ساعت بعد از وقوع زلزله مخرب اصلی به وقوع پیوست. در اثر این پس زلزله ، شهر فردوس که طی زلزله اصلی آسیب دیده بود ، به کلی ویران شد (سعیدی رضوانی ، 1377 ، ص 16).

لرزه نگار چیست؟

امروزه در بسیاری از مناطق زلزله خیز جهان ، دستگاه هایی به نام « لرزه نگار » استقرار یافته است. این دستگاه های پیچیده ، حرکات ناشی از امواج زلزله را ثبت می کنند. لرزه نگار از یک جرم سنگین ، مثلاً از گلوله ای فولادی تشکیل شده است که به کمک یک فنر یا سیم نازک به پایه ای که روی سطح زمین قرار دارد ، آویزان است. در قسمت تحتانی این گلوله ی آهنی ، قلمی نصب شده که با یک استوانه دوّار در تماس است. وقتی که زمین در اثر زلزله ای حتی خیلی خفیف بلرزد ، نوار کاغذی نیز با این حرکت تکان می خورد و این در حالی است که گلوله ی فولادی بنابر قانون ماند یا اینرسی ، هنوز در جای خود ثابت است. حرکت کاغذ در تماس با قلم متصل به گلوله ، نموداری منحنی را رسم می کند. این نمودار که بر کاغذ استوانه ی دوّار ثبت می شود ، « لرزه نگاشت » نام دارد (بیضایی ، 1374 ، ص 11).

آیا می دانید؟

واحد ریشتر در سال 1935 توسط کارلزاف ریشتر ابداع گردید. این یک واحد لگاریتمی است و نشانه میزان انرژی آزاد شده به وسیله زلزله است. یک زلزله با شدت 5/4 ریشتر به اندازه ای قوی است که دستگاه های حساس ، آن را در سراسر جهان ثبت می نمایند.

تأثیر زلزله را همچنین با واحد تعدیل شده مرکالی نیز می سنجند.

شدت زلزله بر اساس شدت تأثیرات منطقه ای زلزله ارزیابی می شود.

شاخص مرکالی با حروف یونانی از محدوده یک (I) تا دوازده (XII) نگاشته می شود.

زلزله به صورت ناگهانی و شدید و بدون اطلاع ایجاد می شود. تشخیص خطرات بالقوه و برنامه ریزی مناسب می تواند از صدمات و خطرات زلزله بکاهد. توجه داشته باشید که زلزله در هر زمانی از سال می تواند رخ دهد(معاونت آموزشی و پژوهشی سازمان جوانان ، 1382، ص 1).

پیش بینی زلزله

موضوع پیش بینی زلزله تازگی ندارد و همواره مورد توجه انسان بوده است در حال حاضر ، با به کارگیری تمام روش های علمی ، پیش بینی زلزله موضوع روز است. اما متأسفانه باید خاطر نشان کرد که تمامی این کوشش ها تا به امروز موفقیت زیادی نداشته و نمی توان با اطمینان زمین لرزه ها را پیش بینی کرد.

پژوهشگران با تحت نظر قرار دادن تغییرات ژئوفیزیکی ، ژئوشیمیایی و زیست شناختی در مناطقی که احتمال وقوع زلزله می رود ، سعی کرده اند به شواهد علمی دست یابند. این مشاهدات تاکنون نتوانسته است نشانه های قطعی در خصوص قریب الوقوع بودن رویداد زمین لرزه را در اختیار قرار دهد ، ولی این امکان را فراهم آورده است تا شناخت بهتری از پیش نشانگرها به دست آید.

مهم ترین پیش نشانگرها به شرح زیر شناخته شده اند :

تغییر شکل پوسته ی زمین

تغییر در تراز سطح دریا

کج شدگی سطح زمین

بروز پیش لرزه ها

فعالیت های لرزه ای ناهنجار

تغییر در سرعت موج های لرزه ای

تغییر در ویژگی های زمین مانند مغناطیسی و میدان الکتریکی

تغییر در فشار ، رنگ ، دما ، مزه بو و ترکیبات شیمیایی آب ها اصولی ترین و مطمئن ترین عاملی که می تواند به عنوان پیش نشانگر یک زلزله تلقی شود تغییراتی است که قبل از وقوع زلزله در تغییر شکل نسبی زمین ایجاد می شود. همان گونه که در قسمت های قبلی گفته شد اکثر زلزله های بزرگ در اثر شکستن ناگهانی بخشی از پوسته جامد زمین ، که مانع از حرکت آزاد ورقه های تشکیل دهنده ی پوسته شده اند به وقوع می پیوندد. بر اساس این فرضیه نقاط مشخصی در روی سطح زمین به طور طبیعی نسبت به یکدیگر تغییر مکان نسبی می دهند و هر چه زمان شکستن سنگ های داخلی نزدیک تر می شود ، در وضعیت این تغییر مکان ها دگرگونی هایی روی می دهد.

از دیگر امکانات تشخیص نزدیک بودن وقوع زلزله ، تغییراتی است که در وضعیت آب های زمینی به وجود می آید. این تغییرات در اثر کاهش یا افزایش فشار حفره ای خاک بوده و منجر به پایین رفتن سطح آب چاه ها یا فوران آب از داخل آن ها و خشکیدن پاره ای از چشمه ها یا جاری شدن آب از نقاطی که قبلاً خشک شده است ، می گردد.