چکیده :
مقاله حاضر به مطالعه پدیده اعتیاد به اینترنت به عنوان یکی از مسائل اجتماعی در عصر ارتباطات می پردازد. پدیده اعتیاد به اینترنت مدتی است که در کشورهای توسعه یافته بعنوان یکی از پیامدهای توسعه روزافزون شبکه ارتباطات الکترونیکی مطرح شده و کژکارکردهای بسیاری برای فرد، خانواده و جامعه به همراه داش0ته است. این مقاله برگرفته از تحقیقی پیمایشی در سال 1385 شمسی درباره وضعیت این پدیده در ایران است. جامعه آماری را نوجوانان و جوانان 25-15 ساله شهر تهران که به اینترنت دسترسی دارند تشکیل میدهد. حجم نمونه نیز برابر با 800 نفر است. نتایج حاکی از آن است که پدیده استفاده اعتیادی از اینترنت در ایران نیز وجود دارد هرچند استفاده اکثر نوجوانان و جوانان از اینترنت بنظر طبیعی میرسد. همچنین، براساس نتایج این مطالعه، استفاده اعتیادی از اینترنت در بین برخی از نوجوانان و جوانان، با مسائلی مانند عدم مسئولیت پذیری اجتماعی، انزوای اجتماعی، فقدان حمایت اجتماعی، ناکارآمدی تحصیلی و کاری ارتباط مستقیم و با احساس خودارزشی ارتباط معکوس دارد.
کلید واژه ها :اعتیاد اینترنتی، مسئولیت پذیری اجتماعی، انزوای اجتماعی، حمایت اجتماعی، ناکارآمدی تحصیلی و کاری، احساس خود ارزشی
مقدمه
دسترسی به اینترنت، پدیدهای رو به گسترش است و هر روز تعداد بیشتری از افراد در زمره استفاده کنندگان اینترنت قرار میگیرند. اینترنت در همه جا حضور دارد: در خانه، مدرسه، و حتی در مراکز خرید. طبق برآورد صورت گرفته، در سال 1981، 66 میلیون نفر از مردم آمریکا به اینترنت دسترسی داشته که در سال 1999 شمار آنها به 83 میلیون بالغ گردیده است (بیگز، 2000: 1) . در بین کاربران اینترنت، جوانان بیشترین استفاده را از آن دارند. نتایج تحقیقات انجام شده در ایالات متحده نشانگر آن است که استفاده از اینترنت در میان جوانان، بیش از هر گروه سنی دیگری است (بولن و هاره، 2000: 5) . کودکان نیز گروه سنی دیگری هستند که استفاده وسیعی از اینترنت دارند. در سال 2005، بیش از 77 میلیون کودک وارد فضای سایبر شدهاند(غمامی، 1384: 45).
همزمان با دسترسی روزافزون و گسترده افراد به اینترنت، شاهد نوع جدیدی از اعتیاد یعنی اعتیاد اینترنتی هستیم که موضوع رو به رشد عصر اطلاعات است. همانند تمامی انواع دیگر اعتیاد، اعتیاد به اینترنت نیز با علائمی همراه است همچون، اضطراب، افسردگی، کج خلقی، بیقراری، تفکرهای وسواسی، کنارهگیری، اختلالات عاطفی، و ازهمگسیختگی روابط اجتماعی. از طرفی، در عین حال که روابط افراد (به ویژه کودکان و نوجوانان) در جهان مجازی افزایش مییابد، در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعی کاسته میشود و احتمال افت عملکرد آموزشی آنان نیز میرود (سامسون، 2005: 2) .
اعتیاد اینترنتی، انسانها را به افرادی رهاشده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعی آنان تأثیر میگذارد. در نتیجه استفاده بیش از حد از اینترنت، بهرهوری و بازده کاری کاربران اینترنت، پایین میآید. آنان با تأخیر به محل کار میروند و دچار کمکاری میشوند. عدمتحرک جسمی و چاقی به همراه علائمی چون درد کمر، پشت و ماهیچه، از دیگر تبعات این مسئلهاند. این کاربران حتی در صورت کنارهگیری از اینترنت، دچار علائم اختلال میشوند (سز، 2003: 1) .
به هر حال، پدیده اعتیاد اینترنتی، همزمان با افزایش دسترسی روزانه مردم به منابع آنلاین شایعتر میشود. وب، اطلاعدهنده، مفید، دارای منابع غنی و سرگرمکننده است. اما برای بسیاری از مردمی که به آن معتادند، این منافع، در حال تبدیل شدن به آسیبها و نابهنجاریهای روانی و رفتاری است (فریس، 2002: 1) . مطالعات نشان داده است که 14 درصد از کاربران اینترنت، جزو کاربران آسیبشناسانه اینترنت هستند که دچار علائم رفتارهای وسواسی، حالت روانشیدایی، افسردگی و جز اینها هستند (زاهنیسر، 2000: 1) .
این مقاله درصدد پاسخ گویی به این سوالات اساسی است که 1- آیا پدیده استفادهی اعتیادی از اینترنت در ایران وجود دارد؟ 2- استفاده اعتیادآمیز از اینترنت، چه تبعاتی برای افراد (به ویژه کودکان و نوجوانان) در زمینه های مختلف اجتماعی, فرهنگی و آموزشی دارد؟
دیدگاهها و نظریهها در تبیین اعتیاد اینترنتی و پیامدهای آن
علل گرایش به اینترنت چیست و چرا برخی از افراد بهرهمند از آن، دچار مشکل میشوند و در معرض خطر ازدست دادن شغل، ازهمگسیختگی روابط اجتماعی، و یا زیانهای مالی قرار میگیرند؟ در پاسخ به این سوال، دیدگاههای متعددی مطرح شده است. اعتیاد به اینترنت یک موضوع بینرشتهای است و علوم مختلفی چون پزشکی، ارتباطات، جامعهشناسی، حقوق، اخلاق و روانشناسی هر یک از زوایای مختلف علل و پیامدهای این پدیده را مورد مطالعه قرار دادهاند. ما در این قسمت بیشتر به ابعاد روانشناختی و اجتماعی آن توجه نمودهایم. اهم نظریهها درباره دلایل گرایش اعتیادی افراد به اینترنت عبارتند از:
1 نظریه پویایی روانی و شخصیت
این نظریه ریشههای اعتیاد فرد به اینترنت را مرتبط با شوکهای روحی یا کمبودهای عاطفی دوران کودکی، ویژگیهای شخصیتی و یا سایر اختلالات، و خلقوخوها یا شرایط روحی موروثی میداند. طبق این دیدگاه، بسته به حوادث دوران کودکی و یا ویژگیهای شخصیتی مکتسب در سن بلوغ، فرد برای توسعه یک رفتار اعتیادآمیز و یا هر رفتار دیگری مستعد میشود. در این حالت، آنچه که اهمیت دارد، موضوع یا فعالیت نیست، بلکه فرد و مبنایی است که وی تحت آن، معتاد میشود (دوران، 2003: 2)
نظریه کنترل اجتماعی
براساس نظریه کنترل اجتماعی هیرشی، ابعاد اصلی پیوند اجتماعی عبارتند از: 1- دلبستگی و علاقه به دیگران، 2- تعهد به خانواده، شغل، دوستان، 3- مشغولیت و مشارکت مداوم در فعالیتهای زندگی، کار و خانوادگی و 4- اعتقاد به ارزشها و اصول اخلاقی گروه یا جامعه. ضعف هر یک از این چهار بعد پیوند اجتماعی در فرد میتواند موجب بروز رفتارهای انحرافی در او شود (امیدوار و صارمی، 1381: 56). اگر اعتیاد به اینترنت را نیز در زمره رفتارهای انحرافی در نظر گیریم، میتوان در تحلیل این پدیده، از نظریه کنترل اجتماعی هیرشی نیز استفاده کرد.
3 تبیین رفتاری
این تبیین بر پایه مطالعات بی. اف. اسکینر راجع به شرطیشدن عامل یا کنشگر میباشد. براساس این دیدگاه، فرد برای دریافت پاداش وارد اینترنت میشود. پاداشهایی که وی از این رفتار میگیرد، فرار از واقعیت، رسیدن به عشق و سرگرمیهای زیاد میباشد و چنانچه فرد در زمانهای آتی نیز به این پاداشها احساس نیاز کند، احتمالاً به اینترنت روی خواهد آورد و در نتیجه، این روند تقویت شده و چرخه همچنان ادامه پیدا میکند (دوران، 2003: 2).
4 تبیین بیوپزشکی
بر پایه تبیین بیوپزشکی، عوامل ارثی و مادرزادی و یا اختلالات شیمیایی در مغز و فرارسانها، دلایل اصلی رویآوردن فرد به اعتیاد میباشند. از نظر این دیدگاه، وجود برخی کروموزومها، هورمونها، و مواد زائد و یا فقدان مواد شیمیایی لازم و مشخص و فرارسانهایی که فعالیت مغز و سایر عناصر دستگاه عصبی را تنظیم میکنند، در بروز اعتیاد در فرد موثرند (فریس، 2002: 3-2). از این دیدگاه، روشهای چندی وجود دارد که طی آن، استفاده از اینترنت احتمالاً باعث تحریک این فرایند عصبی بیولوژیکی میشود. روشهای مورد نظر عبارتند از:
1 تجربه بالقوه شدید قدرت، هیجان، خوشحالی، تحریک، تحقق اهداف و رضایت، که در نتیجه آن، فرد قادر خواهد بود در یک آن به منبع گسترده اطلاعات و جهان لایتناهی منابع راجع به هر چیزی، متصل شود.
2 احساس مخاطرهجویی و ریسکپذیری همراه با ناشناختهماندن چیزی که ممکن است در اتصال بعدی به اینترنت بتوان آن را مشخص کرد. این امر ناشناخته ممکن است کسب اطلاعات جدید و جالب و یا فرصتهای تعاملی همچون ارتباط صرف با یک دوست، رفتن به اتاقهای چت، هرزهنگاری، سکس سایبر، خرید آنلاین و جز اینها باشد.
3 اثر خویشتنداری رضایتبخشی که گمنامی کاربر در نت به وی میدهد. این امر هم باعث تسریع روند صمیمیت و پیوند اجتماعی میشود که ظاهراً صداقت آن از ارتباط شفاهی بیشتر است و هم موجب میشود که فرد دچار رویا و خواب و خیال شود و یا یک هویت کلی جدیدی برای خود ایجاد کند که ممکن است بسیار لذت بخش هم باشد.
4 اثر هیپنوتیزمآور حرکات تصاویر بر روی صفحه مانیتور رایانه (یا تلویزیون).
5 جذابیت چندرسانهای همانند رنگ، صدای موزیک یا استریو، سرعت و گرافیکهای فلاشدار (شرکت قانوندانان مراقب قانوندانان، 2005: 2-4).
5- تبیین شناختی
همانند دیدگاه روانکاوی، دیدگاه شناختی متوجه فرایندهای درونی است. البته این دیدگاه بیش از آنکه بر امیال، نیازها، و انگیزشها تأکید کند، بر اینکه افراد چگونه اطلاعات را کسب کرده و تفسیر میکنند و آنها را در حل مشکلات بکار میگیرند، تأکید دارد. اصولاً دیدگاه شناختی بیشتر به افکار کنونی و شیوههای حل مسأله توجه دارد تا تاریخچه شخصی.
در این دیدگاه، اعتیاد به اینترنت برآمده از شناختهای معیوب و یا پردازش معیوب شناختی است و درمان آن مبتنی بر تصحیح فرایند شناختهای معیوب است (امیدوار و صارمی، 1381: 52).
6- تبیین شناختی رفتاری
رشد اعتیاد به اینترنت با شرایط روانشناختی قبلی به وجود میآید. در اکثر مواقع، این آسیبشناسی شامل افسردگی، اضطراب اجتماعی و انواع روانپریشیها است. وقتی فرد در معرض استفاده از اینترنت قرار میگیرد، فرایند کاربرد مشکلزای اینترنت شروع میشود. این آسیبشناسی زمینهای، نوعی آمادگی و تمایل است و موجب شروع استرس میشود. البته چندین عامل دیگر نیز در ایجاد و یا حفظ اختلال دخالت دارند:
اولاً، بعضی از تقویتکنندههای رفتاری وجود دارند که به عنوان عامل شرطی عمل میکنند. اتاق، صندلی، دستزدن به صفحه کلید، موس، صدای شروع رایانه، بوق یا صدای زنگ آن از این عوامل هستند.
ثانیاً، بدکاری شناختی نیز در اینجا عمل میکند. زیرا شناخت غیرسازشی در زمینه خود و دنیا، شاخصهای اولیه این اختلال هستند. باورهایی همچون این موضوع که فرد فقط در اینترنت قدرت کنترل دارد، فقط در آنجا برای خود کسی است و فقط در آنجا قابل احترام است و مانند آن، افکار شناختی مشکلزا در زمینه «خود» هستند.
باورهایی مانند هیچکس در بیرون از اینترنت از من خوشش نمیآید، یا اینترنت تنها جایی است که واقعاً میشود مردم را شناخت، و هر کسی به نوعی به اینترنت آلوده است و مانند آن افکار شناختی مشکلزا در زمینه «دنیا» هستند.
ثالثاً، بیان کیفی کاربری اینترنت بستگی به شبکه حمایتی اجتماعی فرد دارد. اگر تمام عوامل در فرد وجود داشته باشد و حمایت اجتماعی نشود، احتمال دارد به اعتیاد اینترنتی عمومی روی بیاورد که با رفتارهای جلب توجه اجتماعی، غیرشخصی و غفلت کاری مشخص میشود. اما اگر جهات اجتماعی داشته باشد، اعتیاد به اینترنت ویژه در او ایجاد خواهد شد که فقط در بخش ویژهای از تکنولوژی مانند بازی یا هرزهنگاری جنسی است.
از دیدگاه رفتاری شناختی، نشانههای اختلال شامل افکار وسواسی درباره اینترنت، کنترل تکانه ضعیف، ناتوانی در متوقفکردن استفاده از اینترنت و مهمتر از همه، این باور که اینترنت تنها دوست فرد است. علاوه بر این، در موقعی که تماس برقرار نیست، به فکر اینترنت بودن پیشبینی تماس بعدی با آن و صرف مخارج زیاد درباره اینترنت و کارهای مربوط به آن نیز نشانههای دیگر این اختلال هستند. مشکل عمده دیگر، جداکردن فرد از دوستان خود به نفع دوستان اینترنتی است و در نهایت نوعی احساس گناه درباره استفاده از اینترنت و دروغگفتن به دوستان درباره وقت صرفشده و به صورت سری نگهداشتن آن، نشانههای دیگر این اختلال هستند.