روش تحقیق بررسی وضعیت بهداشت بوفه های مدارس و تأثیر آموزش بر متصدیان بوفه های مذکور در شهر اهواز

چکیده‌ ‌

مقدمه‌ : تغذیه‌ مناسب‌ و متنوع یکی‌ از اساسی‌ترین‌ پایه‌های‌ سلامتی‌ را به‌ خوداختصاص‌ میدهد. با توجه‌ به‌تعداد زیاد دانش‌آموزان‌ در کشور ما (حدود 5/18میلیون‌ نفر) و بالطبع‌ تعداد زیاد مدارس‌ ضرورت‌ توجه‌ به‌ تغذیه در مدارس‌ بیشترمی‌شود. هدف‌ از این‌ تحقیق‌ کنترل‌ وضعیت‌ بهداشتی‌ فروشگاههای‌ مواد غذایی‌ مدارس‌ شهر اصفهان‌ در سال‌ 83-1382 و نیز انجام‌ یک‌ مداخله‌ آموزشی‌ بر روی‌ متصدیان‌ فروشگاههای‌مذکور و بررسی‌ تأثیر آن‌ در بهبود شرایط قابل‌ تغییر بوده‌ است‌.

مواد و روشها: این‌ تحقیق‌ یک‌ مطالعه‌ توصیفی‌ مقطعی‌ نیمه تجربی بود. ازمیان 5673 مدرسه کل شهر اصفهان تعداد 310 مدرسه‌ به روش نمونه گیری غیراحتمالی آسان انتخاب‌ شدند. اطلاعات‌ با استفاده از چک‌ لیست‌که در سه قسمت بهداشت فردی فروشنده ,بهداشت محیط فروشگاه ,بهداشت مواد غذایی تنظیم شده بود، توسط پرسشگران‌ تعلیم‌دیده‌ بصورت‌ مشاهده‌ای‌ تکمیل‌ شد. مداخله‌ آموزشی‌ در مواردی که توسط آموزش قابل تغییر بود صورت‌ گرفت‌. پس‌ از گذشت‌ 4 ماه از انجام مداخله آموزشی ‌ مجدداً وضعیت‌ بهداشتی‌ مدارس بررسی و با قبل از آموزش مقایسه شد اطلاعات جمع آوری شده با استفاده از آزمون ویلکاکسون تجزیه‌ و تحلیل‌ شد.

یافته های پژوهش: بطورکلی‌ 5/46% مدارس‌ از نظر بهداشت‌ فردی‌، 5/34% مدارس‌ از نظر بهداشت‌ محیط فروشگاه‌ وضعیت‌ نامناسب‌ داشتند. 9/3% مدارس‌ ازنظر بهداشت‌ فردی‌ فروشنده‌، 8/4% مدارس‌ از نظر محیط فروشگاه‌ و 4/97% مدارس‌ از نظر بهداشت‌ مواد غذایی‌ وضعیت‌ مناسب‌ داشتند. از نظر وضعیت‌ کلی ‌بهداشت‌ فروشگاه‌ 7/28% (89 مورد) وضعیت‌ نامناسب‌ و 7/37% (117 مورد) وضعیت‌ نسبتاً مناسب‌ و 6/33% وضعیت‌ مناسب‌ دارند. نتایج نشان داد که قبل و بعد از مداخله تغییر معنی داری در وضعیت فروشگاهها دیده نشد.

نتیجه‌گیری‌نهایی: بر اساس‌ یافته‌ها وضعیت‌ بهداشت‌ محیط و بهداشت‌ فردی‌ فروشندگان‌ نامطلوب‌ است‌ و نیاز به‌ توجه‌ بیشتری‌ دارد نتایج آزمون ویلکاکسون نشان داد که آموزش‌ فردی‌ متصدیان‌ تأثیر چشمگیری‌ در بهبود وضعیت‌ بهداشتی‌ فروشگاه‌ مدارس‌ ندارد. بنابراین لازم است از روشهایی‌ که‌ ضمانت‌اجرایی‌ بیشتری دارند استفاده‌ شود.

واژه های‌ کلیدی‌: بهداشت‌ مواد غذایی‌، بهداشت‌ فردی‌ فروشنده‌، مدارس، بوفه های مدارس

مقدمه

کودکان‌ آینده‌سازان‌ کشور می‌باشند و هرگونه کم‌ توجهی‌ در حفظ و تأمین‌ سلامتی‌ آنان باعث بروز ضایعه‌ای‌ جبران ‌ناپذیر در کشور می گردد . مدرسه‌ بعنوان‌ کانون‌ تعلیم‌ و تربیت‌ و مکانی‌ که‌ دسترسی‌ به‌ دانش‌آموزان‌ در آنجا به‌ راحتی‌امکان‌پذیر است‌ می‌تواند محل‌ کسب‌ آگاهی‌ و تربیت‌ بهداشتی‌ آنها نیز باشد (1).     

تغذیه‌ ضمن‌ آنکه‌ نیاز اصلی‌ انسان‌ و دیگر موجودات‌ زنده‌ را برای‌ زیستن‌ فراهم‌ می‌کند اگر به‌ طور صحیح‌صورت‌ نگیرد, عامل‌ اصلی‌ بروز بیماریها و مرگ‌ و میر انسانها به‌ حساب‌ می‌آید. در بسیاری‌ از کشورهای‌ جهان‌ هر سال در اثر سوء تغذیه‌ میلیونها کودک‌ و نوجوان‌ به‌ کام‌ مرگ‌ کشانده‌ می‌شوند(2).          

با توجه‌ به‌ نقش‌ و اهمیت‌ تغذیه‌ در سلامتی‌ و بهداشت‌، لزوم‌ توجه‌ بیشتر به‌ رژیم‌ غذایی‌ متعادل‌ و متناسب ‌مشخص‌ میشود,چرا که‌ تغذیه‌ در سنین‌ مدرسه‌ نقش‌ عمده‌ای‌ در یادگیری‌ و کارایی‌ دانش‌آموزان‌ بر عهده دارد. تغذیه صحیح‌ یکی‌ از مهمترین‌ عوامل‌ مؤثر در پیشرفت‌ تحصیلی‌ دانش‌آموزان‌ و افزایش‌ قدرت‌ یادگیری‌ است. موضوع تغذیه‌ در کودکان‌ و سنین‌ نوجوانی‌ علاوه‌ بر نقش‌ سلامت‌ ساز و حیات‌ بخش‌ خود از جهات‌ دیگری‌ نیز مثل بهبود جریان‌ رشد، پیشگیری‌ از بروز عفونتهای‌ گوارشی‌، تنفسی‌، یا زمینه‌ ساز بهبود سریعتر این‌بیماریها پس‌ از بروز و بالاخره‌ مؤثر در کاهش‌ مرگ‌ و میر می‌باشد. از این‌ رو همیشه‌ تغذیه‌ متناسب‌ و دور از اسراف ‌در ایجاد و استقرار سلامت‌ کودکان‌ بعنوان‌ یکی‌ از محورهای‌ مهم‌ بهداشتی‌ مورد توجه‌ بوده و تاثیر آن بر رشد و تندرستی کودک‌ را به‌ میزان‌ زیادی‌ می‌توان‌ به‌ این‌ امر مربوط دانست ‌(3).   

طبق‌ برآورد شورای‌ تحقیقات‌ ملی‌ آمریکا، حداقل‌ کالری‌ مورد نیاز روزانه‌ کودکان‌ و نوجوانان‌ سالم برحسب‌ میانه‌ قد، وزن‌ و جنس‌ برای‌ انجام‌ فعالیتهای‌ سبک‌ به‌ شرح‌ زیر می‌باشد (4):

در بین‌ کودکان‌ سن‌ مدرسه‌ رفتارهای‌ ناسالم‌ تغذیه‌ای‌ فراوان‌ به‌ چشم‌ می‌خورد. مثلا آنها معمولااز وعده‌های‌ غذایی‌ روزانه‌ بویژه‌ صبحانه‌ صرف‌ نظر می‌کنند.از دیگر رفتارهای‌ ناسالم‌ تغذیه‌ای‌کودکان‌ که‌ در بین‌ آنها شایعتر است‌ مصرف‌ فراوان‌ خوراکیهای‌ آماده‌ و تنقلات‌ می‌باشد که‌ از علل ‌برشمرده‌ در این‌ مورد طعم‌ جذاب‌ آنها، آماده‌ بودن‌ و طبخ‌ راحت‌ آنها، قیمت‌ مناسب‌ بعضی‌ از آنها و عدم‌ مزاحمت‌ در مورد اوقات‌ فراغت‌ برای‌ تناول‌ آنهاست‌(12).      

کودکان در سنین مدرسه نیز به دلایل افزایش طبیعی اشتهایشان، تحت تأثیر دوستان و دسترسی به پول توجیبی بیشتر، برای خرید مواد غذایی بی ارزش تحریک می شوند(5).         

با توجه‌ به‌ تعداد زیاد دانش‌آموزان‌ در کشور ما ( حدود 5/18میلیون‌) و بالطبع‌ تعداد زیاد مدارس ‌ضرورت‌ توجه‌ به‌ مدارس‌ بیشتر می‌شود (6). در این خصوص لازم به ذکر است، در اکثر مدارس فروشگاه یا بوفه ای برای عرضه مواد غذایی به دانش آموزان وجود دارد که هیچ برنامه مشخص برای نظارت و کنترل این فروشگاهها وجود ندارد. کنترل بهداشتی مدرسه بعنوان مکان آموزشی انجام می شود و در این بازرسیها هیچ کنترل اختصاصی یا چک لیست مشخص برای وضعیت بهداشت فروشگاه وجود ندارد. دانش آموزان ساعات زیادی از روز را در مدرسه به سر می برندواکثر آنان اجبارا یک یا چند میان وعده خود راکه در مواردی حتی جانشین صبحانه یا نهار آنها میشود از این فروشگاهها تهیه می کنند.با توجه به اهمیت میان وعده ها در تامین انرژی مورد نیاز دانش آموزان وتبعات عدم رعایت بهداشت در مکانهای عرضه مواد غذایی لزوم توجه جدی به این مکانها مشخص می شود. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش با هدف بررسی وضعیت بوفه های مذکور و تعیین تاثیر آموزش بر متصدیان بوفه ها در سال 1382 انجام گرفت.

مواد و روشها  

این‌ تحقیق‌ یک‌ نوع‌ مطالعه‌ توصیفی مقطعی نیمه تجربی بود که در دو مرحله‌‌ انجام شد.‌ در مرحله‌ اول به صورت توصیفی و در مرحله‌ دوم‌ بصورت‌ نیمه‌ تجربی‌ با اجرای‌ یک‌ مداخله‌ آموزشی‌ انجام‌ شد‌.جمعیت‌ مورد مطالعه‌ مدارس‌ ابتدایی‌، راهنمایی‌ و متوسطه‌ دولتی‌ محدوده شهر اصفهان‌ و زمان‌ انجام‌ مطالعه‌ پائیز و زمستان‌ سال‌ 1382 بود. معیار ورود مدارس‌ به‌ مطالعه، داشتن‌ فروشگاه‌ مواد غذایی‌ بود. نمونه‌گیری‌ با روش غیراحتمالی آسان انجام شد از 5673 مدرسه دولتی شهر اصفهان تعداد 310 مدرسه بعنوان نمونه در نظر گرفته شد. اطلاعات با چک لیست جمع آوری گردید. چک لیست مورد استفاده در پژوهش در سه قسمت بهداشت فردی فروشنده ، بهداشت محیط فروشگاه و بهداشت مواد غذایی عرضه شده تنظیم شده بود. امتیازات کسب شده در هر قسمت به سه گروه مناسب ، نسبتاً مناسب و نامناسب تقسیم شد.(مابین یک انحراف معیار کمتر وبیشتر از میانگین نسبتا مناسب وبیش از یک انحراف معیار کمتر از میانگین نامناسب وبیش از یک انحراف معیار بالاتر از میانگین مناسب در نظر گرفته شد). سپس مداخله آموزشی در مواردی که با آموزش قابل تغییر بود انجام گرفت. (به‌ متصدی‌ فروشگاه‌ با روش‌ چهره‌ به‌ چهره ‌در زمینه‌ بهداشت‌ فردی‌، محیط و مواد غذایی‌ آموزش‌ داده‌ شد).پس‌ از گذشت‌ چهار ماه ‌از انجام مداخله، مجدداً اطلاعات ‌مدارس‌ جمع‌ آوری‌ گردید و با قبل‌ از آموزش‌ مقایسه‌ گردید.تست ویلکاکسون برای سنجش تغییر وضعیت بوفه ها قبل و بعد از مداخله بکارگرفته شد.

اطلاعات‌ به‌ روش‌ مشاهده‌ و ثبت‌ داده‌ها در چک‌ لیست‌ تحقیق‌ جمع‌ آوری‌ شده‌ است‌. تجزیه‌ و تحلیل‌های‌ آماری‌ اطلاعات با استفاده‌ از کامپیوتر و نرم‌افزار Statistical Program for Social Sciences انجام‌گرفت‌.

یافته های پژوهش     

تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش نشان داد که 2/45%ازمدارس دخترانه و 8/54% پسرانه بودند. نتیجه آزمون من ویتنی نشان دادکه وضعیت بهداشت فروشگاه های مدارس دخترانه وپسرانه تفاوت معنی داری ندارد(p=0/206 وz=1/6).1/77% از فروشندگان مرد و 32% زن بودند که اکثرا سرایدار مدرسه و یا خانواده سرایدار بودند.نتیجه آزمون من ویتنی نشان داد که بهداشت فردی فروشندگان زن از فروشندگان مرد بهتر است(p=0/001وZ=29/8). 8/33%از مدارس مورد بررسی ابتدایی و1/28% راهنمایی و 1/38% متوسطه و پیش دانشگاهی بودند. نتیجه آزمون کروسکالوالیس نشان داد که وضعیت بهداشت محیط فروشگاههای دبیرستانی بهتر از دبستان و راهنمایی میباشد.(p=0/003و H=11/5).در 46%از فروشگاه ها بیش از یک نفر به عرضه مواد غذایی میپرداختند.در95% از مدارس جایگاه فروشگاه مطابق موازین استاندارد نبود (محل فروشگاه در زمان تاسیس مدرسه به این منظور بنا نشده بود و بعدا به این منظور تغییر کاربری داده شده بود). تمام فروشندگان کمبود امکانات وگرفتاری های زیاد را به عنوان عامل بازدارنده رعایت بهداشت می دانستند وخواستار بودجه و امکانات برای تاسیس فروشگاه مناسب بودند . 89% از مدارس مراقب بهداشت داشتند در اکثر مدارس(99%) مدیر و مراقب بهداشت بر مواد غذایی خریداری شده برای بوفه نظارت می کردند.در20% از مدارس شورای دانش آموزی در اداره فروشگاه مشارکت داشتند. نتایج در جداول 1و2 نشان داده شده است .

بحث‌ و نتیجه‌ گیری‌   

نتایج نشان داد که 6% مدارس از نظر بهداشت بهداشت فردی فروشنده وضعیت نامناسب،         7/49%وضعیت نسبتاً مناسب و تنها 9/3% وضعیت مناسب دارند.(هیچکدام از فروشندگان گواهی گذراندن دوره ویژه بهداشت عمومی رانداشتند. 7/17%در محل کار دخانیات استعمال می کردند و25%بهداشت فردی, کوتاهی مو وناخن و...رارعایت نمی کردند). درتحقیق مشابه واعظ در سلف سرویس های دانشگاه تهران (1370) 15% کارکنان وضعیت نامناسب و 85% وضعیت نسبتاً مناسب داشتند(7).        

(نمودار و جداول در فایل اصلی موجود است)