روش تحقیق سیر تحول و تطور نقوش محرابی

چکیده تحقیق

در این تحقیق در ابتدای امر سعی بر آن شده تا معنی و مفهوم محراب در فرهنگهای لغت و همچنین جایگاه آن در ادبیات عرفانی ارائه شود . در مرحله بعد تقسیم بندی های مختلف و نظریاتی که در مورد ریشه محراب و منشا پیدایش این نقش می باشد مورد بررسی قرار گرفته و در مورد هر کدام توضیحات لازم ارائه شده است ؛ به عنوان مثال در مورد محرابی در اسلام پس از عنوان نظریه ، به موضوعاتی از قبیل محرابهای اولیه ، نقش محراب در مساجد ، مشهورترین محرابهای جهان اسلام ، محراب در معماری اسلامی و ... اشاره شده است ؛ و یا در مورد نظریه محراب و مهرابه پس از توضیح ارتباط محراب با مهرابه های آئین مهری ، به توضیح در مورد شکل مهرابه ها ، تمثیل کشتن گاو ، مهرابه های ایران و ... پرداخته شده است .

پس از بررسی ارتباط نمکدانهای عشایری ایران با نقش محراب ؛ طرحهای مختلف محرابی را به همراه عکسهای مربوط به آن شرح داده ایم ؛ و در انتها نیز علاه بر بررسی نماد در قالیهای محرابی و جانمازی ، به بررسی چند نمونه از قالیهای محرابی موجود در موزه فرش پرداختیم .

با امید به اینکه تحقیق حاضر مورد توجه قرار بگیرد .

واژگان کلیدی

محراب / مهراب / آئین مهری / آئین میترائی / تطور نقوش / نقوش سجاده ای

فصل اول :

مقدمه و بیان مساله   (1-1

طراحی سنتی ایران اساساً پیش از تاریخ یعنی پیش از پیدایش خط – شکل گرفته است .می دانیم که بشر طراحی را از مرحله غار نشینی آغاز کرده است ، دوره ای که سنگ ساده و نتراشیده را به عنوان ابزار به کار می برد ، اما انسان این دوره دارای ره آوردهای مهم فرهنگی است که در نقش پردازی او اثر گذاشته است . همچنین دوره های نوسنگی ، مفرغ تا آهن هر یک برای انسان یا در هر دوره ای انسان برای ما دارای ره آوردهای مشخصی است که باید شناخته شود ، زیرا در هر یک از دوره ها به حسب وضع اجتماعی و اقتصادی انسان ، دسته ای از نقشها آفریده شده است . گذشته از این ، اعتقادات انسان در هر دوره هم باعث پیدایش نقشه هائی شده است که باید به آنها پرداخت .

عمده مبانی طراحی سنتی ایران مذهبی است ، اما پیش از رسیدن به آن مبناها باید گفت که حتی نخستین نقشهائی هم که انسان کشید ،بنیان مذهبی دارد ؛ یعنی به طور عمده جادوئی است . هر گونه باور به نیروئی بیرون از طبیعت یا ماوراء طبیعت ، بنیانی برای مذهب است ، ولو این که ما امروز آن گونه باورها را جزو مذهب نشماریم . مثلاً جادوگری کاری کاملاً مذهبی است و اتفاقاً همه نقاشیهای آغازین انسان هم دارای بنیاد جادوئی است ، زیرا از آن جهت نقش گاو وحشی یا گوزن را به دیواره غار کشیده اند که به آن تیراندازی کنند ، چه انسان باور داشت که اگر تصویر چیزی را تسخیر کند ، خود آن را هم تسخیر خواهد کرد . جای تیر روی نقاشی های درون غارها اندک نست . نقش کوه ، آب ، رقص مذهبی ، نمادهای آ ب ، گیاه ، حیوان و چهره ، عمده ی دست ساخته های نقش دار کهن – مثل سفال – را انباشته است . حتی بعد ها و در دوره تمدنهای پیشرفته نقشهای مذهبی بر انواع ابزارها و وسائل زندگی انسان دیده می شود . برای مثال تصویر کوزه ای را می بینیم که از مرو کشف شده است و روی آن آئین سوگ سیاوش ، که در واقع آئین عزای خدای نباتی است ، دیده می شود . البته نقشهای صرفاً تزئینی هم از زمانهای دور بر ابزارها و وسائل دیده می شود .(1 )

اصول کلی طرح در قالی ایران

به طور کلی طرحهای قالی در ایران به دو دسته کاملاً مشخص قابل طبقه بندی هستند .

الف ) طرحهای شکسته یا هندسی که شامل طرحهایی هستند که از خطوط مستقیم شکسته تشکیل شده اند .

ب  )  طرح های گردان که شامل طرحهائی هستند که از خطوط منحنی قوام گرفته اند .

مضاف براینکه وجود هر دو طرح در یک نقشه قالی محال نبوده ، و در این مواردکه طرحهای شکسته وگردان مشترکاً در طراحی استفاده شده باشند – وجه غالب مورد توجه می باشد .

این تقسیم بندی دارای ویژگی جغرافیایی و یا منطقه ای نیز می باشد به نحوی که طرحهای شکسته اغلب تداومی است در میان شهرنشینان و کارگاههای شهری . علت این ویژگی نیز مستقیماً مربوط به قابلیت و مهارت طراحان و بافندگان این مناطق می باشد . گذشته از این طبقه بندی کلی که مطمع نظر در آن خطوط مربوط می شود ؛ طبقه بندی های دیگری نیز در طراحی فرش وجود دارد . از آن جمله طبقه بندی منطقه ای است و آن مربوط به منطقه تولید است که معمولاً دارای مشخصه های خاص همان مناطق است . برای نمونه فرشهای ترکمن مجموعه ای از طرحهای هندسی مربوط به طوایف متعدد ترکمن است که بعنوان سمبل های هر طایفه شناخته شده و در جای دیگر مورد استفاده نیست . از این رو فرش منطقه ترکمن و سایر مناطق را به راحتی می توان تمیز داد ؛ یا مثلاً فرشهای بختیاری دارای ویژگیهای مشخصی از طرح هستند که از طرحهای سایر مناطق قابل شناسایی است . اما این شناسایی در اکثر موارد قطعی نیست . فرش های تبریز و اصفهان غیر از موارد خاص ، ویژگیهای قطعی منطقه ای را دارا نیستند ؛ و یا نمی توان فرش های تولیدی کاشان –اردستان – اردکان – نائین – یزد - کرمان و ... را در تمامی موارد از هم تمیز داد . این شرایط خصوصاً امروزه به جهت توسعه ارتباطات و افزایش جابجایی جمعیت و امکانات رونوشت برداری بیشتر بوده و تقریباً به سمتی رفته ایم که طرح قم با ورامین و ساوه یا تبریز و اصفهان در هم آمیخته شده و خصلت های منطقه ای خود را از دست داده اند . البته این بدان معنی نیست که دیگر طرحهای منطبق بر ویژگیهای شناخته شده ادوار گذشته تولید نمی گردند . ( 2 )

با توجه به طبقه بندی که توسط شرکت سهامی فرش صورت گرفته است ؛ نقوش فرشهای ایران در 19 گروه اصلی با زیر مجموعه های آن قرار می گیرد که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد .

گروه 1 – طرح های آثار باستانی و ابنیه اسلامی :

 برای ایجاد این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بنا ها الهام گرفته شده است . در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی از آنها بوجود آورده اند . معروفترین آثار از این قبیل عبارتند از : طرح مسجد شیخ لطف ا... -  محرابی کوفی – مسجد کبود – مقبره شیخ صفی – سر در امامزاده محروق – گنبد قابوس- مسجد شاه اصفهان – تخت جمشید – طاق بستان – طاق کسری .

گروه 2 – اساس این طرحها را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده اند . این گلهای تجدید یافته ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختایی ها در متن و حاشیه فرش ، نقشه اصلی را تشکیل می دهند . به گروههای فرعی طرح شاه عباسی ، نام های : افشان – لچک ترنج – ترنجدار – درختی – جانوری – شیخ صفی – طره دار سلسه ای – شاه عباسی تصرفی – ترنجی طره دار – بوته ای و لچک ترنج کف ساده داده شده است .

گروه 3 -  طرح های اسلیمی :

شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد . این شاخه های تجدید یافته طرح درخت می باشد . اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالیها این طرح تکرار می گردد . منتهی در بعضی فرشها این طرح مسلط است . معروفترین اسلیمیها اسلیمی دهن اژدری است . در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو شاخه متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند . شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است . این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیاری تقسیم شده است . مانند تمام اسلیمی – اسلیمی بندی – اسلیمی شکسته – اسلیمی دهان اژدری – اسلیمی لچک ترنج – اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری .

گروه 4 – افشان :

                      در طرحهای فرش معمولاً کلیه اجزاء و اشکال به هم پیوسته    و مرتبطهستند . گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است . ولی طرح افشان به این صورتست که گل و برگها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند ؛ به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند . اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب شده گشته مانند افشان اسلیمی – افشان ختایی – افشان بندی – افشان شکسته – افشان گل اناری – افشان شاه عباسی – افشان شاخه پیچ – افشان دسته گل -  افشان حیوان دار و افشان ترنج دار .

گروه 5 – اقتباسی :

بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران شباهت دارند و گاه از مناطق سر حدی گذشته از کشورهای دور دست الهام می گیرند . اما اگر دقیقاً بررسی کنیم در می یابیم که بیشتر این طرحها دارای ریشه ایرانی هستند . معروفترین طرحها از این گروه عبارتند از افغانی – آناتول – قفقاز – گوبلن .

گروه 6 – بندی :

منظور از استعمال واژه بندی اینست که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش ، چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می گردد . چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند آنرا بندی یا واگیره ای می نامند . نام های فرعی این گروه عبارتند از : بندی اسلیمی – بندی پیچیک – بندی شکسته – بندی کتیبه ای – بندی مستوفی – بندی ورامین یا مینا خانی – بندی قاب خشتی یا لوزی – بندی ترنج دار – بندی درختی -  بندی قابقابی – بندی شیر و شکری یا بازوبندی – بندی سروی – بندی آدمکی یا ملانصرالدین – بندی بختیاری – بندی مجلسی – بندی خوشه انگوری – بندی شاخه گوزن حیوان دار – بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل .

گروه 7 – بته ای :

 طرح بته ای تجزیه یافته درخت سرو است یعنی همان بته های سر کجی که به بته جقه شهرت یافته است . علاوه بر ایران این طرح در شبه قاره هند نیز از دیر باز رواج داشته است . در طرحهای بته ای فرش ایران اندازه ها و اشکال مختلف به چشم می خورد . معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از : بته جقه – بته شاخ گوزن – بته ترمه – بته سرابندی – بته خرقه ای – بته قلمکار اصفهان – بته کردستانی یا هشت بته – بته میر شکسته – بته لچک ترنج – بته سنندج – بته افشاری و بته بازوبندی .

گروه 8 – درختی :

 با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است وجه تشابه زیادی با طبیعت حفظ گردد . طرحهای فرعی معروف درختی این طور نامگذاری شده اند : درختی جانوری یا حیواندار – درختی سبزیکار یا آبنما – درختی ترنجدار – درختی سروی و درختی گلدانی .

گروه 9 – ترکمنی (بخارا) :

 طرح فرشهای ترکمنی از لحاظ شکل هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شوند . شاخه های فرعی این گروه شامل : ترکمنی قاب یموتی – ترکمنی شانه ای – ترکمنی غزال گز ( آهو چشم ) – ترکمنی آخال – ترکمنی چهار قاب – ترکمنی خورجین و ترکمنی قاشقی .

گروه 10 – شکارگاه :

مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شد در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد ، منتهی در اغلب طرحهای شکارگاه ، حیوانات وحشی در حال شکار نقش شده اند . گروههای فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی – شکارگاه ترنجی – شکارگاه قابی – شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری .

گروه 11 – قابی :

 این طرح از قابهای چند ضلعی بوجود آمده است و از گروههای فرعی آن به قاب اسلیمی – قاب قرآنی کرمان یا ستوندار می توان اشاره کرد .

گروه 12 – گلفرنگ :

طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرحهای اصیل ایرانی با گلهای طبیعی ، مخصوصاً گل سرخ . در این نوع قالی از رنگهای تند و روشن مخصوصاً رنگهای سرخ استفاده می شود . گروههای فرعی این طرح را گل سرخ ( لچک ترنج ) – گلفرنگ بیجار – گلفرنگ مستوفی – گلفرنگ ترنجدار – گلفرنگ دسته گل و گل فرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند .

گروه 13 – گلدانی :

در طرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد . گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند . گاه چند گلدان کوچک به طور متقارن در اطر

2-1 )پیشینه تاریخی تحقیق

در خصوص موضوع این تحقیق تا به حال کتابی به صورت جامع و صرفاً با عنوان سیر تحول و تطور نقوش محرابی تدوین نشده است ؛ ولی پایان نامه ای با عنوان طرح محرابی در قالی ایران توسط خانم پگاه دیجور فارغ التحصیل رشته صنایع دستی نوشته شده و در آن به این مطلب پرداخته شده است .در کتب مختلف اساتید و پژوهشگران فرش کشور ، مطالب مختلفی ( همانطور که گفته شد نه به صورت جامع و اختصاصی ) در رابطه با نقوش محرابی ذکر شده که به اختصار توضیح می دهیم :

در کتاب پژوهشی در فرش ایران از نوشته های پژوهشگر موفق و نام آشنای کشور – جناب آقای ژوله – در خصوص قالیهای محرابی مطالبی ذکر شده که شامل تقسیم بندی در مورد منشا پیدایش قالیهاش محرابی است که در این تحقیق نیز اساس تقسیم بندی بر پایه آن گذاشته شده است .- به استثناء مورد کلیساها که گمان می رود به دلیل احتمال اندک صادق بودن این نظریه به آن اشاره نفرموده اند .

در کتب دیگر اکثراً یا توضیح جامعی در خصوص قالیهای محرابی داده نشده و تنها حین تقسیم بندی نقوش قالی ایران اشاره مختصری به نقوش محرابی صورت گرفته است مانند : « فرش نائین» و « طراحان بزرگ فرش»  از تالیفات سرکار خانم صور اسرافیل  و« مبانی طراحی سنتی در ایران »  از نوشته های آقای علی حصوری .

یا اینکه در کتب فرش مناطق ، نمونه هایی از  فرش محرابی آن منطقه به تصویر کشیده شده است ؛ مانند : فرش ساروق ( خانم صور اسرافیل ) ، قالی ایران ( سیسیل ادواردز ) ، قالیچه های تصویری ( پرویز تناولی ) ، فرش ایران - مجموعه ای از فرشهای موزه فرش ایران – ( سرکار خانم لیلا دادگر ) و بسیاری از کتب دیگر .

و یا به بررسی و مقایسه موضوعی خاص با نقوش محرابی پرداخته شده است ؛ مانند « نان و نمک » از تالیفات جناب آقای پرویز تناولی که در آن  رابطه بین طرح محرابی و نمکدانهای عشایری را بررسی کرده است .

و اما اینکه طی تحقیق انجام شده به این نتیجه رسیدیم که بیشترین شناخت را از قالیهای محرابی ، پژوهشگر توانای معاصر استاد سیروس  پرهام دارند . ایشان در کتب مختلف خود اشارات مختلفی راجع به این نوع قالیها کرده اند که حاکی از شناخت عمیق ایشان در خصوص این نقش می باشد .از جمله این کتابها می توان به : « دستبافتهای عشایری و روستایی فارس» - در دو جلد – و « شاهکارهای فرشبافی فارس » اشاره کرد .

چندین مقاله نیز در این خصوص نوشته شده است که از آن جمله می توان به مقاله« قالیهای قدیم ایران» نوشته پروین برزین و مقاله « از مهراب تا محرابه » نوشته محسن فرجی اشاره کرد .

فصل دوم

 2-1 ) مواد و روشهای تحقیق  

به خاطر آنکه این تحقیق از نوع تاریخی-توصیفی بوده و در آن تنها قصد شناسایی منشا نقشه محرابی و نیز طرحهای مختلف آن را داشته ایم ؛ تنها از روش کتابخانه ای استفاده شده و برای نشان دادن نمونه فرشهای مناطق مختلف نیز از عکسهای موجود در کتب مختلف استفاده شده است .

2-2 ) فرضیه تحقیق

با توجه به نظریات مختلف در خصوص منشا پیدایش نقوش محرابی که در فصل سوم به تفصیل در مورد آن توضیح خواهیم داد ؛ در این تحقیق قصد داریم اثبات کنیم علاوه بر اینکه بین نظریات ارائه شده توسط محققین هیچ تناقضی وجود ندارد بلکه رابطه مستقیمی نیز بین آنها وجود دارد ؛ مثلاً ممکن است نقشه محرابی در ابتدا – همانطور که در فصل سوم اشاره خواهیم کرد – از پوست حیوانات گرفته شده باشد که بعدها به فرم طاق مانند مهرابه های آئین مهری منتقل و از آنجا به کلیساها و مساجد انتقال یافته باشد . در خصوص منشا نقشه محرابی آنچه اهمیت دارد اینست که فرم محراب به خاطر تقدس خود اینچنین جاودان مانده تا حدی که با تغییر آئین ها و مذاهب ، این فرم که برای انسان ها حالت تقدس خاصی داشته همچنان در معماری ، فرش و سایر هنرهای تزئینی به ویژه  هنرهای تزئینی مذهبی به حیات خود ادامه داده است .

3-2 ) اهداف تحقیق

 همانطور که اشاره شد و در فصلهای بعد بیشتر در مورد آن صحبت خواهیم کرد ؛ سیر تحول و تطور طرحهای محرابی و در واقع پیشینه این طرح ، از جمله مبحث هایی است که محققین ما در رابطه با آن به اتفاق نظر نرسیده اند . برخی آنرا مربوط به پوست حیوانات دانسته اند ، برخی دیگر آنرا فرم تکامل یافته مهرابه های آئین مهری و برخی آنرا نشات گرفته از محراب مساجد می دانند . هدف تحقیق حاضر از طرفی باز کردن این نقطه مبهم و از طرف دیگر شناساندن طرحهای مختلف محرابی ، محرابیهای مناطق مختلف و بطور کل تفحص در این باب می باشد که امید است برای خوانندگان محترمی که نظر به استفاده از این تحقیق را دارند مثمر ثمر باشد .

فصل سوم : یافته های تحقیق

1-3 ) معانی محراب در فرهنگهای لغت فارسی و عربی 

محراب از فعل حرب که مصدرش حرب و محراب بوده ، گرفته شده است .

بنا به گفته ابن منظور : در حقیقت مرد جنگاور است و محرب و محراب یعنی کسی که بسیار جنگجو است ، و گفته شده است محرب و محراب یعنی کسی که دارای شجاعت و جنگاوری است .

همچنین آورده شده که کلمه محراب از مصدر « محاربه » گرفته شده ، برای اینکه نماز گزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند و در هنگام نماز با حضور قلبش با نفسش مبارزه می کند .

 زبیدی از قیومی روایت می کند که محراب مساجد همانا بالاترین مجالس هستند ، و بالای خانه بهترین مکان در آن ، و محراب مسجد برترین و شریف ترین موضوع در آن است .به نقل از وضاح الیمین شاعر قبل از اسلام این بیت را آورده اند که :

 ربه محراب اذا جئتها

لم القها او ارتقی سلما

« یعنی (معشوق من ) صاحب محراب و قصری است که چون بدیدار وی روم تا از نردبان بالا نروم او را نخواهم دید .»

ابن منظور روایت کرده که محراب همان مکانی است که پادشاهان از مردم فاصله می گیرند ، و به نقل از الازهری گفته است که برای این به محراب ، محراب گفته شده که برای جدا کردن امام و دور کردن او از مردم بوده و محراب بالاترین جایگاه و بلندترین مکان در خانه و مسجد  است .

باز ابن منظور از قول امام ابن حنیفه از عبیده نقل کرده است : محراب بهترین محلهای نشستن پادشاه است و برترین محلهای نشستن و اولین و شریفترین آنهاست . ابن منظور همچنین از الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب می نامند .

همچنین محراب را به معنای فرورفتگی های طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار می دادند ، آورده اند. مانند این بیت :

                 « فجر الاحبوش سما ناقها                      واحتل من غمدان محراب الدما »

که امام ابن درید اللغوی الاذری گفته است و مقصود فرورفتگی هایی بوده در قصر غمدان که در آنها بتها را قرار می داده اند .