مقدمه:
طرح تحقیق، معرفی و نقد منابع
طرح تحقیق
1 طرح موضوع
یکی از دورانهای حساس تاریخ جهان، عصر بعثت و نبوت آخرین پیامبر خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) است. مردی که توانست انسان هایی را پرورش داده، بر روند تاریخ تأثیر گذارد و مسیر آن راتغییر دهد. در راستا بررسی زندگانی برخی از این کارگزاران و همراهان خواندنی و قابل بررسی‌است که از میان آنها سعد ابی وقّاص، فرزندش عمربن سعد و پسر برادرش هاشم بن عتبه ابن‌ابی وقّاص هستند که زندگی پرفراز و نشیبی دارند. از آنجایی که پدر در زمان رسول خدا(ص) از مسلمانان اولیه بوده و یکی از اصحاب بشمار می‌رود و پس ازرحلت آن حضرت تغییراتی هر چند به مرور در این خانواده بوجود آمده تا جایی که فرزندش‌عمربن سعد فرمانده سپاهی است که امام حسین(ع) نوه همان پیامبر(ص) را با وضع‌فجیعی به شهادت می‌رسانند اما از سوئی دیگر و پسربرادرش هاشم که از پدری کافر بوده از شیعیان‌مخلص علی (ع) می‌شود. پژوهش حاضر بررسی فراز و فرودهای این خانواده درتحولات قرن اول هجری است.
2 اهمیت موضوع و علت انتخاب آن
بررسی بیوگرافی خاندان ابی وقاص که در تحولات مهم تاریخ اسلام و مقاطع مختلف آن نقش ایفا نمودند باعث شده است که برای فهم این تحولات پژوهشی ترتیب داده شده و ضمن بررسی بیوگرافی این خاندان و نقش و جایگاه آنان را در تاریخ اسلام مشخص شود.
3 سابقه‌ی پژوهش
با توجه به دوره زندگانی این اشخاص که با صدر اسلام همزمان است در منابع‌اصلی تاریخ اسلام به صورت پراکنده مطالبی یاد می‌شود و پژوهش هایی صورت گرفته اما به نظر می‌رسد تاکنون به طور مستقل این موضوع با چنین طرح سوالی مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته‌است. به همین علت تلاش می‌شود این پژوهش با استفاده از منابع اصلی و بررسی پژوهش‌‌های پراکنده‌ی که موجود است، سعی شده که به این سوال پاسخ داده شود.
4 سؤال اصلی پژوهش
به طور قطع همه صحابه و کارگزاران بزرگ رسول خدا(ص) یکسان نبوده‌اند بلکه برخی از آنها تأثیرات و نقش مثبت و احیاناًبعضی از آنها نیز نقش منفی ایفا نموده‌اند. در این پژوهش سوال اصلی این است:
نقش خاندان ابی وقّاص در تحولات سیاسی، اجتماعی تاریخ اسلام چه بوده است؟
5 فرضیه پژوهش
فرضیه اصلی:
این خاندان با دارا بودن روحیه نظامی در یکی از بزرگترین صحنه‌های نظامی تاریخ اسلام یعنی قادسیه راه ورود فیزیکی اعراب و اندیشه اسلامی را در شرق کشور گشود. پس از فتوحات در شرق سرزمین‌های خلافت به نوعی دوری از نظامی‌گری روی آورد، با این همه همواره در مسایل مهم تأثیرگذار بوده، خصوصاً در روی کار آمدن خلیفه سوم و همچنین در خلافت علی (ع) که خود را کنار کشیده، با آن حضرت همراهی نکردند و نسل دوم این خاندان نقش متفاوتی را ایفا نمودند یکی همراه علی (ع) و یکی قاتل فرزند آن حضرت و در زمره آل ابی‌سفیان درآمد.
فرضیه رقیب: سعد و خانواده وی از خاندان مهم نبوده و در جریان خلافت علی(ع) زمانه مشحون فتنه بوده و سعد کار خبطی انجام نداده و کناره‌گیری از خلیفه کار خطایی نبوده است.
6 مفاهیم و متغیرها
الف) مفاهیم
خاندان ابی وقّاص: منظور سعدبن ابی وقّاص و پسرش عمربن سعد ابی وقّاص و پسر برادر سعدیعنی هاشم بن عتبه ابن ابی وقّاص است.
حیات سیاسی نظامی: زندگانی سیاسی سعدابی وقّاص، هاشم بن عتبه و عمر بن سعد وهمچنین سمت‌های نظامی که این افراد به آن دست یافتند.
تحولات تاریخ اسلام منظور قرن اول هجری قمری است.
ب) متغیرها
متغیر مستقل:
حیات سیاسی نظامی خانواده ابی وقّاص
متغیر وابسته:
تأثیرات این خانواده در تحولات نظامی سیاسی جامعه‌ی قرن اول هجری قمری.
7 سوالات فرعی
1) خاندان ابی وقّاص از چه طائفه‌ای بودند و نسبتشان با پیامبر(ص)؟
2)چگونگی اسلام آوردن سعد ابی وقّاص و چگونگی زندگانی وی در زمان رسول خدا(ص)؟
3) چگونگی دست یابی به مقامات نظامی و سیاسی؟
4) اعتقادات آنان پس از رحلت پیامبر(ص)؟
5) زندگی آنان در زمان خلفای سه گانه؟
6) زندگی و حیات سیاسی آنان در زمان خلافت امیرالمؤمنین(ع)؟
7) زندگی و حیات سیاسی آنان پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع)؟
8) چگونگی ورود عمربن سعد به واقعه‌ی کربلا؟
9) عاقبت زندگانی سعدابی وقّاص؟
10) عاقبت زندگانی هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص؟
11) عاقبت زندگانی عمر بن سعد؟
8 مفروضات تحقیق
1) براساس نقل منابع و پژوهش‌ها سعد ابی وقّاص از صحابه پیامبر(ص) و مسلمانان اولیه است.
2) در زندگانی سعد بن ابی وقّاص فراز و فرود وجود دارد.
3) هاشم بن عتبه یکی از شیعیان علی (ع) بوده و در جنگ صفین به شهادت رسید.
4) عمربن سعد از طرف عبیداله بن زیاد فرمانده‌ی لشگری است که به جنگ با امام‌حسین (ع) پرداخت و نتیجه آن به شهادت رسیدن امام (ع) و یارانش در عاشورای سال 61 هجری بود.
9 روش پژوهش
روش این پژوهش تاریخی است که با بررسی و نقد وقایع به توصیف و تحلیل موضوع می‌پردازد و بصورت کتابخانه‌ای می‌باشد.
10 سازماندهی پژوهش
این پژوهش به بررسی نقش سیاسی، نظامی خاندان ابی وقّاص می‌پردازد. در مقدمه‌به طرح تحقیق و معرفی و نقد منابع پرداخته می‌شود و در فصل مقدماتی به بیان کلیات و مفاهیم نظری که همان تبیین نقش شخصیت در تاریخ باشد، اشاره خواهد شد.
این پژوهش علاوه بر مقدمه و فصل مقدماتی دو بخش مستقل نیز دارد، که در بخش اول به زندگانی ونقش سعد بن ابی وقّاص خواهد پرداخت که نسل اول این خانواده است و آن نیز چند فصل‌دارد. فصل اول زندگانی وی در دوران مکه، فصل دوم زندگی و نقش وی در دوران مدینه وفصل سوم سعد در دوران خلفای راشدین و فصل چهارم نیز به عزلت گزینی سعد اشاره‌خواهد شد، و ضمن این فصول نقش هائی که وی در دوره‌های مختلف ایفا نموده است، آشکار خواهد شد.
در بخش دوم به زندگانی و نقش نسل دومی‌های این خاندان یعنی هاشم بن عتبه بن ابی‌وقّاص و عمربن سعد بن ابی وقّاص پرداخته خواهد شد. در این بخش، که دو فصل دارد و طی‌چند گفتار حیات سیاسی نظامی و نقش آنان روشن می‌شود.
و نیز طی این دو بخش خبط و خطاهای این خاندان و نیز نقش مثبتی که در تاریخ اسلام ایفا نمودند بیان می‌شود و در پایان جمع بندی ارائه خواهد شد.
معرفی و نقد منابع
در این قسمت از پژوهش به معرفی و نقد کوتاه چند منبع و مولف آنان پرداخته شده است، که استفاده عمده از آنها صورت گرفته و نظم آن نیز به ترتیب تاریخ وفات مولف می‌باشد.
1 ابن اسحق؛ سیره النبی (ص) (متوفی 151 ه)
اصل این اثر مربوط می‌شود به ابن اسحق که در سال 151 هجری در گذشته است این اثر مشتمل بر اخبار زندگانی پیامبر(ص) درمکه، هجرت، مدینه و جنگها و احوال آن حضرت‌و یارانش در این دوره می‌باشد. ابن هشام که متوفی سال 218 ه. ق می‌باشد، این کتاب را تهذیب نموده و آن را با یک واسطه که زیاد بن عبدالله البکائی باشد نقل می‌کند و آن را سیره رسول الله(ص) نام نهاده است.
عبدالملک بن هشام که در واقع یکی از راویان طبقه دوم سیره ابن اسحق است، به زعم خوداخبار و اشعاری که ارتباطی با حیات پیامبر(ص) نداشت را حذف نموده است. نکته جالب‌توجه اینکه اخبار مربوط به امام علی بن ابی طالب(ع) نیز حذف شده است.[1]
کتابی که مورد استفاده در این پایان نامه قرار گرفته است دو مجلد فارسی آن است که بدست رفیع‌الدین اسحق بن‌محمد همدانی قاضی ابرقوه در قرن هفتم به فارسی برگردانده شده و توسط‌اصغر محمودی تحقیق و انتشار یافته است.
2 واقدی؛ مغازی (متوفی 207ه)
محمد بن عمر بن واقد معروف به واقدی مورخ معروفی است که حدود بیست اثر درتاریخ اسلام اعم از مغازی، سیره و طبقات را به او نسبت داده‌اند.
گویا کتاب مغازی جزئی از کتاب بزرگ وی یعنی کتاب التاریخ و المبعث والمغازی‌باشد واقدی دست به تحقیق مفصلی راجع به مغازی پیامبر(ص) زده است و با رفتن به مناطقی که در آنها نبرد صورت گرفته بود، آن مکانها را از نزدیک مشاهده نموده است.[2] و با توجه به اخبار و روایات موجود، به بررسی غزوات و سرایای پیامبر(ص) پرداخته است.
از آنجائی که کتاب وی در بردارنده مطالب نقادانه درباره جنگهای پیامبر(ص) است و سعد نیز یکی از افراد نظامی بوده و در این جنگها حضورداشت، مطالب این کتاب در این تحقیق به کرات مورد استفاده قرار گرفته و در مقایسه با دیگر کتب، تخصصی‌تر به نظر می‌رسد.
دراین کتاب ابتدا با اشاره به سرایای رسول خدا (ص) به تفصیل به بحث درباره غزوات، خاصه بدر، احد و خندق و فتح‌مکه و حنین پرداخته است. این کتاب توسط دکتر محمود مهدوی دامغانی در سه جلد به فارسی ترجمه و منتشر شده است.
3 نصر بن مزاحم منقری؛ وقعه الصّفین (متوفی.212ه)
این کتاب یکی از تک نگاریهایی است که توسط نصربن مزاحم نگاشته شده وبصورت اختصاصی به جنگ صفین پرداخته است. در این کتاب به زمینه‌های جنگ، اصل ماجرای‌جنگ و رایزنی‌ها و داستان حکمیّت و پیامدهای آن و موضع اصحاب پیامبر(ص) در این‌رابطه اشاره شده است، خصوصاً نقش فعال هاشم بن عتبه و موضع سعدبن ابی وقّاص درآن کاملاً پرداخته شده است و می‌توان از عمربن سعد هم که به سراغ پدر رفته، تا او راترغیب به ورود به ماجرا کند، ردّپائی یافت. البته در سلسله روات این کتاب عمربن سعدنامی است که غیر از عمربن سعد بن ابی وقّاص است و آن شخص عمربن سعد بن ابی‌الصید است.
این کتاب توسط عبدالسلام محمد هارون تصحیح و شرح شده است و آقای پرویز اتابکی‌آن را ترجمه نموده و تحت عنوان پیکار صفین چاپ شده است.
4 محمد بن سعد کاتب واقدی؛ طبقات الکبری (متوفی 230ه)
این کتاب به سبک حدیثی تدوین شده است وی در این کتاب ابتدا به سیره پیامبر(ص) اشاره کرده و پس از آن به صحابه پرداخته و آن را در پنج طبقه دسته بندی نموده است و از آنجائیکه‌سعد بن ابی وقّاص و خانواده وی از جمله کسانی بودند که از روزهای نخستین مطرح هستند بصورت وافی به آنها اشاره شده است و ما نیز در موضوعات مختلف در ارتباط با عملکرد سعد از این کتاب بهره بردیم.
این کتاب نیز توسط مهدوی دامغانی ترجمه و انتشارات فرهنگ و اندیشه آنرا به چاپ رساند.
5 ابن اعثم کوفی؛ الفتوح(متوفی نیمه اول قرن چهارم)
این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول به دوره‌خلافت ابوبکر و عمر و عثمان می‌پردازد و فتوحات این دوره مثل فتوحات ایران و نبرد قادسیه و فتح آن مناطق به سرداری سعد و نقش هاشم بن عتبه در این نبرد را شرح می‌دهد[3] و در بخش دوم به آغاز خلافت علی (ع) تا شهادت‌امام حسین (ع) در واقعه عاشورای سال 61 هجری اشاره می‌کند[4] و به وقایعی چون قتل‌عثمان و خلافت علی (ع) و جنگهای این دوره اشاره کامل دارد و به کرّات در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفت، این کتاب توسط محمد بن‌احمد مستوفی هروی از محققان قرن ششم ه. ق. ترجمه و توسط طباطبائی مجد تصحیح وانتشارات علمی فرهنگی آنرا چاپ نموده است.
6 ابوحنیفه احمدبن داوود دینوری؛ اخبار الطّوال (متوفی. 282 ه)
این کتاب از کهن‌ترین تاریخنامه‌های عمومی است که ضمن بیان روابط ایرانیان و اعراب به‌جنگ‌های قادسیه و نهاوند و نیز به جریان بیعت با علی (ع) و جنگهای این دوره وضمن آن نقش هاشم بن عتبه و شهادت وی اشاره دارد.
این کتاب نیز توسط احمد مهدوی دامغانی به فارسی برگردانده وتوسط نشر نی منتشر شده است.
7 تاریخ یعقوبی (متوفی. 284 ه)
یکی دیگر از کتابهای عمومی تاریخ یعقوبی در دو جلد است، در جلد اول این کتاب عمدتا به تاریخ جهان پرداخته است. در جلد دوم به اخبار، احوال و روزگار رسول خدا(ص) و خلفا اشاره‌دارد. نکته قابل توجه گرایش‌های شیعی او می‌باشد، چرا که ضمن بیان تاریخ خلفای‌راشدین و اموی و عباسی مطالبی نیز درباره ائمه(ع) دارد و به ماجرای صلح امام حسن(ع)، واقعه کربلای امام حسین (ع)، ذکر احوال و سیرت امامان شیعه پرداخته است و بااحترام از آنها یاد می‌کند و در این پژوهش به‌صورت عمومی در قسمت‌های مختلف از آن استفاده شد