پایان نامه ایران در عصر خلفای راشدین

دانشکده علوم انسانی: گروه تاریخ

پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد تاریخ 

چکیده:

 ایران در زمان ظهور اسلام، تحت سلطه ی حکومت ساسانیان قرار داشت که روش حکومتی آنها بر پایه ی تبعیض طبقاتی وجدایی حکومت از مردم بود.

اعراب در زمان خلیفه اول، برای ترویج اسلام در سرزمین های مجاور با شعائر دینی از قبیل عدالت خواهی و آزادی وارد میدان نبرد با ایران شدند و مردم برای نجاتشان از فشار حکومت، به استقبال دین اسلام رفتند.

در طول جنگ هایی که در دوره خلیفه دوم روی داد شکست امپراطوری ساسانی رقم خورد و با مرگ پادشاه ایران در زمان عثمان ، استقلال کشور از بین رفت ، و اعراب به فتوحات دیگری در ایران دست یافتند.

علی (ع) که در دوره ی خلافت اش سرگرم مشکلات و جنگ های داخلی بود، فرصت فتوحات خارج از مرز را پیدا نکرد .

ایرانیان، حضرت علی را که مظهر عدالت و آزادگی بود، نمونه عینی اسلام محمدی می دانستند با سیادت اعراب، بعد ها ایرانیان توانستند با ذکاوت و سیاست خود ضمن نفوذ در حکومت اعراب، فرهنگ خود را حفظ و با اسلام عجین نموده و حوزه ی جدیدی را در تاریخ کشور رقم زنند.

این پایاننامه در 5 فصل تهیه و تدوین گردیده که شامل فصل اول، کلیات، فصل دوم، بررسی اوضاع ایران، فصل سوم، خلفای راشدین، فصل چهارم، علل شکست ایران و فصل پنجم، نحوه استقبال ایرانیان از دین اسلام می باشد.

پیشگفتار

وضعیت ایران و موقعیت جغرافیایی آن به گونه ای بوده است که از روزگاران گذشته توجه اقوام و قبایل مختلف را به خود جلب می کرد چون ایران یکی از دو قدرت در جهان بوده است(ایران و روم)

حدود 98 درصد مردم ایران مسلمان هستند، ما مسلمانان ایرانی به اسلام ایمان داریم چون دین ماست و به کشور خود مهر می ورزیم چون وطن و کشور ماست. از اینرو سخت علاقمندم دینی را که به آن ایمان دارم و به کشوری که به آن مهر می ورزم، درک روشن و صریحی داشته باشم.

سرزمین ما ایران، در طول چندین هزار ساله ی خود حوادث تلخ و ناگواری را بخود دیده که هر کدام نتایجی را برای این مرز و بوم به همراه داشته است. حمله ی اعراب مسلمان در عصر ساسانی از جمله ی این حوادث است که باعث ایجاد تحولات اساسی در تاریخ کشورمان شده است.

کم و بیش دانشمندان اسلامی و غیر اسلامی و دانش پژوهان نیز به دلایل اهمیت این رویداد تاریخی متحمل زحمات زیادی شده و آثاری را که حاصل تلاشهای چندین ساله آنهاست انتشار داده و در اختیار علاقمندان به شناخت تاریخ این کشور کهن قرار داده اند، که بعنوان مثال از آثار بزرگی چون تاریخ طبری، مروج الذهب، تاریخ یعقوبی و تاریخ الکامل و ... که مبین این مسئله می باشد می توان نام برد. اینجانب هم بعلت علاقه ای که به دانستن تاریخ کشور، بخصوص با چگونگی ورود اسلام به ایران و جنگهایی که اعراب در دوران خلفای راشدین بر این کشور تحمل کرده اند و با مهمترین شعار اعراب که استقبال بی نظیر ایرانیان توأم بوده شناختی داشته باشم، به انتخاب این موضوع مبادرت کرده ام.

با کمک اساتید بزرگوار خود سعی کرده ام که به طور خلاصه وار از علت های آغاز جنگ در دوره خلافت ابوبکر و عمر گرایش ایرانیان به دین اسلام و همچنین دلایل شکست ایرانیان و امپراتوری ساسانی ارائه نمایم.

روش تحقیق اینجانب به روش کتابخانه ای می باشد که تا حد امکان سعی شده منابع معتبر و اصیل به دقت بررسی و مطالعه و بعد از فیش برداری و توضیحات جنبی آن، کل مطالب توسط اساتید راهنما و مشاور بررسی شده و بعد از راهنمائیهای لازم توسط استاد و راهنما و فیش ها فصل بندی شده و به صورت پایان نامه ارائه می گردد. 

مقدمه

دولتی که اردشیر بابکان بوجود آورد بر دو رکن استوار بود

1- ایجاد وحدت دینی و مذهبی  2-ایجاد وحدت سیاسی

اوضاع بد اقتصادی ،اجتماعی ،  سیاسی، و نظامی سبب بروز بحرانهای مختلف اجتماعی می شود و در نتیجه نارضایتی مردم از اوضاع بوجود می آید که پیامد کلی آن از بین رفتن پایگاه اجتماعی حکومت ساسانیان می شود.

در دوره هایی که اعراب به فتح کشورها و سرزمینهای مجاور شبه جریره عربستان مشغول بودند مهمترین نقطه ی تاریخی در این بخش از شرق بعد از پیامبر اسلام (ص) است که با ظهور اسلام در عربستان، یکی از بزرگترین انقلابات تاریخی در مدت کوتاهی تمام شبه جزیره را فرا گرفت و بعد از آن به کشورهای همجوار که دارای فرهنگ و تمدن برجسته ای بودند نیز نفوذ کرد. این دین جدید به مردم عربستان که از فرهنگ و تمدن چیزی نمی دانستند ، برجستگی های اخلاقی و فرهنگی خاصی بخشید.

پیامبر اکرم پس از تثبیت حکومت اسلام که با صلح حدیبیه اتفاق افتاد، امکان ارتباط مسلمانان با حوزه های ایران، روم و مصر را فراهم کرد که با ارسال نامه به فرمانروایان این حکومتها، اقدامی عملی بود که پیامبر (ص)با انجام آن دین نوپای اسلام را به مرحله ی نوینی وارد ساخت و همین ویژگی یعنی گسترش اسلام و انتشار آن در زمان خلفای راشدین نیز ادامه یافت.

پس از رحلت پیامبر در سال 11 هجری قمری و ماجرای سقیفه، بیعت با ابو بکر صورت گرفت. وی با یاری اشخاصی چون خالد بن ولید با اهل رده که سلطه خلیفه را نمی پذیرفتند مبارزه کرد و پس از دو سال جنگ و ستیز سراسر شبه جزیره عربستان را تحت فرمان و اطاعت خود در آورد و به قصد گسترش اسلام به عراق و شام لشکر کشی کرد.مرگ وی در سال 13 هجری بوده ابوبکر ،  عمر را بعد از خود به خلافت برگزید.خلافت عمر همزمان با آغاز موج فتوحات در ایران، مصر، افریقا و شام بود. نیروی اسلام نیز در آن زمان قوی بود و دولت های ایران و روم به خصوص ایران از نبردهای طولانی و بی حاصل خسته و فرسوده شده بودند. بدین ترتیب فساد و تباهی در درون حکومت  ، مردم را  بیزار و ناراحت نموده بود.

دوران خلفای چهارگانه را با لفظ راشدین از حکام و حکومت گران فاجر و فاسد اموی جدا کردند.

عصر این چهار خلیفه نخستین به دوران طلایی نهضت اسلامی مشهور گشته است.

با هجوم اعراب به ایران در قرن اول هجری این سرزمین تسلیم و دولت استقلال سیاسی خود را در میدانهای قادسیه، جلولا و نهاوند از دست داده است.

در جامعه ای که دچار تبعیض طبقاتی،  محرومیت از تحصیل، فسق و فجور، فشار موبدان بر مردم و وضع و خیم اقتصادی بود در برابر شعارهای دین اسلام که عدالت خواهی و پرهیزگاری را به همراه داشت، مردم خود بخود سر تسلیم و تعظیم فرود آوردند.مذهب و دین باستانی خود را بتدریج رها کرده و به دین اسلام گرویده و در برخی مواقع در برانداختن حکومت، خودشان با اعراب هماهنگ شدند. ایرانیان در عین اینکه دین جدید را پذیرفتند،توانستند به آن خصایل و صبغه های ایرانی ببخشند.آنان همواره در حفظ آداب قومی اجدادی خود کوشا بودند دریافته بودند که باید تحت لوای پرچم اسلام گرد آیند.

بنابراین با پذیرش اسلام، فرهنگ و تمدن خود را در آن عجین کرده و ایران دوره اسلامی را بوجود آوردند  در زمان ابوبکر نبرد با ایرانیان فقط در سرحدات مرزی بود ولی حمله به ایران در زمان عمرآغاز شد.

باید توجه داشت که حمله به ایران بافتح ایران مترادف نیست مطلب قابل تامل فتح کامل ایران در عصر عثمان و بنی امیه می باشد.

خلافت عثمان توسط شورایی که عمر پس از مرگش دستور داده بود صورت گرفت در این زمان شورشها، مقاومت های برخی شهرهای ایران را شاهدیم که بزودی سرکوب و فتح دوباره آن شهرها صورت می گیرد.

مرگ یزدگرد سوم پادشاه ایران در زمان عثمان اتفاق افتاد بسط و گسترش فتوحات اسلامی در زمان عثمان براساس که دو خلیفه پیش از او داشتند ادامه یافت و به فتح ایران،ارمنستان ،آسیای صغیر و شمال افریقا انجامید.

بعد از قتل عثمان  توسط شورشیان و و ناراضیان داخلی ،علی (ع) به خلافت می رسد و مقر حکومتی خود را بر خلاف خلفای پیشین در کوفه قرار می دهد. ایرانیان بطور مشخصی از  اهداف علی (ع) حمایت کرده و او را نمونه عینی اسلام می شناختند. علی(ع) نیز با آنان رعایت عدل و مساوات را می کرد. دوران خلافت علی (ع) بیشتر صرف جنگهای داخلی (جمل، صفین و نهروان ) و اصلاح داخل کشور و براندازی عناصر فاسد شده لذا فتوحات خارج از شبه جزیره عربستان متوقف گردید علی (ع) در 21 رمضان سال 40 هجری قمری بوسیله ابن ملجم مرادی به شهادت رسید .

مهمترین نکته ی قابل توجه این است که ایرانیان از همان آغاز به اعتقادات اعراب مسلمان به دیده احترام می نگریستند . اعتقادی که نجات بخش اعراب بوده ودر پرتوی آن ایرانیان نیز از سیطره چندین ساله حکام ساسانی نجات یافتند .در قرون اولیه اسلامی، ایرانیان ،دین اسلام را منجی خود می دانستند که این باعث پیدایش یک نوع حس برتری در بین اعراب مسلمان نسبت به مردم ایران شد ولی چون ایرانیان قبلاً خود دارای فرهنگ و تمدن بسیار عالی از اعراب داشتند این گونه رفتارها را نمی توانستند تحمل کنند چرا که بعدها با شرکت در جنبشها و قیامهای ضد اموی (جنبش مختار و ابو مسلم )ابهت و اقتدار خود را به اثبات رسانیدند و با نفوذ در دربارهای خلفای اموی و بنی عباس زمینه های تشکیل حکومت های نیمه مستقل و مستقل را در شرق و شمال شرقی ایران بوجود آوردند.

هرکه نیاموخت از گذشت روزگار

                                                                هیچ نیاموزد از هیچ آموزگار  

سؤال اصلی تحقیق(مسئله تحقیق): ایران در عصر خلفای راشدین

بررسی شکل عملکرد خلافت اسلامی و فتح ایران و زمینه های ساختار حکومت خلفای راشدین با توجه به فتوحاتی که انجام دادند و نحوه پیروزی و کامیابی در اداره امپراطوری عظیمی که بوجود آمد توانایی حل مشکلات در آن زمان.بررسی اوضاع ایران و طرز اداره آن توسط خلفا.

بیان مسئله:

با اشاره ای کوتاه به موقعیت جغرافیایی عربستان بیان و چگونگی ظهور اسلام و پیامبر بزرگ بشریت حضرت محمد (ص) و غزوات پیامبر و مسئله حجه الوداع و غدیر خم و جانشینی حضرت علی (ع) و از خلافت ابوبکر تا خلافت امام علی (ع) و فتوحاتی که خلفای راشدین در ایران و روم و آفریقا انجام دادند بررسی و اثرات آن فتوحات در امپراطوری اسلامی و گسترش اسلام در آن سرزمینها و عوامل پیروزی مسلمانان  و شکست ساسانیان(ایرانیان) و نحوه بهره گرفتن از دیوان سالاری ایرانی و ساسانی تا حد ممکن بویژه دیوان خراج و استفاده از عناصر ایرانی در اداره امپراطوری اسلامی و چگونگی ایجاد تفرقه در زمان عثمان بخصوص زمینه قدرت یابی بنی امیه در زمان خلافت عثمان، که باعث غصب قدرت و خلافت از خاندان پیامبر گردید.

سوابق تحقیق:

در خصوص خلافت خلفای راشدین تحقیقاتی انجام گرفته است ولی سعی و تلاش من این خواهد بود که تا حد امکان زوایای تاریک آن عصر را بشکافم و روشنی بخشم و تا حد ممکن ظن و گمان را از بین برده و یقین علمی را جانشین و جایگزین آن سازم. البته در این خصوص از منابع معتدل و معتبر اسلامی و منابع دست اول کمال استفاده را خواهم گرفت.

اهداف تحقیق:

اولین هدف من شناخت و بررسی علل و چگونگی فتح ایران توسط مسلمانان در زمان خلفا و مبارزه و دفاع ایرانیان و نحوه استقلال آنان از دین اسلام و بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران در عهد خلفای راشدین است.

و بررسی سیاست خلفای راشدین در رابطه با ایران و روم با توجه به منابع دست اول اسلامی و اسناد منتشر شده در رابطه با وضعیت خلافت دومین هدف از انتخاب موضوع، علاوه بر کار تحقیقاتی و نگارشی پایان نامه، ارضاء حس کنجکاوی و داشتن اعتماد به نفس کافی در انجام تحقیقات مشابه می باشد، هر چند که در این زمینه تحقیقاتی صورت گرفته بنده سعی نموده ام با استناد به منابع مهم و قابل اعتماد، کلیاتی از روند فتح ایران و عملکرد خلفای راشدین را برای علاقمندان به تاریخ کشورمان آشکار سازم.

جنبه جدید بودن و نوآوری طرح:

سعی و تلاش اینجانب این خواهد بود که جنبه نوآوری این پایان نامه کاملاً عیان گردد و بیشتر به علل و استدلال قوی تکیه کنم و زوایای تاریک ومبهم آن دوره را با الهام گرفتن از منابع دست اول و مقالاتی که جدیداً در این مورد نگاشته شده است مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهم.از جمله علت سکوت علی(ع) و عدم پذیرش آن حضرت به خلافت از طرف بزرگان قریش با اینکه حق خلافت از آن او بود.

روش کار:

با توجه به ماهیت تحقیق در رشته تاریخ، تحقیقات از نوع نظری و بنیادی بود و بر روش توصیفی و تحلیلی استوار می باشد که با استفاده از کتابها و اسناد اطلاعات از طریق کتابخانه ها و مقالات جدیدی که نگاشته شده و نیز از مجلاتی که جنبه پژوهشی و علمی دارند و همچنین از طریق شبکه های کامپیوتری و و بانکهای اطلاعاتی و بوسیله فیش برداری از آنها تهیه و تنظیم گردیده است.

بررسی و نقد منابع:

1- تاریخ طبری: ابو محمد بن جریر طبری 

2- مروج الذهب: علی بن حسین مسعودی

3- تاریخ یعقوبی: ابن واضح یعقوبی

4- اخبار الطوال: ابوحنیفه احمد بن داود دینوری

5- تاریخ الکامل:  ابن اثیر

6- الفتوح: ابن اعثم کوفی

7- المغازی: محمد بن عمر واقدی

8- فتوح البلدان: احمدبن یحیی بن جابر بلاذری

تاریخ طبری: ابومحمد بن جریر طبری[1]

نویسنده این کتاب ابوجعفر بن جریر طبری است که در عصر ساسانیان در ولایت طبرستان دیده به جهان گشود. تاریخ ولادت او اغلب به سال 224 ه. ق و 838 میلادی گفته شده ولی گاهی 225 هجری و 839 میلادی آمده است و نیز در آغاز نوجوانی به تحقیق در افقهای بسیار گسترده پرداخت که نشان از بلوغ فکری وی بود فعالیت جدی طبری در آغاز و تنها به شهر ری ختم می شد دیری نپایید که به بغداد رفت و آنجا را به عنوان پایگاهی برای سفرهای خود به شهرهای چون کوفه و بصره و بخشهایی از سوره انتخاب کرد ولی همواره به بغداد مرکز حکومت عباسیان بر می گشت ودر آن شهر بود که به شهرت زیادی دست یافت.

 اکثر تحلیل گران اذعان دارند طبری یکی از دانشمندان بزرگ عصر خویش به شمار می آید سیره نگاران بالاتفاق تحت تاثیر دانش فراوان ،عمیق و حجم زیاد آثار نوشتاری وی قرار دارند .بطوریکه خطیب بغدادی مورخ و مفتی معروف درباره او می گوید: طبری در عصر خود از نظر دانش همتایی نداشت وی این دانش وسیع و گسترده را در اختیار طلاب و کسانی که به دنبال نظریه های فقهی وی بودند قرار می داد طبری به دنبال کسب مقام عالی برای خود نبود و هر منصبی که به وی پیشنهاد می شد رد می کرد او در زندگی حرفه ای خود دانشمند ی سخت کوش معلمی دلسوز و نویسنده ای پر کار بود او در وطن انتخابی اش یعنی بغداد به سال 310 ه ق از دنیا رفت .

میراث مکتوب وی دو اثر بزرگ و عمده در زمینه علوم اسلامی می باشد اثر نخست او تفسیری حجیم از قرآن با عنوان جامع البیان عن تاویل قرآن می باشد و اثر دوم درباره تاریخ جهان به نام تاریخ الرسل و الملوک است این کتاب با دنباله هایی که بر آن افزوده شده است. در دروه های مختلفی به چاپ رسیده است. تاریخ طبری که اصل آن به زبان عربی است از مراجع و منابع ارزشمند و موثق در تاریخ عمومی جهان و اسلام است این اثر برجسته از نظر صحت مطالب در تمام قرون اسلامی بعد از مولف مورد استفاده و استناد مورخان قرار گرفته و همیشه منبع اصلی محققان و پزوهشگران بوده است. تاریخ طبری مشتمل است بر اخبار و و حوادث پادشاهان و پیامبران پیشین و وقایع ایام و روزگاران آنان از ابتدای خلقت جهان تا سال 302 هق او در باره وقایع و حوادث قبل از اسلام شرح مبسوط و جامع، درباره سلسله پادشاهان ایران از ابتدای تاریخ ایران همراه با نام هریک از پادشاهان و تاریخ حکومت آنان ارایه می دهد .در باره سلسله ساسانیان که نزدیکترین سلسله قبل از اسلام به زمان او یعنی قرن سوم بوده اند و ماخذ و روایات بیشتری درباره آنان در اختیار داشته است مفصل تر، روشن تر و مستندتر سخن گفته است بر کتاب تاریخ طبری که به حق عنوان( تاریخ الکبیر) گرفته دنبال های مکرر افزوده اند از جمله دنباله ای که به وسیله(( عریب بن سعد قرطبی)) نوشته شده شهرت رواجی یافته است او اخبار عباسیان را تا سال 320 و کشته شدن مقتدر و خلافت القاهر رسانیده و فارغ از ملاحظات فقیهانه، طبری از وقایع آن زمان نکته ها آورده است که چهره زشت و سیاه آن روزگار را خوب نمودار می کند.  

کتاب طبری که مورد استفاده قرار گرفته است. ترجمه ابو القاسم پاینده می باشد که در تهران به سال 1352 ه. ش توسط انتشارات اساطیر منتشر گردیده است

Abstract:

Iran  during  the time  of  the  appearance  of  Islam  was  under  the care of the Sassanian

Empire   that   their   policy   methods    were established   on  the  basis  of caste discrimination.

Arabs,  during  the  time  of  the  first  Caliphs , came  in to  the  war  by Iran.

They , in order  to  publicize  Islam  over  the adjacent  lands , demonstrated  it  by the religious  thoughts  such  as  freedom  and  justice; but  Iranian  in  order  to  get rid   of  their  government  pressure  received Islam gladly.

The  Sassaninan  Empire  was  defeated  within  the  wars which occurred  during  the  time  of  the  second Caliph . Then  the  shah  of  Iran  passed  away during  the  reign  of  Osman , consequently  Iran 's  independence became  lost  so that  Arabs  could  easily  gain  many other  victories  .

Imam Ali (peace  upon  him ) was  the  manifestation  of  justice  and  freedom  so that  he  was  typically  considered  as Mohammedan  pure Islam in  Iranian  point  of view .

There  were a lot of different  problems  such  as  ethnic  battles  and the  civil wars  during  the  reign  of  Emam  Ali /peace  upen  him / so that he  could  maintain  their  culture  and  make a new domain in the  history   of  Iran;  the  process  of these  compatibilities  were  brought  into play in company  with  Arab's  loradship  and also  by  Iranian  awareness &policies  which  were  gradually  penetrated  into  Arab governship.