چکیده:
در این مقاله ابتدا با تعاریف، انواع و کاربردهای مقیاس آشنا می شویم. در ادامه عناصر و اصول کلاسیک معماری ایران را بررسی می کنیم. سپس پیرامون تناسبات طلایی و انسانی در معماری صحبت می کنیم و پیمون در ایران و کن در ژاپن را معرفی می کنیم، همچنین با لوکوربوزیه و سبک کارش آشنا می شویم و در پایان گذری بر تاریخ معماری و شهرسازی ایران داریم.
فصل اول:
مقدمه
امروزه پدیدآورندگان فضا را افراد مختلفی تشکیل می دهند . به عبارت دیگر محیط مصنوع کنونی حاصل تلاش دسته جمعی ما در راه رسیدن به محیطی بهتر و آسایش بیشتر است . اما آیا در رسیدن به این مقصود موفق بوده ایم؟
اگر منصف باشیم در سده اخیر درصد کمی از فضاهای موجود مطلوبند و همچنان به فرار به مکان های جدید می اندیشیم .
به قول سید محمد بهشتی شیرازی ، انگار آن جاهایی که دست ما از آن کوتاه مانده و امکان دخل و تصرف در آن وجود نداشته هنوز مطلوبترند . چرا می سازیم و از آن فرار می کنیم؟
سالهاست که سخن از حفظ ، احیاء و باز زنده سازی ارزشهای گذشته است و همه صاحب نظران متفق القولند که حفظ ارزشهای اجتماعی و فرهنگی موجب هویت ملی است . اما از طرفی شناخت و پالایش ارزشهای گذشته و برگزیدن بهترین آنان و تطبیق آنها با شرایط زمانی و مکانی بطوری که منطبق با نیاز های جامعه امروز باشد نیز مسئله ای است که باید مد نظر قرار گیرد .
از این گستره ، معماری که از پر اهمیت ترین عناصر ارزشی هر ملت است ، سهم بسزائی دارد و غور در این معنا در حیطه معماری بعهده معماران این عصر گذاشته می شود .
بنابراین به پاس احترام به فرهنگ و هنر اصیل ایرانی و اسلامی و استفاده از عناصر و الگوهای معماری سنتی این سرزمین بر هر ایرانی است که احساس مسئولیت نموده و در جهت احیاء ارزشهای اسلامی و ایرانی در هر زمینه ای تلاش و کوشش کند و در طرح های معماری حتی المقدور اصول مقدماتی معماری ایرانی و سنتی خویش را بکار گرفته و ضمن تلفیق آنان با تکنولوژی جدید ، ماهیت فلسفه وجودی آنها را همچنان حفظ نمایند .
امید است تا با تکیه بر برخی عناصر و الگوهای سنتی و بروز کردن آنها و با استفاده از تکنولوژی های جدید بتوانیم به نحوی موثر از آنها در ساخت و سازهایی بهتر بهره گرفته و در خلق فضاهای بهتر نقش داشته باشیم .
فصل دوم:
ادبیات پژوهش
Scale، مقیاس، تناسب :
عباراتی که در رشته های نقشه برداری – جغرافیا - عمران کاربرد دارد اما در معماری معنایی کاملتر، و اهمیتی ورای تصور دارد.
مقیاس در کل چند مبحث را شامل می شود:
آشنا ترین مفهوم و معنای کلمه آن تناسب است که از آن در نقشه کشی و نقشه خوانی به تناسب ابعاد ترسیمی با ابعاد طبیعی بصورت یک عدد کسری استفاده میگردد؛ ولی معنای مهم آن در معماری تناسب ابعاد بنا و سازه با دیگر اجزای پیرامون، کاربری آن و جزئیات خود آن بنا است. همچنین مقیاس در معماری برای برانگیختن احساسات بکار می رود.
کاربردی ترین و مهم ترین این تناسبات و مقیاس ها مقیاس بصری و مفهومی است. این مقیاس در واقع پدید آورنده تصور و برداشت بینندگان و مردم از یک موضوع مانند یک بنای معماری است.
بدین صورت اگر اندازه ها و تناسبات بدن انسان در یک بنا رعایت گردد دقیقا درک بیننده را به کاربری آن نظیر: ”مسکونی - تجاری - خدماتی و ... ” هدایت می کند.
اما اگر با تناسبات بدن موجودات دیگر هماهنگی پیدا کند تصور بنایی برای همان موجود را القا خواهد کرد. مثلا بنایی با درب ورودی کمتر از 1.50 متر و ارتفاع کف تا سقف زیر 1.80 تداعی کننده محل نگهداری دام است.
به همین صورت اندازه لانه پرندگان و سوراخ های لانه حیوانات در زمین به تنهایی با تناسب مفهومی خود تا حد زیادی صاحب خویش را آشکار میکنند.
همه اصطلاح لانه زنبور را شنیده اند. گاه که اندازه فضای مورد استفاده در یک مجتمع از فضای متناسب و دلخواه آن کمتر به نظر برسد این اصطلاح بیان می گردد. تناسبات فضایی در اجزای یک بنا نیز بسیار تعیین کننده است. بطوریکه اگر اتاقی را در مقیاس بزرگتر بسازیم به یک سالن انتظار و بزرگتر از آن به سالن سخنرانی شباهت پیدا می کند. حال اگر همان اتاق را تغییر داده و عرض آن را نصف کنیم از نظر بصری تداعی کننده یک مکان عبوری مانند راهرو خواهد بود؛ به همین صورت اگر بدون افزایش ارتفاع سقف، وسعت آن را زیاد و پنجره ها را کشیده تر سازیم مقیاس بصری ما را به یک فضای اداری هدایت می کند.
در برخورد با عناصر دیگر نیز این مقیاس است که ما را در تشخیص درست راهنمایی می کند.
کاربرد مقیاس برای بر هم زدن تصورات:
اکثر ما در اجزای بنا اگر پنجره کوچکی در ابعاد کمتر از 1متر ببینیم تصور وجود فضایی مانند دستشویی یا حمام را داریم وگاها در یک بنای بزرگ اگر اغلب پنجره ها بدین گونه باشند تصور یک بنای دفاعی مانند ارگ ها و قلعه های نظامی را ایجاد می کنند.
به همین صورت اگر ورودی مکانی در ابعاد ارتفاعی نزدیک 1.2-1*2 متر باشد تصور یک مکان خصوصی در پشت آن ویا عرض بیشتراز 2.5 متر و همان ارتفاع تصور پارکینگ - وبا ارتفاع بیشتر تصور یک مکان وسیع با کاربری مثلا کارخانه را داشته و اگر ابعاد درب ورودی نزدیک به ابعاد خود بنا بوده و بسیار بزرگ باشد تصور مثلا آشیانه هواپیما را دارد.
حال اگر دری بزرگ و نمادین که در آن درب ورودی کوچکتری تعبیه شده باشد را ببینیم ، تصور یک فضای عمومی مانند : کلیسا - مسجد - زندان و مراکز تجاری را داریم ، به بیان دیگر ابهت و بزرگی و یا اهمیت موضوعی آن مکان را به ما گزارش می دهد که البته تفاوت بین این مثالها نیز بسته به شکل و تزئینات و مکان قرار گیری آن به ما شناسانده می شود که خارج از این بحث است.
در این موضوع می توان از ابزار مقیاس بصری-مفهومی به گونه خاصی استفاده کرد و ذهنیت را منحرف نمود؛ مثلا اگر پنجره سرویسها را در پشت یک پنجره مجازی با ابعاد بزرگتر پنهان کنیم دیگر جلب توجه نخواهد نمود.
درب های بزرگ ، مرتفع و سنگین می تواند برای وارد شوندگان شروطی را تعیین کند؛ مثلا دروازه های تخت جمشید القای قدرت و مقام صاحب خانه و لزوم توازع بازدید کننده را داشته و می رساند که بی دلیل وارد نشده و یا شخص باید مقام بزرگی داشته باشد تا اجازه ورود بیابد.
استفاده از مقیاس برای بیان مفهوم:
کلیسا ها و مساجد با تناسب خاص ، اشکال و تزئینات به همراه فرم کلی رو به بالا و مرتفع و خانه کعبه با سادگی و مقیاس بزرگ، مقیاس الهی و جایگاه مهم عرفانی خود را می رسانند.
در بنا های مذهبی اروپا از یک دوره به بعد از مقیاسهای عظیم، برای جلوه دادن عظمت مقام الوهیت و نیز سلطه قدرت مذهبی، استفاده شد و این کار کم کم شکلی اغراق آمیز به خود می گیرد تا آنجا که در این امر با یکدیگر به رقابت پرداخته و اهداف مادی آنها هدف اولیه را خدشه دار می سازد؛ هرچند در ایران و در دوره صفوی تا حدودی به جلال و جبروت اماکن مذهبی پرداخته شد ولی باز از تناسب و مقیاس تبعیت نمود و هرگز این اتفاق در ایران اتفاق نیفتاد.
اصول کلاسیک معماری ایران:
هنر و معماری ایران از دیرباز دارای چند اصل بوده که به خوبی در نمونه های این هنر نمایان شده است.این اصول چنین هستند: مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی و درون گرایی.
مردم واری:
مردم واری به معنای رعایت تناسب میان اندام های ساختمانی با اندامه های انسان و توجه نیازهای او در کار ساختمان سازی است.معماری همیشه و همه جا هنری وابسته به زندگی بوده و در ایران بیش از هر جای دیگر.چنانکه آرایش معماری نیز هماره به دست زندگی بوده و در هر زمان روش زندگی بوده که برنامه ی کار معماری را پی ریخته است.
مردم واری در فضاهای ساختمان و اجزاء آن چنین نمایان می شود که برای نمونه اتاق سه دری که بیشتر برای خوابیدن به کار می رود، به اندازه ای است که نیاز یک خانواده را برآورده کند. اجزایی چون درو پنجره، تاقچه، رف و نیز پستویی که برای انبار رختخواب به کار می رفته نیز اندازه هایی متناسب داشتند.