پایان نامه معماری مساجد دوره اسلامی

مقدمه

مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمانان و فضای انس و الفت با معبود آفریننده جهانی بر پایه حکمت و نظم و وحدت، از صدر اسلام تا کنون مهم­ترین عنصر شهری و معماری و کانون تبلور عالی­ترین اشکال برآمده از باورهای عمیق اعتقادی، خلاقیت، ذوق و سلیقه معماران مسلمان بوده است و مساجد دوره اسلامی کشورمان، میراث گرانبهای این سرزمین­اند که آوازه آنها در سراسر گیتی پراکنده است.[1]

 بی شک حال و هوای معنوی حاکم بر مساجد تاریخی و سنتی این سرزمین، هر بیننده­ای را مسحور خود کرده و به راستی که این مساجد بازتابی از عالم معقولات به عالم محسوسات اند تا گوشه­ای از آن عالم مقدس را با «معماری قدسی»[2] خود بر انسان عاجز از درک ماوراء بنمایانند. گرچه ابعاد مختلف فرهنگی، اقلیمی، سیاسی، اقتصادی، دانش فنی و ... حاکم بر جامعه در طول تاریخ بر تحولات ظاهری مساجد تأثیر گذاشته­اند، اما روح معنوی حاکم بر مساجد فضای راز و نیاز انسان با خالق یکتا که از منبعی مشترک سرچشمه می­گیرد، سبب ایجاد انسجام و پیوندی بین مساجد صدر اسلام تا پیش از دوره­های متأخر شده است، گویی هر یک با زبان حال خود قصه واحدی می­سرایند و "عجب آنکه این قصه را از هر زبانی که می­شنوی نامکرر است.3 "

   اما متأسفانه در مساجد معاصر کشورمان بیشترین تغییر و گسستگی را در مقایسه با سیر منسجم تحولات ظاهری مساجد گذشته شاهدیم که به دلیل عدم پیوند محکم میان صورت و معنا در این بناها، طبعاً فاقد کیفیت­های فضایی و حال و هوای مساجد گذشته می­باشند. بررسی علت یا علل این انقطاع و کم مایگی مساجد اخیر گرچه در محدوده این پژوهش نمی­گنجد، اما بی تردید نمی­توان آن را صرفاً حمل بر روح معماری حاکم بر زمانه و تفاوت نگرش و نیاز انسان امروزی دانست. چرا که آن معبود لایزال و فطرت و نیازهای معنوی آدمی همواره ثابت و تغییر ناپذیرند و بنابراین معماری مساجد،  باید کالبد و روحی مشترک و پایدار در همه اعصار داشته باشد که سوای از مقتضیات معماری زمانه باشد. سید حسین نصر با انتقاد بر پیروان تحول کالبدی معماری مسجد بر اساس شرایط زمان و بدون توجه با ماهیت معنوی پایدار این مکان می­گوید: قدری تأمل و تعمق فاش خواهد ساخت که غالباً انگیزه ایجاد تحول در سبک معماری مسجد، زائیده به اصطلاح «مقتضیات زمانه» نیست، بلکه از این واقعیت نتیجه می­شود که طرفداران اینگونه تحولات، خود از سنت اسلامی دور مانده­اند و حتی نسبت به نبوغ قومی ایرانیان بیگانه شده­اند. صدق و امانت اقتضا می­کند که شخص نقایص و نقاط ضعف فردی خویش را ­با القاب و عناوینی چون «ضروریات زمانه» نپوشاند و آنگاه که خود صورت و معنای مذهبی را که مادرِ این سبک معماری است در نمی­یابد، و حتی ریشه های فرهنگی عمیق­تر مردم خود را، که این معماری طی اعصار در دامان ایشان پرورش یافته و شکوفا شده، نمی­شناسد، بی پروا به جعل دیگری از معماری قدسی دست نزند. زوال هنر قدسی برای دین همانقدر مصیبت زاست که تضعیف تعالیم روحانی و اخلاقی یا انکار احکام تشریعی آن.[3]

 بی ­شک، تلاش در جهت یافتن ویژگی­های کالبدی و ظاهری مساجد غنی این سرزمین، یکی از مقدمات مسیر دستیابی به آن جان­مایه مقدس، مشترک، پایدار و انکار ناپذیر مساجد خواهد بود و ازآنجا که «هندسه مسجد» به عنوان یکی از مهمترین شاخصه­های کالبدی آن، با نقش انتظام بخشی فضا و سازه، ایجاد تعادل و توازن، قرینگی و ... در ابعاد کمی و کیفی مسجد، عنصری واسط بین صورت و معنای آن می­باشد، می­توان آن غنای از دست رفته را از این منظر در محضر «هندسه» جستجو کرد. هندسه­ای که مفاهیم متعالی را برای تجلی در این عالم، در «اشکال» متبلور می­کند، هندسه­ای شایسته مسجد!

 پس از تقرب به این الگو و مبنا­ قرار­دادن آن، می­توان با توجه به فن و تکنولوژی ساخت زمان، شرایط مکان طرح، فرهنگ و اعتقادات مردم و ذوق و خلاقیت طراح، به طراحی مسجدی دست یافت که برای عبادت کننده مسلمان تا حد امکان شایسته­ترین ­فضای راز و نیاز با معبود و در عین حال پیوند با سایر مسلمین به دور از دنیای پر هیاهوی امروزی را فراهم کند. 

رساله حاضر در پنج فصل ارائه می­شود. ساختار و فصول رساله در تصویر(2) نشان داده شده است. خلاصه فصول رساله عبارتند از:

فصل نخست با عنوان «مقدمه»، ابتدا به آشنا شدن با مسأله مورد مطالعه در پژوهش، یعنی هندسه در معماری مسجد می­پردازد. پس از آن اهمیت پژوهش، زمینه­های پژوهش، پرسش­ها و فرضیه­های مطرح شده در پژوهش، اهداف پژوهش و روش تحقیق بیان می­شود. مهم­ترین اصطلاحات به­کار رفته در متن پژوهش نیز در این فصل معرفی و شرح داده شده است.   

فصل دوم با عنوان «شناخت هندسه در معماری»، به تعریف مفهوم و معنای هندسه پرداخته و با بررسی واژه هندسه در معنای لغوی، معنای قدر و اندازه از دیدگاه قرآن و معانی شکل و نظم و ارتباط آنها با هندسه به ویژه در معماری، به معرفی هندسه می­پردازد. سپس با بیان جایگاه هندسه در معماری جوامع مختلف و به ویژه معماری ایرانی و اسلامی و آشنایی با اشکال اصلی هندسی و مفاهیم آنها، اهمیت و جایگاه هندسه در معماری معرفی می­شود.

فصل سوم با عنوان «هندسه در معماری مسجد»، ابتدا با معرفی مهمترین فضاها در معماری مسجد شامل: ورودی، هشتی، حیاط، ایوان، گنبدخانه و شبستان­ها و سرانجام محراب، و بررسی هندسه متناسب آنها، به بیان سلسله مراتب حرکت و ورود به مسجد تا رسیدن به سرمنزل مقصود و دیاگرام هندسی ناظر به آن می­پردازد. علاوه بر آن، سلسله مراتب آماده شدن نمازگزار قبل از برپایی نماز و سلسله مراتب نمازگزاری نیز در دیاگرام­های هندسی متناظری بیان می­شود. این دیاگرام­های هندسی در طراحی مساجد به کار می­روند.

فصل چهارم با عنوان «بررسی طرح­­های مختلف مساجد و هندسه مساجد اصیل اصفهان­»، در ابتدا به بررسی طرح­­های مختلف مساجد در معماری گذشته و معماری معاصر و بیان هندسه کلی حاکم بر آنها می­پردازد. نتایج بررسی طرح­های این مساجد، کهن الگوی هندسی حیاط­دار شبستانی را به عنوان الگوی مناسب و دیرینه در معماری مساجد ایرانی معرفی می­کند. پس از آن، با انتخاب چهار مسجد اصیل و غنی در شهر اصفهان و معرفی آنها، هندسه این مساجد در حوزه­های عملکرد، سازه، تقارن و تعادل و نظام پر و خالی، با توجه به پلان­ها، نماها و مقاطع هریک، بررسی می­شود. نتایج بررسی هندسی این چهار مسجد، سبب تقرب به الگوی هندسی مناسب طراحی مسجدی در شهر اصفهان خواهد شد.

فصل پنجم با عنوان «طراحی مسجد محله "ملک­شهر" اصفهان»، درابتدا به بیان علل انتخاب شهر اصفهان برای طراحی مسجد می­پردازد. سپس با معرفی سایت انتخابی طراحی و تحلیل ویژگی­های آن، با مبنا قرار دادن الگوها و نتایج هندسی به دست آمده از فصول قبل و با در نظر داشتن ضوابط و اصول ساخت مسجد، به طراحی مسجدی در محله "ملک­شهر" اصفهان می­پردازد.

جدول(1): فصل بندی پژوهش

طرح موضوع

مسجد نماد حضرت حق و پیشگاه ربوبیت است و نماز، راز و نیاز انسان با خدا و در میان عبادات، پر رمز و راز­ترین آنهاست، بنابراین معماری مسجدی که در آن نماز  برپا می­شود باید صورتی بیآفریند درخور معنای آن. معماری این بنا باید کیفیت فضایی و روح معنوی لازم را بیآفریند تا بستری مناسب برای نیایش و رامش در برابر مبداء آفرینش انسان فراهم شود و قرب به خدا در عالی­ترین شرایط صورت پذیرد. پس بنای مسجد باید تجلی گاه مفاهیم متعالی ماورائی در این عالم خاکی باشد. اما از آنجا که فهم حقیقی آن مفاهیم از محدوده ادراک آدمی خارج است، برای انعکاس در این عالم ناگزیر به تنزل مرتبه هستند. ابزار بیان معنویت در عالم ماده نیز باید در محدوده حواس آدمی قرار گرفته و مادی باشد، ماده­ای که با زبانی رمز آلود اشاراتی لطیف با آن عالم داشته باشد. می توان گفت طراحی یک مسجد زمانی موفق­تر است که بین قابلیت­های ماده (صورت و کالبد بنا) و مفاهیم تجلی یافته از طریق آن (معنا و محتوای بنا) تعادل برقرار کند.[4]

یکی از این ابزار مادی و ویژگی­های کالبدی مسجد، «هندسه» آن است. هندسه­ای که از دیرباز بر اساس نظامات عددی حاکم بر جهان قرار داشته و در دست معمار مسلمان ابزاری برای مفهوم ساختن وحدانیت، کثرت، نظم و هنجار حاکم بر هستی، یعنی همان مفاهیم اسلامی بوده است. معمار مسلمان که معماری مسجد را دستمایه ظهور احساس معنوی خویش می­کند، باید که ماده را معنا و هندسه را مفهوم داده و از روح معنوی خویش نیز در کالبد مادی بدمد.

در طول تاریخ نیز اندیشمندان، فلاسفه و معماران نقش معنایی هندسه را دریافته و به آن اشاراتی داشته­اند. از آن جمله افلاطون که هندسه را متعلق به عالم مثال و پیوند دهنده عالم معقولات و محسوسات دانسته است و از آنجا که بنای مسجد به عنوان نمادی از بهشت بر روی زمین نیز نقشی واسط بین این دو عالم ایفا می کند، بررسی «هندسه مسجد» اهمیتی دوچندان می­یابد.

سید حسین نصر در پیشگفتار کتاب «حس وحدت» اشاره می­کند که در معماری سنتی ایران، هندسه شکل­ها تنها ابزار فنی نبوده بلکه نقشی مهم­تر نیز داشته و با حالات درونی انسان هماهنگی دارند. او به ارزش­های غیر کمی هندسه اشاره کرده و بر وجود مفاهیم در شکل به طور واضح تأکید دارد. شکل مربع کعبه تنها یک مربع نیست بلکه همچنین نمادی از ثبات و کمال گرایی است و نشانی از قصر چهار وجه بهشتی است که کعبه، تصوری دنیایی از آن است.[5] اشکال مورد استفاده در معماری مساجد اصیل[6] از مفهوم سنتی ریاضیات و به ویژه هندسه و صورت­های هندسی جدایی ناپذیرند. شکل­های هندسی چیزی بیش از ابزار تکنیکی صرف هستند. هرچند به این معنا در معماری نیز عمل می­کنند ولی ورای این عملکرد مادی، دارای وظیفه مهم­تری هستند و آن یادآوری انسان است با زبانی لطیف و پنهانی.

از سوی دیگر، در مساجد امروزی چه بسا معمار مسلمان، در تمام مراحل ساخت مسجد به آن هدف غایی نمی­اندیشد که به درستی و وسواس ابزار بیان آن هدف را نیز به کار بندد. بنابراین سیر تدریجی رو به تکامل اندیشه­ها و اهداف معماران گذشته نیز، در مقایسه با معماران معاصر انقطاع یافته و همین امر در گسست کمی و کیفی مساجد اخیر از مساجد اصیل گذشته بی­تأثیر نبوده است.

 از دیدگاه این پژوهش می­توان با دستیابی به هندسه مناسب مساجد که از یک سو وابسته به شرایط ساخت هر مسجد بوده از سوی دیگر کلیتی پایدار و ازلی دارد، به الگوی مناسب جایگاه معنوی-کالبدی مساجد دست یافت.

ضرورت یا اهمیت پژوهش

نیاز به انجام این پژوهش با توجه به موضوعات زیر اهمیت می­یابد:

جایگاه و شأن مسجد به عنوان تجلی گاه عالم معنا در عالم ماده، در معماری اسلامی.

نقش کالبد معماری در بیان معنای آن.

اهمیت هندسه به عنوان یکی از بنیادی­ترین ابزار کالبدی بنا.

نقش پیوند دهنده هندسه میان عالم معنا و عالم ماده و درنتیجه افزایش اهمیت بررسی هندسه در معماری مسجد.

قابلیت بررسی هندسه در ابعاد مختلف معماری؛ هندسه اشکال، نقوش، عملکردها، کیفیت­ها، روابط فضایی، سازه و ... .

انحطاط و جدایی کالبدی و محتوایی مساجد معاصر از مساجد غنی گذشته.

وجود  مساجد غنی در شهر اصفهان.

زمینه های پژوهش

زیرساخت و خمیر مایه عالم و مبنا و اساس و پایه جهان هستی، زائیده هندسه و قدر است[7] و همین امر سبب توجه همیشگی انسان به موضوع هندسه شده است. هر آنچه در هستی قدر و اندازه و هندسه یافته، ترسیم جهان بالاتری است در محدوده ادراک آدمی و هندسه، واسطی میان این دو عالم است که همین امر آن را واجد هر دو ویژگی صوری و معنایی کرده است. «علم هندسه» به عنوان دانشی تخصصی و کلیدی، از دیر باز به مفاهیم کمی و عددی و نیز معانی کیفی و رمزی هندسه می­پردازد.

اشکال هندسی همواره مورد توجه طراحان، معماران، ریاضیدانان و فلاسفه بوده­اند. نخستین بار اقلیدس 300سال قبل از میلاد مسیح، تمام اصول هندسی را جمع آوری کرد که این اصول تا به امروز نیز محور کار معماران و طراحان قرار دارند. اشکال پایه مربع، دایره و مثلث مهمترین اشکالی بوده­اند که اقلیدس به بررسی آنها پرداخته­است. اشکال دیگر چون اشکال افلاطونی و بوزجانی[8] نیز از اشکال مهم مطرح شده در معماری­اند که در واقع بر­گرفته از همان سه شکل پایه اقلیدسی می­باشند.[9] 

ابن خلدون (808-732 ه.ق) بنیانگذار جامعه شناسی تجربی، فلسفی و تاریخی نیز به بررسی دقیق هندسه در ریاضیات و معماری و شهرسازی پرداخته است. وی در باب تأثیر هندسه بر تفکر و اندیشه می­گوید: باید دانست که هندسه ذهن را روشن و فکر را مستقیم می­سازد. جمله براهین آن بس روشن و بسامان است. بعید است که به استدلال هندسی خطا راه یابد، زیرا که سخت متقن و منظم است. لذا فکری که پیوسته خود را به هندسه وا می­دارد، بعید است که به خطا در­افتد.[10]

مطالعه در معماری مسجد از دیدگاه­های تاریخی، جغرافیایی و نیز عملکردهای فضایی، تزئینات و نقوش، رنگ و نور و ... در ایران و سایر کشورها انجام شده است. از آن جمله می­توان به سلسله همایش­های معماری مسجد در ایران اشاره کرد که با نگاهی به گذشته، حال و آینده مساجد، مطالعات و دیدگاه­های متنوعی را در باب معماری مسجد گردآوری می­کند. اما نگاه به معماری بنایی واسط میان دو عالم ماده و معنا، آن هم با کمک ابزار واسطی چون هندسه بحث مفصل و حساسی است که تعدادی از اندیشمندان و صاحب نظران برجسته معماری به آن پرداخته­اند. ­سید حسین نصر، استاد ایرانی دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا و پیرو فلسفه سنت­گرایی، در آثار مختلف خود به تناسب از جایگاه هندسه در معماری اسلامی و به طور خاص در مساجد سخن گفته است. وی با تأکید بر اینکه زبان هندسه شیوه مناسب بیان توحید است چنین می­گوید: هنر اسلامی بر عکس آنچه در وهله اول به نظر می­رسد، فقط استدلالی نیست بلکه از تمثیلات انتزاعی هندسی برای «تجسم» توحید مدد می­طلبد، از آنجا که فقط با توسل به احکام سلبیه و از طریق طرح­های منتظم هندسی می­توان در عالم مادی به توحید اشاره کرد.[11] دکتر کیت کریچلو(Keith Crithchlow) استاد ممتاز بخش هنرهای تجسمی اسلامی و سنتی انستیتوی معماری prince of wales در کتاب خود به نام"The Use of Geometry in Islamic Lands" اهمیت هندسه را در میراث هنر اسلامی و چگونگی کاربرد آن را در حال حاضر توضیح می­دهد.­­[12]مهندس کامبیز حاجی­قاسمی، استاد معماری دانشکده معماری و شهر­سازی دانشگاه شهید بهشتی تهران، سه نوع هندسه برای معماری در نظر می­گیرد: اول؛ هندسه اشکال ظاهری در معماری مسجد مانند مربع، مستطیل، دایره و... که محور پژوهش حاضر است. دوم؛ هندسه پنهان که در اصول ترسیمات هندسی در لایه­های پنهان معماری نهفته است. سوم؛ هندسه نقوش و تزئینات معماری. ایشان با مطالعه بر روی هندسه پنهان مساجد مختلف در حال گردآوری مجموعه­ای به نام "نظم بلورین" می­باشند.[13] در میان مطالعات و تحقیقات دانشجویان در این زمینه، یکی از شاخص­ترین و موفق­ترین آثار، رساله کارشناسی ارشد آقای علی عمادی استرآبادی، تحت عنوان "هندسه، هستی، هنر؛ نگرشی بر معماری عالم"[14] می­باشد که به درک اتصال دقیق میان هندسه و مبانی و اصول جهان­بینی و هستی­شناسی اسلامی می­پردازد. وی هندسه را زیرساخت و خمیر مایه عالم و مبنا و اساس و پایه جهان هستی دانسته و آن را در هنرهای مختلف از جمله معماری بررسی می­کند.  

در یک نگاه کلی می­توان چنین بیان کرد که در طول تاریخ اصول و مبانی اسلامی به زبان هندسه -که با خود مفاهیم نظم، تقارن، وحدت، زیبایی، تعادل، سلسله مراتب و... را به همراه دارد- به صورت آثار معماری در آمده و بررسی شده­است، چه بسا که این مفاهیم خود برآمده از مبانی اسلامی­اند. نگاه خاص به معماری مسجد به عنوان شاخص­ترین بنای اسلامی و تدقیق در اشکال هندسی آن، موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است و پژوهش حاضر بر آن است تا حد توان به این مهم بپردازد.

پرسش­ها و فرضیه­های پژوهش

این پژوهش به بررسی هندسه در مسجد می­پردازد. با توجه به اهداف پژوهش، پرسش­های پژوهش عبارتند از:

شأن و جایگاه حقیقی مسجد کدام است؟

مفهوم هندسه در معماری چیست؟ مفاهیم وابسته به آن کدام است؟

رابطه هندسه به عنوان یکی از مهمترین ابعاد کالبدی بنا با معنای آن چگونه است؟ تا چه میزان می­توان معنا و محتوای هر بنا را به زبان هندسه بیان کرد؟

نقش هندسه در طراحی مسجدی به مفهوم حقیقی چگونه است؟

با توجه به اهمیت شناخت جایگاه هندسه در طراحی هر اثر معماری، این پژوهش به مطالعه هندسه تعدادی از مساجد غنی گذشته می­پردازد که ضمن داشتن اعتبار درونی، استفاده از نتایج تحقیق موردی در حوزه­های مشابه قابل تکرار و تا حدودی قابل تعمیم می­باشد. با توجه به پرسش­های مطرح شده، فرضیه­های زیر مورد توجه این پژوهش می­باشند:

یکی از مهمترین عواملی که به «­معماری مسجد» غنای کمی و کیفی می­بخشد، مفاهیمی است که به صورت کالبد به ویژه در بعد هندسی آن در آمده است.

با شناخت هندسه متناسب معماری مسجد، که برآمده از معنای مسجد و عالم ماوراء است، می توان به الگوی معنوی پایداری برای تمامی مساجد دست یافت و آن را با توجه به موقعیت مکانی- زمانی مساجد مختلف به کار برد.

اهداف پژوهش

هدف اصلی این تحقیق طراحی مسجدی در شهر اصفهان بر اساس شناخت هندسه در معماری و بررسی هندسه تعدادی از مساجد غنی شهر اصفهان می­باشد. اهداف کلی پژوهش عبارتند از:

شناخت روش سنجش مناسب برای طراحی مسجدی با جایگاهی حقیقی.

دستیابی به الگویی شکلی در کالبد مسجد که متناسب با محتوا و معنای ماورائی آن باشد، جهت استفاده در طراحی­های امروزی.

بررسی مفهوم هندسه مسجد در مطالعه موردی مساجد اصیلی از شهر اصفهان با کاربرد منطقه­ای و شهری.

بررسی نقشه­های مساجد شامل پلان­ها، نما­ها، مقاطع و احجام، به عنوان مدلی برای تعریف هندسه شکلی آنها.

شناخت هندسه مسجد در ارتباط با سازه، عملکرد، تقارن و تعادل فضایی آن.

استفاده از شیوه مطالعات هندسی مساجد در سایر ابنیه جهت رسیدن به الگوی هندسی مناسب آنها.

روش تحقیق

در این پژوهش با انتخاب تعدادی از مساجد غنی و ارزشمند گذشته در شهر اصفهان، به مطالعه و بررسی هندسه آنها پرداخته می­شود. این کار با بررسی هندسه پلان­ها، نما­ها، مقاطع و احجام مساجد انجام می­شود تا به الگوی هندسی متناسب مسجد تقرب یابیم. بنابراین روش تحقیق کیفی، تحلیلی و استقرایی می­باشد. الگوی به دست آمده، در طراحی مسجدی در محله "ملک شهر" اصفهان، مبنای طراحی قرار می­گیرد.

روش انجام پژوهش به دو صورت کتابخانه­ای و میدانی می­باشد. مطالعات تاریخی در زمینه پژوهش­ها و نظریه­های مرتبط با موضوع این تحقیق، مستلزم پژوهش کتابخانه­ای، و بررسی نمونه­های انتخابی مستلزم پژوهش میدانی است.

تعریف اصطلاحات

هندسه: هندسه مطالعه انواع مختلف اشکال و خصوصیات آنهاست. همچنین مطالعه ارتباط میان اشکال، زوایا و فواصل است. از نقطه، خط، سطح و حجم برای­ ترسیم اشکال استفاده می­شود.

مقدس: مقدس در فرهنگ لغت معین به مفهوم پاک و پاکیزه و منزه آمده است.[15] امر قدسی از تجلی اعجاز گونه امر روحانی در اثر مادی و آسمان در زمین حکایت می­کند. طنینی غیبی است که انسان خاکی را به منشاء الهی خویش متذکر می­شود.[16]

هندسه مقدس: هندسه مقدس مقدمه­ای است بر هندسه­ای که قدما آموزش می­دادند و امروز نیز در دانش نو، ساخت جهان بر آن استوار است. متفکران مصری، یونانی و هندی از ازمنه گذشته دریافته بودند که کلیه اعداد و اشکال بر آنچه که در جهان خود نظاره می­کردند تأثیر فوق العاده می­گذاشتند.[17]

رمزSymbol : معنایی که در حجاب صورت عرضه می­گردد، خویشتن را به گونه رمز جلوه­گر می­نماید. ... صورت رمز تجلی معنای باطنی آن است. ... صورت عالم، پائین­ترین رمز عوالم بالاتر است و بدین ترتیب این صورت، معنایی عمیق­تر و گسترده­تر از سعه وجودی خویش را جلوه­گر می­سازد. ... پس رمز به صورت یک نردبان معنایی عمل می­نماید که پله پله ادراک انسان را به حقیقت وجود عروج می­دهد. اگر این توسعه تدریجی و رمزی در معنا نبود، وجود محدود نمی­توانست امکان ادراک دفعی نا­محدود را داشته باشد.[18]

کهن الگو Architype: میراثی که به صورت ناخودآگاه جمعی از گذشته بسیار دور به انسان می­رسد، کلیت فراگیری دارد، به طوریکه خاصیت الگو را پیدا کرده و به دلیل قدمت بسیار کهنی که دارد «کهن الگو» نامیده می­شود.[19]

مساجد اصیل: در مسجد اصیل که در واقع الگوی اصلی یا پیش الگوی (Prototype)مسجد ایرانی است، بانی و معمار مشخص بوده و یک دوره مشخص طراحی و بنیان گذاری دارد. مصالح سازنده این مساجد، یک واحد سازنده مانند خشت یا آجر است که با چیدمان­های متفاوت عناصری مثل دیوار و سقف، فضاهایی را می­سازد که در الگوی خرد فضاهای کوچک، در الگوی میانه فضاهای متوسط و در الگوی درشت و همجواری فضاها، فضاهای درشت را به وجود می­آورند. در این مساجد، عناصر شاخصی مثل گنبد، مناره، سردر ورودی و ایوان وجود دارد که در یک ارتباط فضایی به صورت حیاط مرکزی با یکدیگر و با بیرون ارتباط برقرار می­کنند.[20]

                             فصل دوم:

  pشناخت هندسه در

 معمار

مقدمه

با توجه به موضوع و فرضیه­های پژوهش که به بررسی هندسه در مسجد می­پردازد، فصل دوم رساله به بررسی شناخت هندسه در معماری اختصاص یافته است. هدف این فصل دریافت دقیق و روشنی از ماهیت هندسه و عوامل معرف آن از دیدگاه این پژوهش است. تعریف لغوی واژه هندسه و تعریف قدر و اندازه از دیدگاه قران سبب شناخت اولیه از معنای هندسه می­شود. ارتباط مفهوم هندسه با شکل و نظم در معماری، بررسی مفاهیم شکل و نظم را ضروری ساخته است. سابقه مطرح شدن موضوع هندسه به عنوان یکی از مباحث کلیدی معماری از دوران باستان تا کنون، سبب بررسی هندسه در معماری جوامع مختلف و نظر نظریه­پردازان در این رابطه شده است. سپس اهمیت و جایگاه هندسه در معماری ایرانی و اسلامی بیان شده و ضمن معرفی اشکال اصلی هندسی، مفاهیم معنایی آنها بیان شده است. نتایج بررسی­های ذکر شده به بررسی متغیرهای مطالعه مساجد انتخابی نیز کمک خواهد کرد.

بررسی معنایی هندسه

هنگامیکه صحبت از هندسه، خصوصاً در حیطه معماری به میان می­آید، یک نظام شطرنجی و اشکال و نقوش منتظم به ذهن می­آید. اما واقعاً هندسه چیست؟ آیا هندسه نقش است یا طرح؟ شکل است یا فرم؟ هیأت است یا صورت؟ کیفیت است یا ماهیت؟ و یا هندسه نامی است برای جمیع این امور؟ اصلاً هندسه در کدام مرتبت از وجود معنا می­یابد؟ آیا امری مربوط به عالم ماده و ملک است؟ و یا در عوالم بالاتر راهی دارد؟ در پاسخ باید گفت هندسه نه نقش است و نه صورت، نه کیفیت است نه ماهیت؛ بلکه نقش پرداز است و صورتگر، موجود کیفیت است و ماهیت ساز؛[21] «هندسه دستمایه همه معماران در خلق آثار معماری است[22]»، «هندسه مقوم و مؤسس فضاست[23]»، در کل هندسه علم اشکال است. چه این اشکال معطوف به نقش و طرح باشد و یا معطوف به کالبد و صورت و ماده و یا ماهیت و ذات. منظوراز هندسه، « ... به معنای رمزیِ رازآموزی آن، هندسه ای است که هندسه غیر سنتی و باقیمانده ساده منحطی از آن بیش نیست، هندسه مقدسی که نه تنها به کمیت محض راجع نیست، بلکه به عکس، اساساً جنبه کیفی دارد.[24]»

برای دریافت درک صحیحی از هندسه، می­توان معنای آن را از دیدگاه­ها و زوایای مختلف بررسی کرد. در این قسمت معنای لغوی واژه هندسه، معنای هندسه از دیدگاه قرآن، معنای شکل در معماری و معنای نظم بیان شده است.

معنای  لغوی  هندسه

در معنی واژه «هندسه» در لغت نامه دهخدا چنین آمده است:[25]

(معرب اِ) در عربی به فتح اول به معنی اندازه و شکل می­باشد. (برهان)

از اصول علوم ریاضی است و علمی است که در آن اطوال و مقدارها و اندازه­ها بحث می­شود. (از کشاف اصطلاحات الفنون)

دانستن اندازه­هاست و خاصیت صورت­ها و شکل­ها که اندر جسم موجود است.(التفهیم ابوریحان بیرونی،ص 3)

هندسه آن رشته از ریاضیات است که مطالعه در فضا و اشکال و اجسام قابل تصور در این فضا را می­نمایاند.

ستاره­ شمر­ نیست از ما کسی   که از هندسه بهره دارد بسی          (فردوسی)   

به علم هندسه سر بر کشید                 به سند و هند و اطراف خراسان                    (ناصر خسرو)

در چنین ادوات خصوصاً در هندسه آیتی بود... و هیچ پادشاهی چنین بنا نفرمود و همه به دانش و هندسه خویش ساخت. (بیهقی)

در متون غربی ریشه­ کلمه­ هندسه(Geometry) را از(Geometres) می­دانند که یونانی و به معنای متخصص علم هندسه، مساح و نقشه بردار است.[26] گرچه هندسه را می­توان در کیفیت­ها و کمیت­های مختلف یک اثر معماری چون مسجد در قالب هندسه روابط فضایی، هندسه نور، هندسه­ نقوش و تزئینات، هندسه حرکت­ها، فعالیت­ها و... بررسی کرد، اما این پژوهش ناظر به همان بعد از هندسه است که اغلب در وهله­ اول نیز از این واژه استنباط می­شود؛ یعنی «اشکالِ» تشکیل دهنده اثر معماری، اشکالی منظم و خالص که مبنای آنها را مربع، دایره و مثلث و احجام مکعب، کره و هرم تشکیل می­دهد که در بحث هندسه­ اقلیدسی به آن اشاره می­شود.

هندسه برای نمایان کردن فضا نیاز به ابزارهایی دارد وآن چیزی جز نقطه، خط، سطح و حجم نیست. نقطه دارای ذاتی بدون طول، عرض و ارتفاع  است که از تکرار یا حرکت آن در یک راستا خط به وجود می­آید. حال این خط دارای یک بعد یعنی طول می­باشد و وقتی خط حرکت می­کند یا تکرار می­شود، سطح را رقم می­زند که دارای دو بعد یعنی طول و عرض است. صفحه­ای که تکرار می­شود حجمی را می­آفریند که دارای سه بعد طول، عرض و ارتفاع است. پس می­بینیم پایه هندسه را نقاط تشکیل می­دهند و سایر ابزارها به نوعی از نقطه مشتق می­شوند.