روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم )

تعداد صفحات: 95 فرمت فایل: word کد فایل: 4302
سال: 1385 مقطع: کارشناسی ارشد دسته بندی: ادبیات فارسی
قیمت قدیم:۲۸,۸۰۰ تومان
قیمت: ۲۴,۰۰۰ تومان
دانلود فایل
  • خلاصه
  • فهرست و منابع
  • خلاصه روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم )

    پایان نامه برای دریافت درجه‌ی کارشناسی ارشد

    دررشته ی زبان و ادبیات فارسی

    چکیده:

    هدف از نگارش این رساله به دست ‌دادن روشی برای تفسیر روایات تمثیلی ادب فارسی است.

    پس از آوردن مقدمه ای در باب دلالت های حقیقی و مجازی کلام، فصل اول درباره ی تمثیل از دیدگاه بلاغت قدیم و نقد ادبی جدید، انگیزه های بیان تمثیلی و مقایسه ی آن با بیان رمزی آورده شده است. فصل وم مروری بر ویژگی های بنیادین قصه ها و تطبیق عناصر داستان های منتخب در این رساله با این ویژگی هاست و سرانجام در فصل های سوم تا پنجم داستان «  آب زندگی» نوشته‌ی صادق هدایت و «سرگذشت کندوها» و « نون القلم» نوشته ی جلال آل احمد تفسیر تمثیلی شده اند. در جریان تفسیر داستان ها،. جهان بینی و افکار نویسنده.، آرا و اندیشه های او که در دیگر آثارش منعکس شده و نیز شرایط اجتماعی و سیاسی زمان نگارش داستان لحاظ شده است.

    دو

     

    پیش گفتار

    سه

    پیش از شروع مراحل اداری و آموزشی، نیت نویسنده ی این رساله آن بود که گذری کلی بر تمثیل های امروز ادب فارسی داشته باشد و به انگیزه های تمثیل گرایی و روی آوردن داستان نویسان معاصر به افسانه های تمثیلی بپردازد. برای حصول این مقصود لازم بود که بر تاریخ ادبیات معاصر نظری بیندازیم و مقاطعی از زمان را که تراکم افسانه های تمثیلی در آن ها بیشتر از دوره های دیگر بود، مشخص کنیم. به همین منظور در ابتدا از هر یک از این مقاطع زمانی یکی دو داستان انتخاب و به شورای محترم استادان گروه زبان و ادب فارسی پیشنهاد شد. این داستان ها در طرح اولیه ی رساله عبارت بودند از :« ماهی سیاه کوچولو» ( صمد بهرنگی )، «مهره ی مار» ( م.ا. به آذین)، «اسائه ی ادب» ( صادق چوبک )، «  آب زندگی» ( صادق هدایت )،«سرگذشت کندوها» و «نون و القلم » ( جلال آل احمد ) . اما پس از مشورت استادان گرامی و طبق نظر و صلاح دید ایشان، تنها سه داستان «آب زندگی»، « سرگذشت کندوها» ، و « نون و القلم» برای نقد و بررسی انتخاب شد. بنابراین عنوان رساله از «بررسی تمثیل های معاصر» به «نقد و بررسی تمثیل های هدایت و آل احمد» تغییر یافت.

    در تفسیر داستان های منتخب، اندیشه ها و عقاید فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی نویسندگان آن ها در نظر گرفته شده و داستان ها جزیی از فضای فکری نویسندگان تلقی شده اند. اما قصد نگارنده ی رساله به هیچ وجه ارزیابی و ارزش گذاری بر عقاید این داستان نویسان نیست و سعی او تنها در جهت ترسیم این فضای فکری پیش روی خواننده است.

    در نقد و بررسی و تفسیر داستان ها از روش واحدی پیروی نشده و نگارنده خود را موظف به رعایت چارچوب ثابت و غیر قابل تغییری ندانسته است. روش نویسنده‌ی رساله و طرز برخورد او با هر داستان نسبت به عناصر برجسته و مهم داستان ها تغییر کرده و در هر فصل صورت دیگری به خود گرفته است. خواننده ی رساله اگر پیش از آن، داستان های مورد بحث را خوانده باشد، این روش متغیر را از طرف نگارنده خواهد پذیرفت.

     

    مقدمه

    در آغاز کلمه نبود. انسان بود و اشیای پیرامونش. و انسان خواست که بشناسد. و برای شناختن نیاز به کلمه داشت؛ به اسم. تا پیش از شناختن اشیا، پیش از ترسیم صور اشیا در ذهن اسم اشیا را بداند. و انسان اسم گذاشت بر اشیا.(1)

    اسامی آن چه پیرامون انسان است – و البته آن چه در ذهن و فکر و روح اوست-، ‌کوشش اوست برای شناختن. این اسم‌ها و کلمات، علامات و نشانه‌هایی هستند که به معانی معینی دلالت می‌کنند و واضع آن‌ها انسان است. انسان بر حسب قرارداد و به دل خواه خود،‌ در ابتدا بر اشیای پیرامونش اسم گذاشت و این نشانه‌های وضعی/ قراردادی شدند نام‌های واقعی اشیا. «نشانه‌ها وسایلی مقتصدانه هستند برای بیان معنایی که یا حاضر است و یا قابل وارسی.»(2) انسان وقتی شیئی را دید، تعریفی از آن شیء بر حسب صورت ظاهر،‌ هویت و کارکرد آن – و اگر آن شیء مفهومی ذهنی یا عقلی بود، تعریفی حاصل از ادراک آن – در ذهنش نقش بست و به منظور آن که از آن پس برای نامیدن آن شیء همه‌ی معنایی را که در ذهنش دارد،‌ با تمام حدود  و ثغور آن به زبان نیاورد، به نام‌گذاری آن پرداخت. و از این رو است که نشانه‌ها «همه وسایلی مقتصدانه» هستند «برای بیان تعریفی طولانی» و «موجب صرفه‌جویی در اعمال ذهنی».(3)

    نام اشیا را –از آن رو که به معنایی دلالت می‌کنند – دال، و معنای نهفته در آن را – که همان صورت ظاهر اشیا و مجموعه‌ی ویژگی‌های آن‌هاست- مدلول می‌خوانیم. بنا بر تعریفی که از نام‌ها و نشانه‌ها ذکر شد، دلالت این نشانه‌ها بر معنا دلالتی وضعی و قراردادی است؛ نه مبتنی بر شباهت واقعی میان دال و مدلول. هم چنین‌اند علامت‌های اختصاری یا نشانه‌هایی نظیر علامات راهنمایی و رانندگی.

    با وجود قراردادی بودن رابطه‌ی میان دال و مدلول در نشانه‌ها و از آن جهت که اشیا پیش از وضع این نام‌ها اسم دیگری (در ذهن انسان) نداشتند،‌ مدلول این گونه اسم‌ها معنای حقیقی آن‌ها محسوب است و انسان به محض شنیدن یا خواندن این اسامی، صور این اشیا را با همه‌ی خصوصیات ظاهری و باطنی که از آن‌ها می‌داند، به ذهن می‌آورد؛ بدون آن که ذهن در این فرایند شناختن دچار تکلف و زحمت شود. چرا که اسم‌ها در حکم علامت‌هایی هستند که پس از وضع معنایی ثابت، معین و همه فهم دارند.

    اما این اولین و ابتدایی‌ترین کوشش انسان است برای نهان کردن معنا در پوشش لفظ و نشانه. کوششی که به جز صرفه‌جویی و اقتصاد در اعمال ذهنی و زبانی و سهولت در ایجاد ارتباط با دیگران انگیزه‌ی دیگری مسبب آن نیست. در عین حال این نشانه‌ها در حکم آینه‌هایی هستند که معنای مورد نظر را به روشنی و وضوح باز می‌تابانند و این معنا «واقعیتی است حاضر و موجود، یا واقعیتی که می‌تواند حضور داشته باشد.(4)»

    پوشیدگی و عدم صراحت شیوه‌ها،‌ دلایل و انگیزه‌های دیگری نیز دارد و منجر به آفرینش شگردها و انواعی چون استعاره، تمثیل، نماد و رمز می‌شود؛ اصطلاحاتی که هر یک ، روشی است برای بیان مقصود و با وجود گونه‌گونی و بعضاً داشتن وجه تمایز با انواع دیگر، گاه به اشتباه به جای یک دیگر به کار می‌روند. در ادامه به بحث و بررسی پیرامون این اصطلاحات، تعریف هر یک،‌ درجات پوشیدگی معنا در هر کدام، نوع رابطه‌ی دال و مدلول در هر یک و علل و انگیزه‌های به کار بردن آن‌ها پرداخته خواهد شد و البته نانوشته پیداست که مقصود از این تطویل کلام چیزی نیست جز به دست دادن تعریفی نسبتاً جامع و مانع از «تمثیل» و «بیان تمثیلی» که موضوع اصلی این رساله است.

     

    فصل اول: تمثیل

    1- تمثیل در حوزه‌ی بلاغت

    تمثیل در لغت به معنای « مثال آوردن، تشبیه کردن،‌ مانند کردن، صورت چیزی را مصور کردن، داستانی یا حدیثی را به عنوان مثال بیان کردن و داستان آوردن»(1) است. با توجه به ریشه‌ی لغوی کلمه‌ی‌ تمثیل – که شباهت و همانندی را می‌رساند-و نیز با مروری مختصر بر معانی‌ای که ذکر شد، حوزه‌ی کاربرد این کلمه مشخص  می‌شود. کاربرد فراوان و بسامد زیاد این اصطلاح در حوزه‌ی دانش بلاغت ما را بر آن می‌دارد که ابتدا در میان تعدادی از آثار بلاغی به جست‌وجوی ردپای این اصطلاح بپردازیم و نظر چند تن از صاحب نظران علم بلاغت را در این باره گرد آوریم.

    عده‌ای تحت تأثیر معنای لغوی این اصطلاح،‌ آن را از جنس تشبیه یا حتی برابر با آن می‌دانند و عده‌ای دیگر آن را از خانواده‌ی استعاره و هم نوع آن می‌شناسند. سکاکی از جمله کسانی است که تمثیل را نوع خاصی از تشبیه می‌دانند و برای آن ویژگی‌هایی را برمی‌شمارند. او معتقد است تمثیل تشبیهی است که در آن «وجه شبه صفتی غیرحقیقی باشد و از امور مختلف انتزاع شده باشد.»(2) عبدالقاهر جرجانی تشبیه را به دو قسم دسته‌‌بندی می‌کند: یکی تشبیهی که آنقدر روشن و واضح است که نیاز به تأویل و توضیح ندارد. دیگر تشبیهی که برای یافتن وجه شبه آن، نیاز به توضیح و تأویل باشد. او تشبیه نوع دوم را تمثیل می‌نامد و می‌نویسد: «تمثیل در اصل باید تصویر و تمثیل گردد و آن عبارت است از تشبیه منتزع از اموری چند و چیزی است که جز از رهگذر یک یا چند جمله حاصل نمی‌شود.»(3) آن گاه نتیجه می‌گیرد که «تشبیه، عام و تمثیل، اخص از آن است. پس هر تمثیلی تشبیه است و هر تشبیهی تمثیل نیست.»(4)

    انتزاع وجه شبه از دو یا چند چیز،‌ مشخصه‌ای است که در تعریف سکاکی و جرجانی از تمثیل آمده است. ضمناً هر دو معتقدند که تمثیل،‌ زیرمجموعه‌ی تشبیه است؛ پس وجود شبه و مشبه‌به در ظاهر کلام ضروری است. این مشخصات ذهن را متوجه شیوه‌ای می‌کند که در کتب بلاغت متأخر به «تشبیه مرکب» معروف است. و آن تشبیه حالتی است به حالت دیگر. تشبیهی که وجه شبه آن حاصل برهم کنش دو یا چند چیز است:

    شکسته دل تر از آن ساغر بلورینم                         که در میانه‌ی خارا کنی ز دست رها

    (خاقانی)

    پیداست که در این تشبیه، دل شکستگی تنها به ساغر بلورین مانند نشده است؛ بلکه به ساغر بلورینی که در میان سنگ خارا از دست رها شود. به همین دلیل چنین تشبیهی برای کشف وجه شبه نیازمند مقداری کوشش ذهن و درجه‌ای از تأویل و توضیح است. اما بهتر است این شیوه‌ی بیان را «تشبیه تمثیلی» بنامیم تا از اقسام دیگر تشبیه متمایز شود.

    اما صاحب جامع الکبیر درباره‌ی تمثیل نظر دیگری دارد. ابن اثیر می‌گوید تمثیل «تشبیه بر سبیل کنایه است بدینگونه که چون اراده‌‌ی اشارت به معنایی کنی،‌ الفاظی به کاربری که دلالت بر معنایی دیگر داشته باشد. ولی آن الفاظ و آن معانی دلالت برمعنایی داشته باشند که مقصود توست.»(5) آن‌گونه که از تعریف ابن اثیر برمی‌آید، در تمثیل لفظ مشبه ذکر نمی‌شود. بلکه تشبیه «برسبیل کنایه» و پوشیده می‌ماند و تنها مشبه‌به در کلام ظاهر می‌شود.

    نویسنده‌ی انوارالربیع نیز در پوشیده بودن تشبیه با ابن اثیر موافق است. علاوه بر این او تعاریف و مفاهیم دیگری نیز بر تمثیل می‌افزاید: «و آن تشبیه حالی است به حالی،‌ از رهگذر کنایه،‌ بدینگونه که خواسته باشی به معنایی اشارت کنی و الفاظی به کارببری که بر معنایی دیگر دلالت دارد. اما آن معنا خود مثالی باشد برای مقصودی که داشته‌ای، و اینگونه سخن گفتن را فایده‌ای است ویژه‌ی خود که اگر به الفاظ خاص خود گفته شود، چندان تأثیر ندارد و راز آن در این است که در ذهن شنونده، تصوری بیشتر ایجاد کند. زیرا شنونده هنگامی که در دل خویش مثالی را تصور کند که مخاطب مستقیم آن نباشد،‌ با رغبت بیشتری آن را پذیرا خواهد شد.(6)» در این تعریف،‌ تمثیل تشبیه حالتی به حالت دیگر است بدون ذکر مشبه. یعنی معنایی که مورد نظر است با لفظ دیگری بیان می‌شود. لفظی ناظر بر معنایی که خود، مثالی است برای مقصود مورد نظر. علاوه بر این تعریف فوق بر جنبه‌ی تأثیرگذاری و جذابیت تمثیل نیز تأکید می‌کند و آن را یکی از فواید تمثیل برمی‌شمارد. بنابراین تعریف صاحب انوارالربیع نسبت به تعاریف دیگر کامل‌تر و شامل‌تر است.

    اما با نظری دوباره بر دو تعریفی که از تمثیل بیان شد،‌ در می‌یابیم که این گویندگان تمثیل را در حیطه‌ی استعاره تعریف می‌کنند؛ از آن جهت که معتقدند مقصود گوینده از راه الفاظی بیان می‌شود که برمعنای دیگری دلالت می‌کنند. به بیان ساده‌تر یعنی حذف مشبه- که مقصود گوینده است- و ذکر مشبه‌به – که مثالی است برای مقصود گوینده-. به دلیل آن که این تعریف،‌ شیوه‌ای متفاوت با «تشبیه تمثیلی» را بیان می‌کند، شابد بهتر باشد که نام آن را «استعاره‌‌ی تمثیلی» بگذاریم. بنابراین از این پس با دو اصطلاح در حوزه‌ی علم بلاغت مواجهیم: تشبیه تمثیلی که تشبیه حالتی است به حالت دیگر با ذکر هر دو حالت در کلام و استعاره‌ی تمثیلی که بیان حالت و وضعیتی است شبیه وضعیت مورد نظر؛ بدون آن که وضعیت مورد نظر مستقیماً به لفظ درآید. البته جرجانی هم به شگردی هم چون استعاره‌ی تمثیلی قایل است اما نام آن را مَثَل می‌گذارد:‌ «هر گاه شبه در یک چیز به تنهایی وجود داشته باشد- بی‌آن که از پیوند آن چیز با چیز دیگر فراهم آید- یک کلمه می‌تواند استعاره باشد […] و هر گاه انتساب شبه به تنهایی به یک کلمه ممکن نباشد؛ بلکه، این شبه از حال او و غیر او گرفته شود،‌ دیگر آن اسم مستعار نیست؛ بلکه، ‌کلام یک جا مثل است.»(7)

    بد نیست از میان ادبای متأخر نظر صاحب معالم البلاغه را نیز در این باره جویا شویم. او «استعاره‌ی مرکب» ،‌«استعاره‌ی تمثیلیه» و «تمثیل بر وجه استعاره» را عناوین متعدد برای یک روش بیان می‌داند و مفهوم این اصطلاحات را این گونه توضیح می‌دهد: «دو صورت را که هر کدام منتزع باشد از امور متعدده در نظر گرفته یکی از آن دو را به دیگری تشبیه نمایند. آن گاه لفظی که بر مشبه‌به دلالت دارد بالمطابقه اطلاق کنند بر مشبه، به ادعای دخول مشبه در مشبه‌به. پس در استعاره ی تمثیلیه هر یک از مستعارله و مستعارمنه مرکب یعنی هیئت منتزع از دو یا چند چیز است و وجه جامع نیز لامحاله هیئت منتزع و مشترک بین الهیئتین خواهد بود.»(8)

    مصراع دوم بیت زیرمصداق این تعریف است:

    به هر که عرضه دهم درد خویش می‌نگرم       که غرقه‌ام من و او بر کنار می‌گذرد

    (عرفی شیرازی)

    اما همین نویسنده مَثَل را زیرمجموعه‌ی استعاره‌ی تمثیلیه می‌داند و معتقد است مثل استعاره‌ای است که استعمالش جاری و شایع باشد. پیداست که این تعریف ناظر بر مفهوم «ضرب المثل»یا همان «قول سایر» است.

    مروری کلی بر تعاریفی که ذکر شد نشان می‌دهد، تمثیل- چه در ساختار تشبیهی‌اش به صورت تشبیه تمثیلی و چه در ساختار استعاری و به شکل استعاره‌ی تمثیلی – یک مشخصه‌ی ثابت دارد و آن ترکیبی بودن مثال و ممثول است. تشبیه حالتی به حالت دیگر، وضعیتی به وضعیت دیگر و ترکیب عناصری به ترکیب عناصر دیگر – و نه عنصر واحدی به عنصر واحد دیگر- همان چیزی است که شایسته‌ی اصطلاح تمثیل است.

    2- روایت‌ های تمثیلی

    2-1- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر

    از بلاغت قدیم و انحصار اصطلاح تمثیل در چارچوب تشبیه و استعاره که بگذریم، به تعریفی دوباره، دقیق‌تر و ناظر به جزئیات بیشتری از ویژگی‌های این کلمه می‌رسیم. تمثیل در اصطلاح ادبی معاصر «گونه‌ای تصویر (ایماژ) یا داستانی است که پشت معنای لفظی یا ظاهری آن، معنای مشخص دومی هم پنهان باشد.»(9) به تعبیر دیگر «به داستان یا روایتی گفته می‌شود که دارای دو لایه‌ی معنایی ظاهری و باطنی باشد که در آن تمامی وقایع، شخصیت‌ها و اعمال سطح روبنایی دارای مرجع مشابهی در سطح درونی است.»(10) می‌‌بینیم که بر جنبه‌ی روایی و داستانی بودن تمثیل تأکید می‌شود. هم چنین «معنای دومی» که در این تعاریف از آن یاد می‌شود، پنهان است و به راهنمایی لایه‌ی معنایی ظاهری باید بدان دست یافت. داشتن معنای باطنی و پنهان همان است که در شیوه‌ی ادبی استعاره به آن اشاره می‌شود. در استعاره نیز تنها مشبه به ذکر می‌شود و رسیدن به مشبه محذوف – که مقصود استعاره پرداز است- با کوشش ذهنی مخاطب و با توجه به قراین لفظی یا معنوی امکان پذیر است. نتیجه‌ای که از این بحث حاصل می‌شود آن است که تمثیل در اصطلاح معاصر، شکلی از استعاره است؛ اما استعاره‌ای که به گونه‌ی داستان «روایت می‌شود» و شامل وقایع و اشخاص است. حال آن که استعاره در شکل ساده‌اش، تنها یک عنصر است که به جای عنصر دیگر- و البته با علاقه‌ی مشابهت – در کلام می‌آید. جمع شدن چند عنصر و به اصطلاح چند بعدی بودن تمثیل سبب می‌شود که گاهی آن را «استعاره‌ی گسترده»[1] بنامند. استعاره‌ای که توسعه یافته،‌ عناصر بعضاً متعددی در شکل‌گیری آن شرکت می‌کنند و به آن ساختاری روایی می‌بخشند.

    2-2- ساختار روایی تمثیل

    سؤالی که ممکن است در پی گفتار پیشین مطرح شود آن است که چگونه تمثیل، پس از گذشتن از مسیر تشبیه و استعاره، در چنین ساختار روایی‌ ظاهر می‌شود؟ پیش از یافتن پاسخ این سؤال، بهتر است اصطلاح «روایت» را تعریف کنیم. روایت[2] «نقل رشته‌ای از حوادث واقعی و تاریخی یا خیالی است، به نحوی که ارتباطی بین آن‌ها وجود داشته باشد.»(11) و «نوعی از بیان است که با عمل، با سیر حوادث در زمان و با زندگی در حرکت و جنب و جوش سر و کار داشته باشد.»(11)

    اکنون اگر به خاستگاه اولیه و ژرف ساخت تمثیل – که همان تشبیه مرکب است – توجه کنیم، پاسخ سؤال مطرح شده را خواهیم یافت. در تشبیه مرکب و به تبع آن تمثیل در ساده‌ترین شکل آن، ابتدا دو یا چند عامل در کنار یک دیگر جمع می‌شوند و سپس «وضعیت» حاصل از این گردآمدن و تأثیر و تأثر این چند عامل برهم، مثالی می‌شود برای آن چه قصد توصیف و بیان کردن آن در میان بوده است. از طرفی پیش آمدن رویداد و حادثه – که سنگ بنای روایت است – نتیجه‌ی بر هم کنش چند عامل و بیرون آمدن از حالت ایستایی و بی‌تحرکی است. توالی تعدادی از این حوادث و تحرک حاصل از آن روایت را می‌سازد و ساختن چند «وضعیت» و «حالت» از آن گونه که در تعریف تشبیه تمثیلی ذکر شد و سپس پیوند دادن این حالات در زمینه‌ی یک روایت موجب ایجاد تحرک و توالی در تمثیل می‌شود. البته اطلاق اصطلاح «استعاره‌ی گسترده» بر تمثیل را از این دیدگاه نیز می‌توان توجیه کرد.

    2-3- انواع روایت های تمثیلی

    گفتیم  که تمثیل در صورت نهایی خود در زمینه‌ی روایت و به شکل داستان ظهور می‌کند. روایت‌های تمثیلی را از نظرگاه‌های گوناگون می‌توان تقسیم‌بندی کرد. یک دیدگاه ناظر به نوع عناصر به کار رفته در روایت و نیز ذکر یا عدم ذکر پیام و معنای اصلی تمثیل است. از این دیدگاه – که می‌توان آن را یک دیدگاه ترکیبی دانست- روایت تمثیلی به سه نوع متفاوت تقسیم می‌شود:

    2-3-1- افسانه‌ی تمثیلی:[3]

    افسانه‌ی تمثیلی یا فابل عبارت است از «روایتی کوتاه به نثر یا نظم  که دارای پیامی باشد» و «موجودات غیرانسانی یا اشیای بی‌جان معمولاً شخصیت‌های آن هستند.»(12) در مفهوم کلی افسانه‌ی تمثیلی داستانی کوتاه است که به سبب شخصیت‌های موجود در آن، خیالی است و امکان وقوع آن در عالم خارج ناممکن است. می‌توان گفت عنوان «افسانه» نیز به دلیل همین خیالی بودن بر آن نهاده شده است. شخصیت‌ها در فابل «اغلب حیوانات اند اما اشیای بی‌جان، انسان‌ها و خدایان نیز ممکن است در آن ظاهر گردند.»(13)

    افسانه‌ی تمثیلی را از آن جهت که شخصیت‌هایش غالباً حیواناتند، فابل حیوانی [4] نیز می‌گوییم. این نوع  تمثیل با نیت انتقال پیامی سودمند روایت می‌شود و «به ضوح به بیان درسی اخلاقی می‌پردازد.»(14) یعنی پیامی که منظور افسانه پرداز از روایت آن است،‌ مستقیماً بیان می‌شود. حال یا در ابتدا و قبل از نقل داستان به عنوان یک حکم کلی می‌آید و سپس فابل به عنوان یکی از مصادیق آن روایت می‌شود؛ یا آن درس اخلاقی پس از افسانه و به عنوان نتیجه‌ی آن ذکر می‌شود و یا در میان داستان و از زبان اشخاص بیان می‌گردد.

    اگر چه اولین فابل‌ها را به ازوپ یونانی نسبت می‌دهند، اما پیش از آن نمونه‌های فابل در میان هندیان رواج داشته است که بعدها تعدادی از آن‌ها در کلیله و دمنه آمده است.

    2-3-2- حکایت اخلاقی: [5]

    حکایت اخلاقی هم مثل افسانه‌ی تمثیلی داستان کوتاهی است که به منظور انتقال نکته‌ای اخلاقی و تعلیمی نقل می‌شود. با این تفاوت که شخصیت‌های حکایت اخلاقی انسانند و بنابراین برخلاف افسانه‌ی تمثیلی امکان وقوع آن در عالم خارج وجود دارد. تفاوت دیگر فابل با حکایت اخلاقی یا پارابل در این است که «نکته یادرس اخلاقی که در «فابل» مورد نظر است معمولاً به امور دنیوی مربوط می‌گردد. اما در «پارابل» این درس در سطح متعالی‌تری قرار می‌گیرد.»(15) در ادبیات فرنگی پارابل را «روش موعظه‌های حضرت مسیح»(16) می‌دانند. چرا که مسیح معمولاً برای بیان نکات اخلاقی و تعلیم این درس‌ها به مردمان عادی، از وقایع قابل وقوع در میان انسان‌‌ها مثال‌هایی به شکل داستان نقل می‌کرد و پس از تفسیر و توضیح  آن داستان، نکته‌ی نهفته در آن را بازگو می‌نمود. در ادبیات فارسی نمونه‌های حکایت اخلاقی را در میان کتاب‌هایی چون گلستان سعدی،‌ قابوس‌نامه،‌ جوامع الحکایات و بسیاری کتب دیگر می‌توان خواند.

    صرف نظر از تفاوت‌های حکایت اخلاقی و افسانه‌ی تمثیلی،‌ این هر دو نوع تمثیل در یک نکته با هم شباهت دارند و آن نتیجه‌گیری،‌ تفسیر، رمزگشایی و ذکر پیام اخلاقی آن از طرف نویسنده و پردازنده‌ی داستان است. قصد و نیت اخلاقی در فابل و پارابل روشن و صریح است و در ابتدا، میانه یا انتهای آن ذکر می‌شود. از این نظر فابل و پارابل بسیار نزدیک به تشبیه تمثیلی‌اند و می‌توان آن‌ها را مَثَل‌هایی تفسیر شده دانست.

    2-3-3- تمثیل رمزی:[6]

    اگر فابل و پارابل را – از آن جهت که نتیجه‌ی اخلاقی‌شان در داستان بیان می‌شود- دو نوع «تمثیل» بدانیم؛ آن گاه «تمثیل رمزی» را باید داستان‌ها یا حکایاتی دانست که در آن‌ها غرض و مقصود اصلی گوینده از ایراد آن‌ها به طور واضح بیان نشده است.»(17) این که این نوع تمثیل را «رمزی» می‌نامیم از آن جهت است که نیت گوینده‌ی آن هم چنان مکتوم و پنهان و به صورت یک رمز باقی می‌ماند و تفسیر و رمزگشایی آن بر عهده‌ی خواننده‌ی داستان است. «الگوری» که معادل فرنگی اصطلاح تمثیل رمزی است در لغت به معنای «طور دیگر سخن گفتن» است و این معنای لغوی، خود مبین آن است که در تمثیل رمزی موضوع مورد نظر گوینده تحت صورت موضوعی دیگر ارائه می‌شود و در جامه‌ی یک مثال پوشیده می‌گردد. یافتن معنای باطنی در تمثیل رمزی تنها با توجه به قراین موجود امکان پذیر است و به هیچ وجه از سوی گوینده مستقیماً بیان نمی‌شود. داستانی نقل می‌شود؛ قراین و نشانه‌هایی(لفظی یا معنوی) مبنی بر وجود و اراده‌ی معنای دیگری غیر از معنای ظاهری داستان در نظر گرفته می‌شود وآن گاه کشف سطح زیرین معنا به خواننده محول می‌گردد.

    گاهی الگوری از حیث داشتن شخصیت‌های غیرانسانی (حیوانات، اشیا یا مفاهیم انتزاعی) با فابل شباهت پیدا می‌کند. اما تفاوت اصلی فابل و الگوری – که در طرز برخورد گوینده با پیام تمثیل است – هم چنان به جای خود باقی است.

    2-4- تقسیم بندی دیگر

    تمثیل را از دیدگاه دیگری نیز می‌توان دسته‌بندی کرد. از این دیدگاه که ناظر به ساختار ظاهری تمثیل است، دو گونه تمثیل وجود دارد:

    کل اثر ادبی تمثیلی و تمثیل در تمام روایت گسترده شده است. منظومه‌ی منطق‌الطیر نمونه‌ی این نوع تمثیل است.

    تمثیل در بخش‌هایی از اثر ادبی به کار رفته است. این نوع تمثیل- که به آن تمثیل ضمنی یا اپیزودی[7] نیز می‌گویند- در ادبیات فارسی نمونه‌هایی نظیر حکایت‌های بوستان ، مثنوی معنوی و قابوس نامه دارد.

    2-5- انواع تمثیل از نظر موضوع

    تمثیل‌ها از نظر موضوع به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

    تمثیل سیاسی و تاریخی[8]، که شخصیت‌ها و اعمال در آن نماینده‌ی شخصیت‌های تاریخی و واقعی هستند و دوران تاریخی و اوضاع سیاسی مشخصی را به تصویر می‌کشد. منظومه‌ی موش و گربه سروده‌ی عبیدزاکانی،‌ رمان سفرهای گالیور[9] نوشته‌ی جاناتان سویفت[10] و فابل طنز آمیز مزرعه‌ی حیوانات[11] اثر جورج اورول [12] از نمونه‌های این گونه تمثیل هستند. در دوران معاصر،‌ داستان بلند نون و القلم نوشته‌ی جلال آل احمد را می‌توان در این دسته از تمثیل‌ها جای داد. وقایع تاریخی، اجتماعی و سیاسی معمولاً به منظور پرهیز از خطری که از جانب حکومت‌ها متوجه گوینده‌ی آن‌هاست، در کسوت تمثیل پرداخته و بیان می‌شوند.

    تمثیل فکری یا تمثیل آرا و عقاید،[13] که در آن شخصیت‌ها نشان دهنده‌ی اندیشه‌ها و مفاهیم انتزاعی‌اند و پیرنگ داستان در خدمت انتقال فکر و عقیده‌ی تمثیل پرداز است. حکایات اخلاقی و تمثیل‌هایی که به منظور انتقال مفاهیم عرفانی نوشته می‌شوند، از این دسته‌اند.

    البته گاه اتفاق می‌افتد که این هر دو نوع تمثیل در یک اثر واحد جمع می‌شوند. نمونه‌‌ی این کار را می‌توان در داستان آب زندگی نوشته‌ی صادق هدایت- که در همین رساله بدان پرداخته خواهد شد – دید.

    3-ضرورت بیان تمثیلی

    وقتی می‌توان هر موضوعی را صریحاً بیان کرد و برای بیان آن از الفاظی که دلالت واقعی بر آن موضوع دارند استفاده نمود، چرا گاه بعضی از گویندگان به سراغ بیان تمثیلی می‌روند و این شیوه را برای ابراز عقاید و گفتن حرف‌های خود برمی‌گزینند؟ پاسخ این سؤال ضرورت بیان تمثیلی و انگیزه‌ها و علل تمثیل‌گرایی را تبیین می‌کند. گرایش به تمثیل به یک یا چند دلیل از دلایل زیر اتفاق می‌افتد:

    ‌3-1- ترس و احتیاط

    این عامل در دو حالت می‌تواند انگیزه‌ی تمثیل پرداز باشد:

    الف) عموماً در تمثیل‌های سیاسی و تاریخی به دلیل ترس از حکومت، گریز از تنگناهای اجتماعی و فرار از سانسور، مضامین سیاسی، تاریخی و اجتماعی در قالب تمثیل بیان می‌‌شوند. جلال آل احمد، خود درباره‌ی قصه‌ی نون والقلم و علت تمثیل گرایی در آن می‌نویسد: «چون و چرای شکست نهضت‌های چپ معاصر را برای فرار از مزاحمت سانسور در یک دوره‌ی تاریخی گذاشته‌ام.»(18)

    ب) گاه قصد بیان اندیشه‌ای عرفانی در میان است. اما با بیان صریح این اندیشه،‌ بیم آن می‌رود که گوینده از طرف عده‌ای- که عموماً قشریون و کسانی‌اند که تنها به پوسته‌ی ظاهر دین گرایش دارند- به بی‌دینی متهم شود. در این حالت آن اندیشه برای ابلاغ به کسانی که خواهان آنند،‌ در پوشش تمثیل پیچیده و بیان می‌شود.

  • فهرست و منابع روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم )

    فهرست:

    مقدمه................................................................................................................................................................................ 1         

    فصل اول: تمثیل............................................................................................................................................................ 4

    1-تمثیل در حوزه ی بلاغت...................................................................................................................................... 4         

    2- روایت های تمثیلی................................................................................................................................................. 8

        2-1- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر........................................................................................................... 8

        2-2- ساختار روایی تمثیل.................................................................................................................................. 10

        2-3- انواع روایت های تمثیلی........................................................................................................................... 11

            2-3-1- افسانه‌ی تمثیلی.............................................................................................................................. 11

            2-3-2- حکایت اخلاقی................................................................................................................................ 12

            2-3-3- تمثیل رمزی..................................................................................................................................... 13

        2-4- تقسیم بندی دیگر...................................................................................................................................... 14

        2-5- انواع تمثیل از نظر موضوع....................................................................................................................... 15       

    3- ضرورت بیان تمثیلی.............................................................................................................................................. 16

    شش

     

        3-1- ترس و احتیاط............................................................................................................................................ 16

    عنوان

    شماره ی صفحه

        3-2- حفظ راز از نااهل........................................................................................................................................ 17

        3-3- مصلحت......................................................................................................................................................... 17

        3-4- تأثیرگذاری بیشتر، جلب توجه و برانگیختن دقت............................................................................ 18

        3-5- تعلیم و عینی کردن مفهوم ذهنی......................................................................................................... 18

    4- ضرورت تمثیل گرایی در کتب آسمانی............................................................................................................ 18

    5- داستان تمثیلی ، داستان رمزی و بهره گیری از نماد................................................................................... 21

        5-1- نگاهی دیگر به داستان تمثیلی............................................................................................................... 21

        5-2- داستان رمزی............................................................................................................................................... 23

        5-3- مقایسه‌ی بیان رمزی و بیان تمثیلی...................................................................................................... 25

        5-4- جایگاه نماد در روایات تمثیلی و رمزی................................................................................................. 28

    6- تمثیل و عدم واقعیت............................................................................................................................................ 32

    7- تمثیل در ادبیات داستانی معاصر....................................................................................................................... 33

    فصل دوم :‌بررسی داستانهای «آب زندگی » ، «سرگذشت کندوها» و «نون والقلم» بر بنیاد عمده ترین ویژگی های قصه ها........................................................................................................................................................................................... 36

    هفت

     

    1- خرق عادت............................................................................................................................................................... 37

    عنوان

    شماره ی صفحه

    2- پیرنگ ضعیف.......................................................................................................................................................... 38

    3- شخصیت ها و شیوه‌ی شخصیت پردازی.......................................................................................................... 39

    فصل سوم : تفسیر تمثیلی داستان «آب زندگی » ............................................................................................ 44

    1- شرایط سیاسی و اجتماعی در زمان نگارش داستان..................................................................................... 44       

    2- تفسیر داستان.......................................................................................................................................................... 45

    فصل چهارم: تفسیر تمثیلی داستان «سرگذشت کندوها»................................................................................ 55

    1- سرگذشت نفت........................................................................................................................................................ 56

    2- تفسیر داستان.......................................................................................................................................................... 58

        2-1- سرگذشت کندوها (نظری برداستان)..................................................................................................... 58

        2-2- تفسیر داستان با تفکیک عناصر و اجرای اصلی ............................................................................... 59

            2-2-1- ولایت زنبورها................................................................................................................................... 61

           2-2-2- عسل.................................................................................................................................................... 61

           2-2-3- بلا......................................................................................................................................................... 62

           2-2-4- خواب زمستانی................................................................................................................................. 63

    هشت

     

           2-2-5- تصمیم کمندعلی بک...................................................................................................................... 63

    عنوان

    شماره ی صفحه

           2-2-6- مورچه های قرمز............................................................................................................................... 64

           2-2-7- جلسه‌ی گیس سفیدها................................................................................................................... 64

           2-2-8- پرواز زنبورها....................................................................................................................................... 66

        2-3- نقد و نظر...................................................................................................................................................... 66       

    فصل پنجم : تفسیر تمثیلی «نون و القلم»............................................................................................................ 69

    1- مهمترین جنبش چپ گرای معاصر.................................................................................................................. 70

    2- ماجرای یک شکست (نظری بر داستان).......................................................................................................... 72

    3- تفسیر داستان.......................................................................................................................................................... 73

        3-1- حکومت قلندرانه......................................................................................................................................... 74

        3-2- هونگ های برنجی....................................................................................................................................... 77

        3-3- دو میرزا بنویس........................................................................................................................................... 79

        3-4- فرجام کار...................................................................................................................................................... 82

        3-5- از دم در مسجد جامع تا ارگ حکومتی............................................................................................... 83

    4- نقد ونظر.................................................................................................................................................................... 84

    پا نوشت............................................................................................................................................................................ 86

    نه

     

    فهرست منابع و مآخذ.................................................................................................................................................. 95

     

     

    منبع:

    قرآن کریم، ترجمه‌ی محمد مهدی فولادوند ، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.

    آل احمد- جلال: در خدمت و خیانت روشنفکران،‌ تهران، فردوس، اول: 1372.

       : سرگذشت کندوها، تهران، فردوس، سوم: 1376.

    : غرب‌زدگی، تهران، فردوس، پنجم: 1378.

      : «گفت‌ و‌گو با جلال آل احمد»،‌ در اندیشه و هنر، دوره‌ی پنجم،‌ ش4، مهرماه 1343.

    : نون و القلم، تهران،‌‏ فردوس،‌ هفتم: 1382.

    : «هدایت بوف کور» در هفت مقاله، تهران، امیرکبیر، چاپ جدید: 1357.

    : یک چاه و دو چاله، تهران، فردوس، اول: 1376.

    ابن اثیر- ضیاء الدین: الجامع الکبیر فی صناعه الکلام من المنظوم و المنثور، چاپ عراق،‌ 1959 م.

    انوشه- حسن: فرهنگ نامه ادب فارسی (جلد دوم دانش نامه ادب فارسی)،‌ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، اول 1376.

    براهنی- رضا: قصه‌نویسی،‌ تهران، اشرفی، دوم: 1348.

    پورنامداریان- تقی: رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی، تهران،‌ علمی و فرهنگی،‌ 1375.

    جرجانی- عبدالقاهر: اسرار البلاغه،‌ ترجمه‌ی جلیل تجلیل، تهران، دانشگاه، اول: 1361.

    داد- سیما: فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران،‌ مروارید، سوم: 1378

    دلاشو- م. لوفلر: زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمه‌ی جلال ستاری،‌ تهران، توس، اول: 1364.

    دومن- پل: «تمثیل و نماد»،‌ ترجمه‌ی میترا رکنی، در ارغنون،‌ سال اول، ش 2، 1373.

    رجایی- محمد خلیل: معالم البلاغه،‌‌ شیراز، دانشگاه پهلوی،‌ دوم: 1353.

    ستاری- جلال: مدخلی بر رمز شناسی عرفانی،‌ تهران، مرکز، اول: 1372.

    سیار- غلامعلی: «نقد سرگذشت کندوها» در یادنامه‌ی جلال آل احمد، به کوشش علی دهباشی، تهران، به دید و شهاب ثاقب، اول: 1378.

    شفیعی کد کنی- محمد رضا: صور خیال در شعر فارسی، تهران،‌ آگاه، 1375.

    فورستر-ای. ام.: جنبه‌های رمان، ترجمه‌ی ابراهیم یونسی، تهران، نگاه، چهارم:‌ 1369.

    کادن- جی. ای: فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه‌ی کاظم فیروزمند، تهران، شادگان، اول: 1380.

    کتاب مقدس( عهد قدیم و جدید)، انجمن کتاب مقدس ایران.

    کیانوری- نورالدین: خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، اول: 1371.

    گری- مارتین: فرهنگ اصطلاحات ادبی، ترجمه‌ی منصوره شریف زاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول: 1382.

    لافورگ- رنه و آلندی-رنه: «نمادپردازی» در اسطوره و رمز،‌ ترجمه‌ی جلال ستاری، تهران، سروش، دوم: 1378.

    محجوب- محمد جعفر: «مطالعه در داستان‌های عامیانه فارسی» در کتاب هفته، تهران،‌ ش77، 1342.

    مدنی شیرازی- سید علی خان: انوار الربیع فی انواع البدیع، چاپ سنگی، 1304 ه..ق.

    معین- محمد: فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، هیجدهم: 1380.

    مقدادی- بهرام: فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران، فکر روز،‌ اول: 1378.

    میرزایی- حسین: جلال اهل قلم، تهران، سروش، اول: 1380.

    میرصادقی- جمال: ادبیات داستانی، تهران، سخن، سوم: 1376.

    میرصادقی- جمال و میمنت: واژه‌نامه هنر داستان نویسی،‌‌ تهران، کتاب مهناز، اول:1377.

    میرعابدینی- حسن: صد سال داستان نویسی ایران (جلد اول و دوم)،‌ تهران، چشمه، دوم:‌ 1380.

    نجاتی – غلامرضا: جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332،‌ تهران،‌ شرکت سهامی انتشار،‌ اول: 1364.

    هدایت- صادق: حاجی آقا، تهران،‌ پرستو، 1343.

    هدایت- صادق: زنده به گور، تهران، نگاه،‌ اول: 1382.

    همایون کاتوزیان- محمد علی: صادق هدایت از افسانه تا واقعیت، ترجمه‌ی فیروزه مهاجر، تهران، طرح نو، اول: 1372.

پروپوزال در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), گزارش سمینار در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), تز دکترا در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), رساله در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), پایان نامه در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), تحقیق در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), مقاله در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), پروژه دانشجویی در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), تحقیق دانشجویی در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), مقاله دانشجویی در مورد روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم ), پروژه دانشجویی درباره روش تحقیق نقد و تفسیر داستان های تمثیلی هدایت و آل احمد ( آب زندگی، سرگذشت کندو ها ، نون و القلم )
ثبت سفارش
عنوان محصول
قیمت