پایان نامه بررسی حاشیه نشینی در تهران ( اسلام شهر )

چکیده پژوهش:

پژوهش انجام شده که در ارتباط با حاشیه نشینی در تهران و به مطالعه موردی منطقه اسلام شهر پرداخته ، با هدف تبیین فرایند شکل گیری ، دگرگونی و تغییرات پدیده و نیز عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر آن و فراهم کردن بستر لازم برای ارزیابی عینی نتایج و بازخوردهای سیاست ها و روش های برخورد با پدیده صورت گرفته است.

در انجام این پژوهش از روش کتابخانه ای استفاده شده و از پژوهش هایی که در داخل کشور صورت گرفته همچنین اخذ مطالب از پژوهشهایی که در خارج ازی کشور صورت گرفته توسط اینترنت آن بر محتوا و پویایی آن افزوده شده است.

در این پژوهش فرآیند، چگونگی و عوامل مؤثر در شکل گیری و دگرگونی سکونتگاههای خودرو در ایران و منطقه کلانشهری تهران ، تبیین تفاوتها و عدم تشابه فرایند و عوامل مؤثر بر شکل گیری و دگرگونی سکونتگاههای خودرو در ایران، نقش ، عملکرد و ویژگیهای عام سکونتگاههای خودرو در ایران و منطقه شهری تهران در مراحل شکل گیری و گذار، انطباق چارچوب نظری عام پژوهش بر شرایط ایران و منطقه شهری تهران، تبیین سکونتگاهها خودروی ایران از دیدگاه کلان نظری ، مطالعات لازم انجام شده.

سپس موقعیت و وسعت استان تهران و در مراحل بعدی جمعیت و مهاجرت ، بررسی مقایسه ای برخی شاخصهای اقتصادی – اجتماعی شهرستانهای استان تهران ( در مقایسه با سطح استان و کشور) ، توزیع جغرافیایی مهاجرین در استان تهران ، سپس ویژگیهای طبیعی استان تهران شامل آب و هوا ، زمین شناسی ، وضعیت گسلها و زلزله خیزی ، ارزیابی منابع اراضی و طبقه بندی اراضی ، منابع آب سطحی و زیرزمینی ، پوشش گیاهی ، اکولوژی و محیط زیست ، کاربری اراضی ، زراعت و باغداری ، دامداری و سپس به صنایع تبدیلی ، اقتصاد کشاورزی و نظام بهره برداری و قابلیتها و محدودیتهای اصلی توسعه استان تهران شناسایی گردیده است.

بخش بعدی ابتدا تعاریف، ویژگیها و فرایند ایجاد سکونتگاه خودرو که شامل ویژگیهای فیزیکی ، اجتماعی و حقوقی (قانونی) و دیگر سکونتگاههای خودرو، تحول تاریخی واژه سکونتگاه خودرو ، فرایند ایجاد سکونتگاه خودرو، رویکردها نسبت به سکونتگاه خودرو، نقش آتی سکونتگاههای خودرو در مسکن شهری همچنین به دو مورد پژوهشها یکی در مصر و دیگری در بنگلادش پرداخته که تمامی مطالب این بخش برگرفته از اینترنت و سپس ترجمه شده است.

مرور نظریات و دیدگاهها پیرامون زمینه ها و ابعاد اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی پیدایش سکونتگاههای خودرو که در آن به تعریف، مشخصات و ویژگیهای بخش غیررسمی، اهمیت و کارکردهای بخش غیررسمی و نقش آنها در تأمین مسکن و شکل دهی سکونتگاههای خودرو و بعد مشخصات و ویژگیهای فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی سکونتگاههای خودرو و سپس در مرحله بعد به تجزیه و تحلیل یافته های مرتبط با وضعیت اقتصادی در شهرستان اسلام شهر پرداخته شده که در آن وضعیت هزینه (درآمد) ، قیمت واحد مسکونی ، وضعیت ترکیب شغلی ، وضعیت مکان شغل ساکنین و وضعیت تغییر (تحرک) شغلی در اسلام شهر

سپس به تحلیل یافته های مرتبط با وضعیت اجتماعی و فرهنگی در اسلام شهر که شامل ترکیب قومی و مکان سکونت قبلی ساکنین ، ارتباط ساکنین با محل تولد ، میزان ، نوع و جهت پیوندهای اجتماعی ، نوع و میزان سازمان یافتگی و تشکل پیوند اجتماعی ، نوع و نحوه نگرش ، مسائل و مشکلات ، ویژگیها و مشخصات بافت در اسلام شهر که شامل بافت روستایی ، بافت حاشیه ای و کاملاً خودرو (یک شبه ساخت) ، بافت های طراحی شده و جدید ، بافت های در حال گذار و شکل گیری در مرحله بعد نتایج تحقیقات و مطالعات سیاسی در مورد سکونتگاه اسلام شهر و نتیجه گیری در آن در بخش آخر به نقش و جایگاه منطقه ای سکونتگاه اسلام شهر طی مراحل رشد و شرکت در تقسیم کار با شهر اصلی (مادر) که در آن به میزان و جهت ارتباط سکونتگاه اسلام شهر با شهر مادر و با یکدیگر طی مراحل رشد، میزان ارتباط اقتصادی و نظام فعالیتی سکونتگاه اسلام شهر طی مراحل رشد، جایگاه منطقه ای سکونتگاه اسلام شهر طی مراحل رشد و چشم انداز آتی و سازمان سیاسی اداری سکونتگاه اسلام شهر طی مراحل رشد.

بخش نهایی که به پیشنهادها و راهکارهای مختلف در زمینه برخورد با پدیده حاشیه نشینی اختصاص یافته با تکیه بر توانهای ساکنین آنها بسامان کرد و کیفیت سکونت در آنها را ارتقاء بخشید، همچنین این مجموعه ها راه حلی جهت حل مشکل مسکن و سرپناه و تولید مسکن در مجموعه کلانشری است و بایستی با شناخت منطق شکل گیری و تحول این کانونهای حاشیه ای آنها را برنامه دار کرد.

در هر حال اما چنین نگرشی در سالهای اخیر سیاستها و راهکارهای برخورد با سکونتگاههای خودرو را بیش از سایر دیدگاهها تحت تأثیر قرار داده است به نحوی که آنها از این پس نه یک مسأله بلکه یک راه حل تلقی می شوند و اغلب پروژه های ارتقاء کیفیت سکونت و تأمین زمین و خدمات با تکیه بر راه کارهای مشارکتی متأثر از این شیوه نگرش است.

برخی حتی به مسائل بنیادی تر چون یکنواختی و عدم تنوع اجتماعی – اقتصادی در ترکیب جمعیت ساکن و محدودیت شدید نفوذ عناصر ونهادهای مدنی به این سکونتگاهها و شکل گیری حیات مدنی در این سکونتگاهها اشاره کرده و اساساً آنها را در تحلیل نهایی پدیده ای ناقص الخلقه می دانند که البته گریزی هم از آنها وجود ندارد.

فرضیات پژوهش:

سکونتگاههای خودرو طی فرایندی از شکل گیری اولیه واگذار تا دستیابی به تعادل و ثبات نسبی مراحل متفاوتی را پشت سر می گذارند. این فرایند همواره خطی و الزاماً رو به جلو نبوده و تحت تأثیر عوامل خارجی (چون طرحهای عمرانی و شهرسازی ، ضوابط و مقررات و میزان اعمال آنها، میزان و نحوه مداخله دولت (مدیریت شهری) و داخلی (چون  ترکیب و خواستگاه جمعیتی ، مشخصه های مکانی و موقعیت استقرار و مشخصه های اجتماعی و اقتصادی ساکنین ) این فرایند و مراحل آن متفاوت و محصول نهایی آن نیز الزاماً یکسان و همانند نبوده اما دارای ویژگی ها و مشخصات مشابهی در مراحل نظیر خواهد بود.

ویژگی و شرایط اقتصادی کشورهای توسعه نیافته عامل اساسی و بنیادی شکل گیری و دگرگونی سکونتگاههای خودرو است.

عوامل و زمینه های فرهنگی و اجتماعی نیز نقش مهمی در نحوه پاسخ کم درآمدهای شهری به حل مسأله مسکن و زمین دارند.

مقدمه

افزایش امکانات مادی ، کاهش زمان کار روزانه ، افزایش تعطیلات هفتگی و سالانه ، پیدایش سالهایی در دوران جوانی که فرد با فقدان و یا کمی‌مسئولیت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشی جدی از دوران زندگی ، این پدیده را در جایگاهی قرار داده است که بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد ضایعات و آسیب های اجتماعی ، موجبات نارضایتی جامعه را نیز فراهم خواهد نمود . افزایش اوقات فراغت از 3 سال در جامعه کشاورزی به 12 سال در جامعه صنعتی و حتی 19 سال در جامعه فراصنعتی در طول عمر یک نسل امروزی نسبت که به سادگی بتوان از آن چشم پوشید . تأثیر بهره برداری مطلوب از این بخش از زندگی ، در پرورش انسان و رشد و شکوفایی شخصیت وی و در نهایت تکامل جامعه به حدی است که برخی تمدن جدید را « تمدن فراغت » نامیده اند . ( ساورخانی ، 1370 ، 764 )

در شهرهای بزرگ تراکم بالای ساختمان ، کمبود و قیمت بالای زمین ، مانعی بر سر راه ایجاد اماکن ورزشی ، تفریحی و گردشگری برای رفع نیاز ساکنین شهر می‌باشد . از اینرو توجه به زمینهای حاشیه شهر و حتی مناطق خوش آب و هوای حومه شهرها به عنوان روشی جایگزین ، مورد توجه قرار گرفته است . در ایران خلأ قدرت اداری موجود در این زمینه یکی از موانع اساسی پرداختن به این امر است . بدین معنی که شهرداریها خود را در چارچوب محدوده قانونی شهر موظف و مکلف به برنامه ریزی می‌بینند و فراتر از آن را در خارج از حیطه مسئولیتی خویش می‌دانند . ازدحام جمعیت در ایام تعطیل در پارکها و فضاهای تفریحی داخل شهر و نیز خروج صدها هزار نفر از ساکنین در تعطیلات پایان هفته به حومه های شهر و پناهگیری در دامان طبیعت نمودهایی است از کمبود امکانات تفریحی شهر و نیز خستگی از دغدغه های زندگی شهری که لزوم توجه به امکانات تفریحی شهری را اشعار می‌دارند .

شهر تهران به صورتی شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهری را در طول کمتر از نیم قرن از سر گذرانیده و اینک به یکی از بیست کلان شهر پر مسأله جهان تبدیل شده است .

محدوه‌ تهران قدیم تا شصت سال پیش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزی را دارا بوده است . رشد و توسعه این شهر تا جنگ جهانی دوم بطور آرام و یکنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بیشتری گرفته و در سال 1354 به حدود 12 برابر افزایش یافته در حالیکه توسعه آن در سراسر دوره قاجاریه فقط چهار برابر بوده است . در روند این تحول سریع و ناموزون ، چشم انداز جغرافیایی و خاستگاه طبیعی تهران با تغییرات ویرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گردیده است . گسترش خزنده شهر به دامنه های کوهستانی البرز و دشتهای سرسبز جنوبی و ادغام صدها روستا و هکتارها باغ و مزرعه در پیکر آن ، تمام حیات شهروندان را به مخاطره افکنده است. (تصویر 1-1 و 1-2)

(تصویر در فایل اصلی موجود است)

تصویر 1-1: توسعه تهران از سال 1200 الی 1370 هجری شمسی

در گذشته آلودگیهای زیست محیطی تهران بسیار محدود بوده بطوریکه از سده هشتم تا سده سیزدهم تهران بقدری مشجر و سر سبز بوده که آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنین به بهشت پریان توصیف کرده اند .

در سه دهه اخیر به علت گسترش بی رویه تهران بیش از 300 هکتار از اراضی کشاورزی داخل محدوده 5 ساله و  2000 هکتار از اراضی محدوده 25 ساله  به مصارف ساختمان های شهری رسیده است .

با توجه به شرایط حساس زیست محیطی و کالبدی تهران از یک سو ، و نیازهای روز افزون اجتماعی و فرهنگی مردم به فضاهای باز شهری از سوی دیگر ، ضرورت بازنگری ، سازماندهی و نظام بخشی به این فضاها ، روز به روز بیشتر احساس می‌شود . بنابراین لازم است که در چارچوب برنامه ها و طرح های کلان شهر تهران ، برنامه ریزی برای فضاهای باز و سبز ، به عنوان یک بخش مستقل در برنامه ریزی شهری ، مدنظر قرار گیرد و راهبردهای نوین و مناسب برای آن ارائه گردد .

با توجه به وضعیت اکولوژیکی منطقه ، خشکی اقلیم ، گرد و غبار کویری ، فشردگی بافتهای مسکونی و میزان زیاد آلودگی هوا و صدا ، ضروری است که برنامه های مربوط به توسعه فضای سبز، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراکنده در داخل شهر ، بلکه به عنوان یک نظام هماهنگ متشکل از انواع فضاهای باز و سبز درون شهری ، حاشیه شهری و برون شهری توسعه و انتظام پیدا کند .

پهنه جغرافیایی تهران با قرار گرفتن میان سلسله جبال البرز و دشت کویر از یک طرف ، دو رودخانه بزرگ کرج و جاجرود از طرف دیگر ، از تنوع محیطی و اقلیمی‌ویژه ای برخوردار است .

دامنه های سرسبز و دره های پر آب کوهستانهای شمالی تهران از چنان ارزشهای طبیعی، جاذبه های محیطی و چشم اندازهای بدیع برخوردار است که بایستی به عنوان ذخائر طبیعی و ثروت ملی برای حال و آینده مورد حفاظت و احیاء قرار گیرد . دره های شمالی تهران مانند سوهانک ، دارآباد ، دربند، درکه ، فرحزاد و کن ، از دیر باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبیعت مورد  استفاده بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه های البرز به نحو شتابناک مورد هجوم ساخت و سازهای بی رویه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است . خوشبختانه در سالهای اخیر ، همراه با تحول دیدگاهها در برنامه ریزی و مدیریت شهری در تهران و با توجه به رشد آگاهی زیست محیطی مردم ، اندیشه ها و تصمیمات مربوط به ایجاد پیوند میان شهر و طبیعت و ساماندهی دره های شمال تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهی و طراحی شهری محور تفریحی فرحزاد » نیز به همین منظور در دست تهیه قرار گرفته است .

فصل اول

مبانی نظری

1 1 اوقات فراغت

اوقات فراعت دلپذیرترین اوقات آدمی‌است . بخشی از عمر او که از آن خود اوست . ساعاتی فارغ از کار روزانه و رنج ایام که مصرف آن چیزی می‌کند که خود می‌خواهد ، خود بر می‌گزیند و اگر عاملی بیرون از او دخالت نکند ، به رضا و رغبت دل می‌گذراند . این لحظات برای عالمان دقایق تعمق ، برای هنرمندان زمان پدید آوردن و برای بی فکران و بی هنران ملال آورترین اوقات است . از اینروست که این اوقات برای عده ای بارور و شوق انگیز و برای عده ای مفسده انگیزترین اوقات است . زمان عظیمی‌که یک سوی آن بارو کردن عمر و زندگی  و سوی  دیگر آن ضایع شدن و هدر رفتن لحظه های شیرین و زود گذر است . اوقات فراغت نزدیکترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگی دارد . اوقاتی که به میل و اختیار در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشارکتهای داوطلبانه اجتماعی ، خدمات رایگان انسانی ، گسترش افقهای فکری و در بسیاری از عرصه های دیگر زندگی صرف می‌شود ، تبعاً ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامع تنگاتنگ است . ( عمرانی، 1 و 3 )

تفریح مجموعه اشتغالاتی است که فرد کاملاً با رضایت خاطر برای استراحت یا کسب انرژی ، توسعه آگاهانه یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه ، بعد از رهایی از الزامات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی به آن می‌پردازد ، اوقات فراغت مدت زمانی است که کار شخصی به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعالیتهای دلخواه خود می‌پردازد که این موجب پرورش  استعداد ، شکوفایی شخصیت و برآوردن نیازهای جسمی‌ و روحی و اجتماعی می‌گردد. ( شهابی، 1366، 7 و8)

فراغت مدت زمانی است که فرد به استراحت برای رفع خستگی ، به تفریح برای رفع کسالت و دلتنگی و به فعالیتهای انتخابی برای رشد و توسعه ظرفیتهای جسم و روح خود می‌پردازد . ( اردلان ، ؟ ، 38 )

فراغت زمان فروخته نشده ای است که متعلق به فرد است ، زمانیکه فرد به میل خود از آن استفاده می‌کند ؛ فراغت نوعی رهایی از وظایف اجتماعی است .

فراغت فضای توسعه انسانی است و به انسانی کردن کار منتهی خواهد شد . ( مارکس )

1-1-1- نظریات مرتبط با فراغت

به طور کلی در رابطه با پیدایش فراغت و گرایش انسان به آن سه نظریه عنوان می‌شود :

اولین نظریه مبانی تفریح را مذهب می‌داند . « دورکیم » و « جین هاریس » را می‌توان از طرفداران این نظریه نام برد . بطور کلی این نظریه حاکی از این است که تفریح بصورت نمایش و رقص و آواز ، از مذهب سرچشمه گرفته و نوعی رفتار اجتماعی است که در ایجاد وحدت میان اعضای یک گروه و یا قبیله نقش بزرگی را ایفا می‌کند .

دومین نظریه، نظریه غریزی بازی و تفریح است. از طرفداران این نظریه می‌توان « جیمز بالدوین» و « ویلیام مک دوگال » و « کارل گروس » را نام برد . گروس در کتاب « بازی و بشر » معتقد است که بازی انسان مانند بازی حیوانات از یک نیاز فطری سرچشمه می‌گیرد و وظیفه اصلی بازی در سنین کودکی آماده سازی طفل برای بزرگسالی است .

و بالاخره سومین نظریه ، نظریه مبنی بر استراحت و کسب لذت است . « اسپنسر » در این خصوص علت گرایش انسان به تفریح را رها شدن از نیروهای اضافی می‌داند.

« مورتین لازواروس » روانشناس آلمانی ، عامل تفریح را نیاز بشر به استراحت و جبران خستگی بیان می‌کند . لازم به ذکر است که افرادی مثل  « گروس » در مورد پیدایش تفریح و بازی نظری بینابین دارند ، یعنی ضمن قبول نظریه مربوط به غریزی بودن تفریح، فرضیه استراحت و رهایی از مسئولیت ها و کسب لذت را نیز قبول دارند. ( حیدر نتاج ، 1380 )

1-1-2- اهداف گذران فراغت

اوقات آزاد هر شخص متعلق به خود اوست و خود می‌داند که چگونه از آنها و در چه کارهایی استفاده کند . آنچه میان این اوقات مشترک است ، همین آزادی فرد در رسیدن به امور دلخواه است و بالتبع نتیجه آن راحتی خیال و امنیت ، استراحت و آرامش ، تنوع و دوری از تکرار ، خلاقیت و در مجموع فرصتی برای روح تشنه انسان است برای تفکر مجدد با نگاهی محیط بر وجود خود .

هر چه زندگی شهری ریشه دارتر باشد ، مشکلات ناشی از آن بیشتر و عمیق تر است . چنانچه کشورهای اروپایی و آمریکایی ، با این بحران از سالها قبل مواجه بوده اند و هم اکنون تفریح و آسایش شهروندان از ارکان اساسی برنامه ریزیهای  کلان آنها بشمار می‌رود .

حال اگر به انسان به دیده موجودی بنگریم که نباید زیر چرخ دنده های تمدن خرد شود، باید به تمایلات و خواسته های روحی و جسمی‌او در زمانی که فارغ از وظایف معیشتی و زیستی خود می‌باشد ، اجازه بروز داد . در حقیقت همتی که فرد در زندگی مصروف می‌دارد باید در این ساعت شکوفا شود ، تفکر با ارزش او در این زمان صورت پذیرد و بتواند به امور دلخواه خود بپردازد .

تفریح و وقت آزاد که دیروز امکانات یک طبقه ویژه بودند ، امروز بصورت حق همگانی درآمده است . مفهوم تفریح در اجتماعی تغییرات زیادی یافته است . تحلیل وقت آزاد با همه پیچیدگیش ما را وادار می‌کند آن را در زمینه های زیر بررسی کنیم :

زمان وقت آزاد

نوع فعالیت

روش تفریح

در وراء این سه حالت تفریح ، سه پدیده مشترک و هم معنی وجود دارند : تفریح ، آزادی و حق انتخاب .

انسان آگاهانه یا ناآگاهانه انتخاب می‌کند و وقت های آزاد خود را طوری معین می‌کند تا برای اعصابش که در اثر فعالیتهای اجباری زندگی روزانه ، کار ازدحام و خستگی ناشی از فشردگی بی حد محیط زندگی شهری آرامش دهنده بوده و باعث تعادل فیزیکی روانی گردد . جفر دومازیه[1] سه عامل اصلی وقت آزاد را مشخص می‌کند :

رفع خستگی : با استراحت

سرگرمی‌: با تغییر

انبساط خاطر : با تفریح

1 رفع خستگی : در وقت آزاد برای رهایی از خستگی شامل : استراحت ، سکوت ، بیکاری ، مشغولیات بدون هدف معین و اعمال بدون اجبار عینی .

2 سرگرمی‌: برای رهایی از دلتنگی و برای دوری از محل کار شامل : رفتن به مسافرت، تغییر محیط، جستجو و یا حتی تصورات ذهنی .

3 انبساط خاطر : برای رهایی از خستگی فکری و یکنواختی روزانه و در نتیجه پرورش جسم و روان و شکوفایی شخصیت و فرهنگ انسانی . ( کاندیلیس ، ؟ )

1-1-3- ویژگیهای فعالیتهای فراغتی

اوقات فراغت را می‌توان زمانی دانست که فرد در آن به فعالیتها و اشتغالاتی می‌پردازد که به میل خود به منظور استراحت ، تفریح ، سرگرمی‌، افزایش معلومات و یا توسعه مهارتها برگزیده است .

امروزه فراغت به  عنوان اصلی که جای مشخصی در اوقات شهروندان پیدا کرده دارای اهمیت زیادی است و دارای ویژگیهای ذیل می‌باشد :

رها بودن از وظایف رسمی‌

هدف جهت مادی نداشتن

نشاط و شادمانی

پاسخگویی به نیازهای فردی (سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران، …. 16 )

چهار ویژگی اصلی فراغت از نظر دو مازیه عبارتند از :

رهایی از وظیفه

جهت نگرفتن

سرگرم کردن

تأثیر شخصیت ( دومازیه ، 1352 ، 12 )‌

مقاصد فراغت را می‌توان به هفت دسته تقسم نمود :

1 استراحت و تجدید قوا

2 بازی و تفریح

3 کسب اطلاع و تکمیل معلومات شخصی

4 پرورش و شکوفایی شخصیت

5 نشست و برخاست با همگنان

6 کار خلاق و ایجاد آثار

7 طلب رهایی از مادیات زندگی و گریز از توهم

اوقات فراغت به گفته آلتان[2] دارای کارکردهای مثبت زیر است :

تأمین سلامت روحی و جسمی‌افراد و جامعه

شناخت محیط و طبیعت و کسب تجربه های آموزشی

توسعه هنرهای زیبا

بالا بردن ظرفیت کاری افراد ، پس از یک دوره استراحت و تمدید اعصاب

توسعه روابط میان جوامع ( حسین زاده ، میکائیلی ، 1379 )

1-1-4- کار دلخواه و آزاد در وقت آزاد

کار دلخواه یعنی فعالیتی که انسان با میل شخصی و فارغ از وظایف شغلی ، تعهدات خانوادگی و نیازهای شخصی اولیه مثل : خواب ، خوراک و حمام و بطور کلی هر کاری که با آزادی درونی و میل قلبی و باطنی انجام می‌دهد . این فعالیت سطوح مختلف دارد و از آفرینشهای علمی‌و هنری تا کارهای ضد اجتماعی را در بر می‌گیرد : اوج آن فعالیت دانشمند ، هنرمند ، نویسنده و یا فیلسوفی است  که بنا بر نیاز دورنی اش به تحقیق و آفرینش دست می‌زند . پس از آن فعالیتهایی مثل کتاب خواندن ، رفتن به سینما ، تماشای فوتبال و یا بازی کردن قرار می‌گیرد و در پایین این طیف ، فراغت منفی و ناسالم است مانند تبهکاری اجتماعی ، اعتیاد ، بزهکاری و  تشکیل باندها و گروههای ضد اجتماعی .

فراغت ناب : آفرینش و خلاقیت هنری و فکری و جستجوگری .

تفریح : استراحت ، نشاط و تجدید قوا

سرگرمی‌: رفع ملال و گذران وقت

فراغت منفی : پدید های ضد اجتماعی و بزهکاری

از آنجا که گذران فراغت در فضا اتفاق می‌افتد ( خصوصاً فراغت پویا ) با برنامه ریزی فضایی ارتباطی نزدیک دارد . هر نوع فعالیت فراغتی مانند تماشای تلویزیون در خانه ، رفتن به پارک ، قدم زدن ، دوچرخه سواری و بازدید آثار تاریخی به فضا مربوط می‌شود . بنابراین یکی از معیارهای طبقه بندی فراغت، سلسله مراتب فضایی آن است . فراغت از نظر مکانی به سه بخش عمده تقسیم می‌شود:

گذران فراغت در محیط خانه

گذران فراغت در محیط شهر و روستا

گذران فراغت در عرصه کشور و بین المللی

گذران فراغت در خانه یا جنبه فردی دارد . مثل شنیدن موسیقی ، تماشای تلویزیون ، مطالعه و استراحت ؛ یا جنبه گروهی ، مانند دیدار و گفتگو با دوستان ، بازیهای خانوادگی ، مطالعه دسته جمعی و کار و تولید جمعی . در عرصه دوم یعنی محیط شهر ، گذران فراغت یا در فضای بسته اتفاق می‌افتد که برای فعالیت شخصی در نظر گرفته شده اند . مثل سینما ، تئاتر ، نمایشگاه ، موزه ، سالنهای ورزشی ، کتابخانه و فرهنگ سرا که بیشتر متناسب با فعالیت غیرفعال است ، یا در فضاهای باز که بیشتر با فراغت فعال سر و کار دارد مثل رفتن به پارک ، قدم زدن ، دوچرخه سواری ، ورزش در مکانهای باز، بازدید از فضاهای شهری ، حضور در هفته بازارها و غیره . سرانجام فضاهای گذران فراغت ، عرصه بیرون شهر را در بر می‌گیرد و با مفهوم دیگری به نام گردشگری یا توریسم ( داخلی و خارجی ) ارتباط می‌یابد . ( مهدی زاده ، 1379 )

1-1-5- فراغت و تفریح در دین

« هیچوقت فارغ و بیکار منشین ، وقت خود را ضایع مساز ، وقت غنیمت است . تا وقت و فرصت باقی است آن را تلف ننموده و تکامل در تو وجود نداشته باشد ، همین که از کار فارغ شدی به کار دیگری مشغول شو و در کارها میل و رغبت و توکل تو به خداوند تعالی باشد . » [3]

پیامبر اکرم ( ص ) همواره در جهت رشد استعداد ها و پرورش جسم و روح تشویق می‌نمودند :

« تفریح کنید ، بازی کنید ، زیرا دوست ندارم در دین شما خشونتی دیده شود . »

ایشان فرموده اند : « بهترین سرگرمی‌مؤمن شناست و به فرزندان خود نیز شنا و تیراندازی بیاموزید . » همچنین هشدار داده اند که قدر نعمتهای صحت و فراغت را بدانند و در آنها کفران روا مدارند تا مغبون نگردند . از طرفی آن حضرت عنایت داشتند که برخی کارهای فراغت که هرزگی و ابتذال را به دنبال داشته باشند نه تنها موجب اسراف و تبذیر در نعمتها و کفران آن می‌گردد ، بلکه فرد را به انحرافات و بزهکاریها سوق داده باعث ایجاد مشکلات اجتماعی می‌گردد ؛ به علاوه عدم توجه به امور تربیتی و اجتماعی و سهل انگاری در چگونگی گذران اوقات فراغت مردم بویژه جوانان و نوجوانان و محرومین و معلولین ، به تحلیل تدریجی و استهلاک توان و استعداد آنها و صرف انرژی در راههای ناصواب منجر می‌شود که در صورت وجود مشکلات بیولوژیکی ، فردی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی ممکن است به بروز معلولیتهای ثانویه ، ایجاد بی تفاویتها ، یأس  ، مرگ زودرس، ناسازگاریها ، انحرافات و بزهکاری گردد . ( شهابی ، 1366 ، 1 تا 3 )

1-1-6- ابعاد اقتصادی گذران فراغت

یک تلقی اشتباه که فراغت را موضوعی تفننی و هزینه بر می‌داند باید اصلاح شود . امروزه در تمام دنیا به این نتیجه رسیده اند که فراغت یکی از نیازهای اساسی و اولیه زیستی است .  تمام فعالیتهای اقتصادی از نیاز شروع می‌شود و نیاز به کالا ، اساس تولید، توزیع و مصرف است.  بنابراین مردم اگر برای رفع نیازهای خود ، کالایی متناسب ببینند به راحتی حاضرند هزینه اش را بپردازند . ایجاد تسهیلات فراغتی را نباید صرفاً سرمایه گذاری بخش عمومی‌بدون برگشت دانست . اولاً در اینجا برگشت سرمایه منفعتی اجتماعی است و به رشد روحی و افزایش توان ملی کمک می‌کند ؛ ثانیاً می‌تواند منشأ اشتغال  و تولید باشد و درآمد ایجاد کند . از طرف دیگر تجربه جهانی نشانگر این است که برنامه ریزی گذران فراغت حتماً نیاز به سرمایه گذاریهای کلان و عصب ندارد، گاهی اوقات با کارهای ساده با استفاده از فضاهای مرده و تأسیسات و تجهیزات فرسوده نیز می‌توان فضاهای فراغتی مطلوب ایجاد کرد . فضاهای قدیمی‌و فرسوده شهر می‌توانند از چند نظر جذاب باشند :

یادآور تاریخ و هویت آن مکان هستند .

با بازسازی مختصر می‌توانند فضای شهری را از نظر بصری زیبا  کنند . ( مهدی زاده ، 1379)

1-1-7- تأثیرات عدم برنامه ریزی فراغت

« زیباترین چیزی که می‌توان تجربه کرد ، چیزی است مرموز ، چنین چیزی سر چشمه هنر راستین و علم است . کسی که با چنین احساسی ناآشناست ، کسی که نمی‌تواند دمی‌فارغ از خویشتن به عالمی‌مرموز خیره شود ، کسی است که در وجود خود چیزی بیش از یک مرده ندارد و چشم بینایی او بسته است . » ( آلبرت انیشتین ، ؟ )

بازی برای کودکان و نوجوانان یعنی ابراز شوق از اینکه در وقت دلخواه و در مکان دلخواه کشفیاتی انجام دهند . بازی در حد اعلای خود نوعی پژوهش است . تمدن جدید در بازی طبیعی کودکان دست برده است . آنچه برای کودکان در حول و حوش منزلشان جاذبه داشت از میان رفته است و بیشتر مخفیگاههای مرموز که بازی را برای کودکان فریبنده می‌ساخت جارو شده اند .

غالباً فراموش می‌کنند که در جهان خشن و مدرن امروزی ، بازیهای قایم باشک و دیدن چیزهای زیبا، همانقدر برای کودکان در حال رشد لازم است که هوا و غذا .

دکتر فنینگ[4] در مطالعه ای که درباره خانواده های آپارتمان نشین آلمان در سال 1967 انجام داده ، ثابت کرد که تعداد بیماران روانی و ناراحتیهای ریوی در بین آنها سه برابر خانواده هایی است که در خانه های حیاط دار زندگی می‌کنند و هر چه ارتفاع آپارتمان بیشتر باشد ، بیداد بیماری روانی بیشتر خواهد بود . حال در میان کودکان زیر 10 سال میزان بیماری رقم بزرگتری را نشان می‌دهد که حاکی از تأثیر مخرب تر بر روی اطفال است . خلاصه اینکه اگر از خردسالان فرصت بازی ، مخاطره جویی و دوستیابی در فضای آزاد سلب شود ، رشد عواطف متوقف خواهد شد و این یعنی عمارتی که از بن خراب شده است . ( هودسن ، 1347 )‌

در جامعه شهری امروز که زندگی اکثر خانواده ها در توده های جمعی و مسکونی ( آپارتمانها و برجها ) می‌باشد ، اثرات نامطلوب روحی و جسمی‌روی  تمام افراد خانواده مشهود است و این تأثیرات مخرب روی کودکان ، خانمهای خانه دار و سالخوردگان بیشتر است . بیشترین تأثیر روی خردسالان و کودکان است که شخصیتشان چون روحی سفید در حال شکل گیری است و نیاز به تحرک و جنب و جوش و بازی و ارتباط با همسالان ، حضور در طبیعت و کنجکاوی و جستجو دارند تا ذهنشان پرورش یافته ، شخصیتشان شکوفا گردد و به رشد جسمانی آنها کمک شود . بنابراین یکی از مؤثرترین راه حلها برای زندگی متراکم در آپارتمانها و برجها ، برنامه ریزی تفریح ، بازی و سرگرمی‌آنها در مقاطع مختلف زمانی است ؛ یعنی تخصیص فضاهای امن و در کنترل والدین در دل طبیعت و با تنوع و گونه گونی تا این نیاز کودکان برآورده شود .

1-1-8- تقسیم بندی وقت آزاد

اوقات فر اغت را می‌توان از چند نظر بررسی کرد :

از نظر زمانی : می‌تواند شامل بخشی از روز ، پس از پایان کار و اشتغال روزانه ، بخشی از روزهای هفته ، تعطیلات آخر هفته ، بخشی از تعطیلات موردی و مناسبتهای پراکنده در روزهای سال ، بخشی از تعطیلات سالیانه بصورت چند هفته پیوسته یا ناپیوسته .

از نظر مکانی : در محیط خصوصی خانه ، خارج از خانه و در فضاهای بسته ( کلوپها ، سینماها ، پارکها و زمینهای بازی .

مسائل اجتماعی اقتصادی : با توجه به وضعیت فعالیت ( فعال ، غیر فعال ، شاغل ، غیر شاغل ، خانه دار ، محصل و …. ) و با توجه به گروههای عمده شغلی ، سطح سواد و شرایط جنسی و سنی .

چگونگی فعالیت : گذران فراغت فعال ( ورزشی ، مذهبی ، هنری آموزشی ، تفریحی ، راهپیمایی و گردش ) و گذران فراغت غیر فعال ( مطالعه ، سرگرمیهای سمعی بصری ، هنرها و سرگرمیهای خانگی ) . ( سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران ، 16 تا 19 )

فراغت از نظر سنی : هدف همه انسانها از زیستن رسیدن به کیفیت و دلخواه خود از زندگی یا سعادت است که با فراغت تعریف می‌شود . همه انسانها با این موضوع درگیر هستند و به همین دلیل نیازهای فراغتی بسیار متنوع است . از کودک خردسال تا سالخوردگان همگی احتیاج دارند وقتشان را بصورت دلخواه و معنادار بگذرانند . کودکان ، زنان و مردان در سنین مختلف نیازهای فراغتی ویژه ای دارند که باید به آنها پاسخ داده شود و عدم ارضای آنها مترادف با احساس نگون بختی است .

    نیازهای فراغتی تناوب زمانی دارند :

نیازهای روزمره و کوتاه مدت ، مانند پیاده روی ، دید و بازدید و غیره .

نیازهای میان مدت ، مانند کوه نوردی و پیک نیک هفتگی که فضاها و تجهیزات گسترده تری می‌طلبد .

نیازهای بلند مدت ، مانند سفرهای چند روزه ، سیر و سیاحت و گردشگری که به برنامه ریزی اقتصادی اجتماعی نیازمند است . ( جوادزاده ، 1379 )

1-1-9- نیازهای امروزی به فعالیتهای فراغتی

صنعت از طریق تقلیل تدریجی ساعات کار ، افزایش درآمد ، فراهم آوردن وسایل و امکانات لازم و القاء نظام نوینی از زندگی به انسانها ( نظام ماشینی ) ابعاد جدیدی به فراغت بخشیده است . ابعاد مزبور در زمینه های سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی و خانوادگی تجلی می‌یابد .

در جوامع رشد یافته ، فراغت دیگر به طبقات ممتاز برخوردار اختصاص ندارد و به طبقات دیگر از جمله کارگران نیز تعمیم یافته است و با توسعه صنعت و تکامل فن آوری گسترش می‌یابد .

اوقات فراغت از جنبه غیررسمی‌و خودمانی که در خانه و خانواده صرف می‌شد به جنبه رسمی‌تغییر شکل داد و دستگاههای فراوان به منظور خوش کردن اوقات بیکاری مردمان به ظهور پیوست .

بکار بردن روز افزون وسایل و اسباب ماشینی مانند اتومبیل ، رادیو ، تلویزیون و رایانه هر یک در گذران فراغت سهمی‌بزرگ و نقشی نمایان دارند .

تفکیک دقیق زمان کار از فراغت

کاهش شیوه های سنتی گذران فراغت و در نتیجه پیدایی خلأ در زمان آزاد .

افزایش  امکانات مالی و مادی انسانها و پیدایی آنچه امروز در جوامع صنعتی و تمدن رفاه خوانده می‌شود .

توجه ذهنی انسانها به زمان فراغت و آمادگی آنان برای اختصاص بودجه ای جهت گذران فراغت.

تسری سریع شیوه های جدید گذران فراغت و بروز نوعی عادات اجتماعی نوین در این زمینه به عنوان مثال استفاده از تعطیلات تابستانی در جوامع صنعتی چنان بسط یافته که جزئی از عادات زندگی انسانها را فراهم ساخته است .

از موضوعات مهم دیگر ، تجاری شدن ، یعنی وارد شدن بخش خصوصی در دنیای فراغت انسانهاست .

در چنین وضعیتی عدم تحقق فعلی یا عملی که به حسب عادات جدید باید در زمان فراغت صورت پذیرد موجبات پیدائی حرمان را در انسانها فراهم می‌سازد . ( ساروخانی 1370 ، 764 )

کشورهای توسعه یافته که زودتر با مشکلات شهرنشینی و زندگی ماشینی مواجه شده اند در برنامه ریزی برای شهرنشینی و اوقات فراغت آن سابقه طولانی دارند و قسمت عمده ای از اعتبارات و هزینه ها را برای جلوگیری از فرسایش روحی و جسمی‌شهرنشینان گذارده اند تا قربانیان تمدن نام نگیرند . در این میان وقت آزاد افراد به عنوان بستر و پس زمینه ای برای تمام این برنامه ریزیها و تفکرات مطرح می‌شود که در آن تمام نیازهای روحی و جسمی‌، از جمله آسایش ، رفع خستگی و تجدید قوا ، ورزش ، تفریح و سرگرمی‌، جستجو مکاشفه ، تأمل و تعمق، برآورده می‌شود .

در شهر مدرن امروزی ، دیگر مانند گذشته نیست که کار و زندگی انسان آمیخته با تنوع، تحرک و تفریح باشد ، بلکه کار سخت و فشرده ، قوانین مستحکم ، جمعیت زیاد ، تراکم بالا و همچنین ماشینی شدن کارها ، باعث کم تحرکی ، یکنواختی ، نبود حق انتخاب و گم شدن در خیل جمعیت گردیده است .

با این وصف در زندگی شهری امروز که کاملاً متفاوت با زندگی روستای و عشایری و حتی زندگی شهری در گذشته می‌باشد، برنامه ریزی فراغت و تخصیص فضاهای خاص عمومی‌و نیمه عمومی‌برای آن امری حیاتی است.

گذران اوقات فراغت و برنامه های فراغتی ، نقش مهمی‌در انسجام و نزدیکی روابط خانوادگی ، تجهیز نیروی انسانی و نسل آینده ساز جامعه و جلوگیری از فرسودگی و انحرافات اجتماعی دارد .

در گذشته که جامعه از پیچیدگی کمتری برخوردار بوده ، قشر جوان در اوقات فراغت معمولاً همراه پدر و مادر وارد بازار کار می‌شد و به تفریح و مهمانی می‌رفتند . بلوغ آنان به آرامی‌سپری می‌شد و تعادل روانی خود را حفظ می‌کردند . والدین از آرامش بیشتری برخوردار بودند و با برخورد ملایمی‌که با فرزندان خود داشتند ، کانون خانواده را محیطی امن برای آنان می‌ساختند و فرزندان از محبت و صفا اشباع می‌گشتند ، فراغت کمتر مطرح بود ؛ زیرا خستگیهای روحی وجود نداشت .

با پیشرفت صنعت و توسعه تکنولوژی این معادله بهم ریخت . موضوع اوقات فراغت از دغدغه های اصلی دنیای صنعتی گشت و به هر نسبتی که یک مملکت از نظر صنعتی و تکنولوژیکی پیش می‌رود، این مشکل بیشتر می‌شود. زیرا ساعات کار کمتر شده ، نیرویی هم در این ساعات آزاد نمی‌گردد و با این وضعیت مشکلات اوقات فراغت افزون می‌گردد . از طرفی اجتماع مردم در شهر ، محدودیتها و آلودگی فضای زندگی ، افزایش زندگی مصرفی ، ایجاد نیازهای کاذب در مردم ، دوری پدر و مادر از کانون خانواده ، برخوردهای ماشینی و بدور از عاطفه ، آمیختگی با فرهنگهای مختلف و عدم کنترل فرزندان ، دگرگونیهای عمیقی در زندگی اجتماعی ایجاد کرده و باعث رکود کیفیت زندگی و نیاز انسان به التیام روحی و تجدید قوا در مواقع مقتضی گردیده است . ( شهابی ، 1366 ، 4 تا 6 )

1-1-10- تأثیر اوقات فراغت در معماری

وسعت ابعاد اوقات فراغت و تفریح سیمای ساختمانها را از لحاظ کیفیت ، شکل خارجی و مقیاس دگرگون ساخته است . تفریحات روزانه ، آخر هفته یا سالانه ، در حال گسترش دادن معماری کنونی بوده و در برخی موارد راهنمای آن هستند . این دید نوین فرمهای جدیدی را در گردهمایی انسانها ، روابط بین آنها و همچنین برداشتهای نوینی از زندگی ، کار و رفت و آمد بوجود می‌آورد که روشهای نوینی را در معماری و شهرسازی ایجاب می‌کند .

محیطها و مناطق مناسب برای گسترش تفریحات تعطیلاتی در حال تغییر شکل هستند تنوع محیط و فعالیتها نیاز به تنوع معماری دارد تا بتواند محیطی نوین و انسانی و هماهنگ ، با عوامل عالی که طبیعت به ما ارزانی داشته باشد .

اولین بار برای استفاده از مواهب طبیعی و استفاده از اوقات فراغت در دنیای معاصر ، در سال 1841 ، « توماس کوک » یک قطار تفریحی بین « لانکستر » و « لاک بورگ » به راه انداخت و کم کم طبقات مسافر را وارد کرد که از تغییرات آب و هوا و محیط استفاده کنند . هدف او استفاده از لذت زندگی با بهای ارزان بود . بدین ترتیب صنعت توریسم زمان مدرن بوجود آمد . ( کاندیلیس ، 1978 )

1-1-11- جهانی شدن برنامه ریزی گذران فراغت

مطالعات شهری نشان می‌دهد با پیدایش کانونهای جمعیتی خیلی بزرگ یا کلانشهرنشینی نیازهای فراغتی انسان دیگر مثل گذشته بطور طبیعی و خود بخودی ارضا نمی‌شود .

این وضعیت ایجاب می‌کند اقدام آگاهانه ای در این زمینه صورت گیرد : روستایی یا عشایری نیاز به برنامه ریزی فراغت ندارند و زندگیشان با کار ، طبیعت و تفریح است . هر چه میزان شهرنشینی بالاتر می‌رود ، فاصله بین محل کار و مسکن و همچنین فاصله بین انسان و محیط طبیعی نیز افزایش می‌یابد و ضرورتاً موجب تنش و ناآرامی‌می‌شود ، زیرا همه احساس می‌کنیم یا کار جبری انجام می‌دهیم و یا در رفت و آمد و ترافیک گرفتار هستیم و در خانه هم فضای کافی برای فعالیت آزاد ، استراحت و رفع خستگی نداریم بدین ترتیب برنامه ریزی برای گذران اوقات فراغت ضرورت می‌یابد که از عهده فرد خارج است و به اقدام آگاهانه و جمعی نیاز دارد .

جهان پیشرفته ای که بطور کلی در برنامه ریزی تجربه ای فراوان دارد ، در برنامه ریزی فراغت نیز همین گونه است . مثلاً می‌بینیم طرح ملی گردشگاههای آمریکا در سال 1936 تهیه شده است . یعنی آنها بیش از 65 سال سابقه برنامه ریزی فراغت دارند . در این مدت با استفاده از امکانات وسیعی که داشته اند ، منابع لازم را برای فراغت شناسایی و تجهیز کرده اند ، اما کشورهای در حال توسعه هم آن امکانات را نداشته اند و هم خیلی سریع با پدیده شهرنشینی روبرو شده اند ؛ به همین دلیل مشکلات گذران فراغت در این کشورها بیشتر و پیچیده تر است . در عین حال در ایران جدا از کوششهای انجام شده برای تهیه طرح جامع گردشگری ملی ، تاکنون چندین طرح برای مناطق و شهرهای بزرگ تهیه شده است . ( مهدی زاده ، 1379 )

1-1-12- سابقه برنامه ریزی فراغت در ایران

از حدود 40 تا 50 سال قبل ، نیاز به فضاهای فراغتی در ایران ، با افزایش جمعیت و تراکم ، کم کم ظاهر گردید و بعدها در برنامه ریزیها و طرحهای جامع شهری ، به عنوان یکی از اصول مورد توجه گنجانده شد . احداث پارکهای شهری با ساخت پارک شهر تهران به شیوه اروپایی آغاز شد و فضاهای جمعی ، پارکهای بازی ، فضاهای سبز و کاربریهای نوپایی چون هتل آپارتمان وارد شده از اروپا مورد توجه خاص قرار گرفتند . کشور ما هم مانند اروپا و آمریکا با چند دهه تأخیر ، از مشکلات نبود فضاهای فراغت در زندگی مدرن روبرو می‌شد . ( لوافا ، 1380 )

در دهه  1340 طرح جامع ملی گردشگری در ایران مطرح شد که مربوط به گذران فراغت در بیرون از شهر و حومه ها بوده و در همان دوره ، سازمان ایرانگردی و جهانگردی بوجود آمد . اما از هنگامیکه طرحهای جامع شهری به میان آمد ، در شهرهای بزرگ بویژه تهران ، موضوع فراغت گنجانده شد . در طرح جامع تهران پیش بینی شد که یکی از مسائل مهم آینده شهر تهران ، نحوه گذران فراغت مردم است ؛ به همین دلیل بخش مهمی‌به تأمین فضاهای فراغتی اختصاص یافت .

از جمله مواردی که در طرح جامع بدرستی پیشنهاد شد و تحقق یافت ، ایجاد پارک جنگلی لویزان و چیتگر بود که اگر این جنگلها نبودند وضعیت تهران امروز تحمل ناپذیرتر می‌شد . ( مهدی زاده ، 1379 )

1-1-13- بخشهای موثر در برنامه ریزی فراغت

امر گذران اوقات فراغت ، چون مسأله ای کاملاً گسترده است و جنبه های عمومی‌و نیمه عمومی‌و خصوصی با نامهای دولتی ، موسسات و ارگانها و سرمایه گذاریهای افراد را در بر می‌گیرد . اگر بخواهیم به نیازهای فراغت بطور هماهنگ ، آگاهانه و سازمان یافته پاسخ دهیم ، باید سطوح وظایف بخشهای موثر در این کار یعنی بخشهای دولتی ، عمومی‌و خصوصی را شناخته بین آنها هماهنگی ایجاد کنیم .

بخش دولتی : مسئول تهیه طرحهای توسعه در بستر عمومی‌شهر است . باید از طریق طرحهای شهری به ایجاد و گسترش پارکهای جنگلی ، حومه ای و انواع پارکهای شهری ، مسیرهای دوچرخه سواری و کوهنوردی و تجهیز راسته های شهری و سایر فضاهای عمومی‌و فراغتی اقدام کرد . همچنین ساماندهی مکانهای تاریخی ، فرهنگی و مذهبی نیز جزئی از این وظیفه است .

بخش عمومی‌شامل شهرداریها ، بیمارستانها ، مدارس و ادارات ، وظیفه دارند فضاهای پیرامونی خود را محوطه سازی و تجهیز کنند تا مراجعان بتوانند اوقات خود رابا آرامش سپری کنند . همانگونه که امروزه در جهان یکی از مهمترین فضاهای تفرج عمومی‌، محوطه ساختمانهای خدمات عمومی‌است .

بخش خصوصی : اگر کارگزاران این بخش بدانند سرمایه گذاری در برنامه ریزی فراغت منفعت دارد ، حتماً از آن استقبال می‌کنند ؛ ولی هدایت آنها نیز ضروری است می‌توان ایجاد مجتمعهای تجاری و خدماتی را به نحوی ساماندهی کرد که پیرامون آن محوطه های فراغتی شکل بگیرد ، تا هم کیفیت محیط ارتقاء یابد و هم بازدهی اقتصادی . ( لوافا ،  1380 )

1-1-14- تمهیدات کالبدی و راهکارهای عملی تفریح

امروزه الگوی برنامه ریزی اوقات فراغت [5]در برنامه ریزی شهری بسیاری از کشورهای پیشرفته جایگاه مهمی‌یافته است . بطوریکه می‌توان گفت اصل اساسی مورد نظر و مشترک طراحان شهری ایجاد شهر در دل  پارکهاست نه ایجاد پارک در دل شهرها . برنامه ریزی اوقات فراغت فرآیندی است که اوقات فراغت افراد را به فضا و مکان پیوند می‌دهد . این برنامه ریزی هنری و علمی‌مرکب از اطلاعات و  تکنیکهای طراحی محیط[6]   و ایده های علوم اجتماعی برای توسعه گزینه های اوقات فراغت ، فضا ، انرژی و سرمایه منطبق با نیازهای انسان است . راهکار اساسی برنامه ریزی اوقات فراغت ، ایجاد توازان پایدار و سازگار میان منابع محدود اوقات فراغت انسان است .

پیش فرضهای اساسی برنامه ریزی اوقات فراغت عبارتند از :

توسعه پارکها و فضاهای شهری عمومی‌( عملکردهای تفریحی )

ایجاد فضاها و سرویسهای تفریحی مناسب

شناخت نیازها و نگرش افراد

همکاری بخشهای دولتی ، عمومی‌و خصوصی

بنابراین برنامه ریزی اوقات فراغت ترکیبی است از برنامه ریزی کالبدی ، برنامه ریزی اجتماعی ، طراحی شهری ، برنامه ریزی شهری و طراحی منظر که از ایده های جامعه شناسی ، مهندسی عمران جغرافیا ، بوم شناسی ، معماری و شهر سازی کمک می‌گیرد . برای هر چه عملی تر و اقتصادی تر کردن این مقصود توجه به اصول زیر سودمند است :

هدایت ساختار و امکانات زیست محیطی به سمت نیازهای افراد

استفاده بهینه از چشم انداز محیط

ایجاد پیوند میان منظر محیط و طراحی و برنامه ریزی

رعایت حداکثر سادگی در طراحی فضاهای تفریحی

به صرفه نمودن استفاده از فضاهای تفریحی ویژه برای افراد کم درآمد

مناسب نمودن فضاهای تفریحی با ویژگیهای گروههای سنی و جنسی جامعه

توجه به ویژگیهای جغرافیایی و بومی‌فضاهای تفریحی . ( حسین زاده و میکائیلی، 1379 )

1-1-15- فضاهای فراغتی تهران

مقدمه

تهران ، شهری که پایتخت حکومتهای دویست ساله اخیر ایران بوده است ، تحت تأثیر مستقیم نمونه های اروپایی و غربی در کنار فضاهای سنتی فراغتی که عمدتاً زورخانه ، قهوه خانه ، کاروانسرا یا مسافرخانه بوده اند قرار داشته است . ورود مفاهیم جدید مهمانسرا ، هتل ، متل ، هتل آپارتمان ، پانسیون ، سوئیتهای کرایه ای و رستوران ، نشانگر نیاز به فضاهای جدید بود که جوابگو به طرز زندگی جدید باشند.

در تهران قدیم ، حضور موثر مذهب و فعالیتهای مذهبی در ساماندهی فضاهای گذران اوقات فراغت مشهود است . کاربریهای فراغتی به شکل و مفهوم امروزی وجود نداشت که یا به دلیل ادامه داشتن زندگی سنتی قبلی و یا منتج از بی اطلاعاتی از عدم وجود پاسخگوهای تفریحی و یا اقامتی موقت بود .