روش تحقیق طرح جامع مدیریت احیا بیابان - مطالعات فرسایش رسوب حوزه دولاب - ابراهیم آباد

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه

افزایش جمعیت و استفاده بیش از حد از زمین باعث گردیده که امروز کمتر منطقه ای را در سطح زمین بتوان یافت که در معرض تخریب و فرسایش قرار نگرفته باشد اگر مهمترین عامل تشکیل خاک یا فرسایش طبیعی سنگ های مادر در بعد زمانی طولانی باشد لکن فرسایش بیش از حد باعث از بین رفتن خاکهای سطحی ودر نتیجه از بین رفتن پوشش گیاهی که زمینه ساز بسیاری از سیل های اخیر در اقصی نقاط دنیا از جمله ایران بوده است

البته تغییرات اقلیمی ناشی از گرم شدن جو زمین و پدیده های دیگر را نمی توان نادیده گرفت ولی نقش مهم فرسایش در بروز سیل به مراتب بیشتر از این عوامل است از طرفی دیگر توان تولید بیولوژیکی ناشی از تخریب سر زمین فرآیند گسترش پدیده بیابان زایی در مناطق خشک و نیمه خشک و نیمه مرطوب را تهدید می کند.

فر سایش عبارت است از جابه جایی مواد از نقطه ای به نقطه دیگر ،پس از تخریب سنگ یا خاک این مواد تو سط عوامل گوناگون مانند آب ،باد ،و برف حمل و بسته به میزان قدرت عامل حمل، انتقال و رسوب گذاری می نماید. تخریب  سنگ و یا خاک به صورت فیزیکی یا مکانیکی ، شیمیایی و انحلالی صورت می گیرد. سه مرحله مهم فرسایش عبا رتند از :برداشت ،حمل ،رسوب می باشد که جهت انجام کارهای اجرایی شناسایی محل های برداشت از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

1-2- هدف مطالعه

         بیابانزایی به معنی تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک ناشی از عوامل مختلف از جمله تغییرات آب وهوا و فعالیت های انسان است. فعالیت های مشتمل بر توسعه جامع سرزمین در این مناطق، در راستای توسعه پایدار، با هدف جلوگیری و یا کاهش تخریب سرزمین، احیای زمین های اراضی بیابانی می باشد را، بیابانزایی می گویند.

 یکی از علل مهم پایین بودن میزان تولیدات زراعی و باغی درایران و دیگر نقاط جهان در مقایسه با استانداردهای جهانی کاهش مداوم حاصلخیزی خاک است. ایران در محدوده کمربند جهانی فرسایش آبی، در مناطقی با بارندگی 500-250 میلیمتر و کمربند جهانی فرسایش بادی با بارندگی کمتر از 250 میلیمتر قرار دارد. لذا در کشور با معضل هر دو نوع فرسایش آبی و بادی بطورجدی مواجه هستیم.  بررسی ها و تحقیقات در این زمینه مبین این موضوع است که میزان فرسایش در سالهای اخیر افزایش چشمگیری داشته است که این روند نشان دهنده یک فاجعه عظیم در کشور مااست و مبارزه با آن نیاز به کوشش و فعالیت همه جانبه دارد و ارجح بر هر برنامه دیگر است. 

تخریب سرزمین به معنی کاهش و یا از دست رفتن تولید بیولوژیکی یا اقتصادی در اراضی دیم، آبی، جنگل، مرتع و بوته زار در مناطق بیابانی ناشی از بهره برداری از سرزمین یا ترکیبی از فرآیندهای ناشی از فعالیت های انسانی و شیوه های مسکونی می باشد که فرسایش خاک ناشی از باد و آب، زوال خصوصیات فیزیکی و شیمیایی، بیولوژیکی و یا اقتصادی خاک و نابودی دراز مدت پوشش گیاهی طبیعی مهمترین آنها می باشند. کاهش اثرات خشکسالی در بیابان زدایی در منطقه مورد مطالعه (دولاب- ابراهیم آباد) از طریق اقدام موثر در تمام سطوح به منظور کمک به دستاوردهای توسعه پایدار هدف کلی این مطالعه می باشددستیابی به این هدف شامل راهبردهای جامع دراز مدت است که باعث بهبود شرایط زندگی مردم بخصوص در سطح بهره برداران منطقه بینجامد. اندازه گیری فرسایش پذیری خاک منطقه و عوامل موثر برآن شناسایی مناطق بحرانی از نظر فرسایش بادی وآبی و نقاط برداشت و حمل رسوبات موجود در منطقه و تحلیل عوامل موثر در فرسایش منطقه (دولاب- ابراهیم آباد) یکی از عوامل دستیابی به اهداف فوق الذکر است.

1-3- موقعیت و خصوصیات منطقه

محدوده مطالعاتی دولاب- ابراهیم آباد با وسعتی حدود 12930 هکتار در غرب شهر یزد و جنوب  شرقی شهرستان میبد قرار گرفته وموقعیت منطقه مورد مطالعه بر حسب طول و عرض جغرافیایی و بر حسب UTM  به شرح ذیل می باشد فاصله مرکز محدوده تا مرکز استان(شهرستان یزد )75 کیلومتر می باشد  از نظر تقسیمات حوزه های استان، قسمت کوچکی از حوزه بزرگ دشت یزد- اردکان می باشد.

(جدول ها در فایل اصلی موجود است)

جدول 1-1:  مختصات جغرافیایی حوزه دولاب- ابراهیم آباد

جدول1-2:مختصات جغرافیایی محدوده مطالعاتی بر اساس سیستم تصویر UTM

جدول1-3:  مشخصات زیرحوزه های محدوده مطالعاتی دولاب- ابراهیم آباد

1-3-1- فیزیوگرافی منطقه

         منطقه دولاب از 2 زیر حوزه مستقل و یک زیر حوزه غیر مستقل تشکیل شده است که کوچکترین آن زیر حوزه خمسیان با مساحت بالغ بر125/26کیلومتر مربع و بزرگترین آن زیر حوزه غیرمستقل ابراهیم آباد با مساحت بالغ بر384/166 کیلومتر مربع می باشد که مساحت کل منطقه بالغ بر 811/227 کیلومتر مربع و محیط آن  837/119 کیلومتر را شامل می شود. بالاترین ارتفاع این منطقه 2907 متر و پست ترین  قسمت آن 1130 مترمی باشد.

          ضریب شکل محدوده مورد مطالعه108/می باشدکه نشان دهنده کشیدگی  منطقه می باشد. ارتفاع متوسط منطقه 03/1573و شیب متوسط آن 44/14 درصد می باشد.

به طور کلی ناهمواریهای منطقه را می توان به دو دسته مناطق کوهستانی با شیب بیش از 25% و مناطق دشتی با شیب کمتر از 15% تقسیم کرد.

1-3-2- شبکه هیدروگرافی

مجموع طول آبراهه در منطقه مورد مطالعه6311/434 کیلومتر و طول آبراهه اصلی آن 96/50 کیلومتر و تراکم زهکشی 92/1کیلومتر مربع می باشد. بطورکلی شبکه هیدروگرافی در مناطق خشک و بیابانی از مرفولوژی خاصی برخوردار است که بیشتر به رژیم های طغیانی، شکل واحدهای ژئومورفولوژی و سازندهای زمین شناسی منطقه بستگی دارد. شبکه زهکشی منطقه (حوزه)از سه بخش جداگانه تشکیل شده است که از واحدهای ژئومورفولوژی تبعیت می کند.

- این سه بخش شامل:

الف- شبکه شاخه ای واحدکوهستان

ب- شبکه آبراهه ای تجمعی دشت سرلخت

ج- شبکه آبراهه ای متعدد و موازی دشت سر اپانداژ    

1-3-3- هواشناسی و اقلیم منطقه:

اقلیم منطقه نتیجه توام پدیده های هواشناسی است. محدوده مطالعاتی در نمودار آمبروترمیک در اوایل آذر تا بهمن در دوره مرطوب و بقیه سال در دوره خشک قرار می گیرد. براساس اطلاعات بدست آمده، اقلیم منطقه مطالعاتی بر اساس روش دومارتن اصلاح شده، خشک وسرد می باشد. درجه حرارت حداقل مطلق در منطقه حدود 9/11-  درجه سانتیگراد و حداکثر مطلق در حدود78/42 درجه سانتیگراد می باشد.حداقل  میانگین رطوبت نسبی در محدوده مطالعاتی 328/21درصد است که با توجه به بیابانی بودن منطقه رطوبت نسبی به عنوان یک عامل محدود کنده به شمار می آید. متوسط بارندگی سالیانه حدود 47/86 میلیمتر، و تبخیر و تعرق واقعی منطقه به روش تورک 06/101 میلیمتر می باشد.

فراوانی باد در منطقه با استفاده از اطلاعات مشاهده شده در روی گلباد سالانه ایستگاه سینوپتیک یزد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. طبق اطلاعات بدست آمده از ایستگاه سینوپتیک یزد و تجزیه تحلیل گلباد آن، باد غالب منطقه بادهای غرب وشمال غرب می باشد. نیز تجزیه وتحلیل گل طوفان ایستگاه سینوپتیک یزد نشان می دهد بادهای فرساینده که تولید گرد و غبار می نمایند وبیشترین تاثیر را درفرسایش خاک دارد باد شمال غرب می باشد.

شکل 1-1 : گلباد سالانه ایستگاه سیوپتیک یزد

شکل 1-2 : گل طوفان سالانه ایستگاه سینوپتیک یزد

(شکل  در فایل اصلی موجود است)

         ساختار زمین شناسی حوزه دولاب- ابراهیم آباد نسبتا قدیمی و تکتونیزه بوده وآثار  سنگواره های آن مربوط به دوران پالئوزوئیک از پرکامبرین تاسنوزوئیک را می توان در منطقه مشاهده کرد. شرایط تکتونیکی و فرسایش حاکم برآن موجب  پایداری و تشکیل رخنمون سنگی بر سطح واحدهای سنگ شناسی منطقه شده است. مجموع رخنمونها و واحدهای سنگی منطقه را می‌توان در سازندهای زیر مشاهده نمود.

الف) سازند کهر(PEK): این سازند مربوط به دوره کامبرین می باشد و از یک سری شیل های سبز همراه با سیلت استون و طبقاتی از دولومیت،کوارتزیت و لایه های توفی اسیدی است. رخسارهای فرسایشی بر روی این سازند بصورت برون زد سنگی همراه با فرسایش شیاری و واریزه های ریزدانه از جنس شیل قابل مشاهده است.

ب)سازند جمال(TRN):این سازند مربوط به دوران پالئوزوئیک می باشدو از نظر لیتولوژی سنگهای این دوره عمدتاً از آهک و دولومیت و در قسمت زیرین آن مقادیری کنگلو مرا وجود دارد و چهره همگانی این واحدها خاکستری است و بطور پراکنده ماسه سنگ کوارتزیتی آن را همراهی می نماید.

پ) سازند نایبند: این سازند مربوط به دوران پالئوزوئیک می باشدو عموما شامل تناوب شیل، ماسه سنگ، آهک وکوارتز آرنایت می باشد.

ت)سازند سلطانیه(ES):این سازند مربوط به دوران کامبرین یا ائوکامبرین می باشد و عموما از سنگهای دولومیتی چرت دار تشکیل شده و چون این سنگ بسیار مقاوم بوده تا زمان حال باقی مانده است و به همراه آن لایه های شیل ماسه ای ارغوانی و گرم رنگ به طور فرعی مشاهده می شود بر روی سازند دولومیت سلطانیه موجود در حوزه می توان درختچه هایی را مشاهده کرد و درز و شکاف عمیق موجود در این سازند توان ذخیره آب را بالا برده و فضای مناسبی برای رشد ریشه درختچه ها ایجاد کرده است. سازند سلطانیه و کهر مجموع نقاط کوهستانی حوزه را تشکیل می دهند.

ث) سازند شتری(TRsh):این سازند مربوط به دوره تریا می باشد که شامل دولومیت چگال است که بخش پایینی آن قهوه ای رنگ و بخش بالایی زرد رنگ است.

- نهشته های کواترنری: شامل نهشته های آبرفتی قدیمی و بادبزنی آبرفتی (Qt2) و نهشته های آبرفتی جوان (Qt2) می باشد.

- تراورتن :که این نهشته ها متعلق به چشمه های آهک ساز کواترنر میباشد که عموما در مجاورت منطقه کوهستانی و یا بر روی دامنه سازندهای قدیمی تر قابل مشاهده است.

- تراسها :مخروط افکنه ها و رسوبات عهد حاضر و تپه های ماسه ای که جنس ماسه ها عمدتا از ذرات کواترنر،فلدسپات،دولومیت و به عبارتی ترکیبی از کانی های تخریب یافته سنگهای منطقه می باشد از نظر ژئومرفولوژی وجود کوه های لخت و پر شیب درکنار دشت های کم شیب و هموار با هیپسومتری کاملا مقعر نقطه عطف مشخصی در محل شکستگی کوه و دشت (کنیک) نشان از حوزه ای پیر و با قدمت بالا دارد که مراحل فرسایشی، مخصوصا فرسایش آبی را طی کرده و به یک شکل ثابت رسیده و هم اکنون غیر فعال و درحال خواب است. از دیدگاه ژئومرفولوژی حوزه دارای 2 واحد بزرگ ژئومرفولوژی شامل کوهستان و تیپ های کوه می باشد. و در واحد دشت سر، سه تیپ دشت سر لخت، دشت سر اپانداژ، دشت سر پوشیده قابل مشاهده است که هرکدام از تیپ ها نیز رخساره های متنوعی به شرح جدول 1- 3  قابل تفکیک است.

(جدول در فایل اصلی موجود است)