مقدمه و بیان مسئله
هنر در لغت به معنای «فن، صنعت، علم، معرفت، امری توأم با ظرافت و ریزه کاری آن درجه از کمال که فراست و فضل را در برداشته و نمود آن صاحب هنر را برتر از دیگران بنمایاند، کیاست، زیرکی، خطر و اهمیت، لیاقت، کفایت و کمال» آمده است. هنر در مفاهیم دیگری نیز، از جمله «عشق» و «حقیقت» آمده چنان که حافظ در شعر ذیل هنر را به ترتیب - در دو معنی - به کار برده است. در معنای اصطلاحی هنر، اختلافات زیادی به چشم می خورد که نشان می دهد هنر به خاطر عمق و گستردگی و ظرافت خود، در عین پیدایی ناپیداست؛ چنان که تولستوی، نویسنده کتاب معروف «هنر چیست؟» می نویسد: «براستی هنر که از دیرباز از زمان افلاطون و ارسطو این همه گفت و گو در پیرامون خود برانگیخته، چیست؟ آیا هنر از درون انسان بر می خیزد؟ آیا مائده ای است آسمانی که از ماورای ابرها به روح و جان حلول می کند؟ یا نه، آمیزه ای است از تمامی اینها و یا به باور «فروید» تبلور امیال سرکوفته آدمی است؟» «هنر وسیله ای است برای ثبت و ضبط احساس انسانی در قالب مشخص و نیز انتقال آن در خارج از عوالم ذهنی و همچنین تفهم آن احساس هنر به دیگران است»
محمود بستانی ضمن تفسیر زیبایی که از هنر به دست داده است، به نقش مؤثر آن در انتقال پیامهای مهم اشاره می کند. وی می نویسد: «هنر در تجربه انسانی، روش خاصی از بیان حقایق زندگی است، یعنی اگر زبان علمی یا عادی که ما آن را در زندگی روزمره خود به کار می گیریم دارای این ویژگی است که بیان مستقیم حقایق می باشد، زبان هنر نیز این زیژگی را دارد که بیان غیرمستقیم همین حقایق است. تفاوت این دو زبان آن است که زبان نخست بر نقل حقایق به صورت واقعی خود استوار است، در حالی که زبان هنر بر عنصر تخیل استوار است. به عنوان مثال اگر بخواهیم اهمیت انفاق در راه خدا را بیان کنیم، می گوییم هر کسی برای خشنودی خدا اموال خود را انفاق کند چند برابر آن پاداش خواهد گرفت، در این حالت این سخن یک بیان واقعی یا عادی یا علمی می باشد.
اما هنگامی که همین مفهوم را با آیه کریمه: «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبه؛ داستان کسانی که مالشان را در راه خدا می بخشند چون داستان دانه ای است. بقره/261» بیان می کنیم، این تعبیر یک بیان «هنری» خواهد بود و تفاوت تعبیر گذشته با این تعبیر، ایجاد یا افزون یک رابطه جدیدی میان «انفاق» و «دانه گندم» است. با توجه به تعاریف یاد شده هنرمند کسی است که: «اندیشه ها و عواطف خویشتن را یا از طریق «قلم» یا «قلم مو» و «چکش» یا ابزار تولید آواها به صورت «شعر»، «نثر» و «نقاشی» و «تندیس» و «موسیقی» به منصه ظهور برساند و بدین وسیله دیگران را در مسیر فکری و عاطفی خود قرار دهد».
از مجموع تعاریفی که برای هنر شده است، می توان دریافت که هنر از عناصری ترکیب می یابد که با وجود آنها انسان می تواند به دستاوردهای لطیفی از احساس آدمی دست یابد که در شرایط دیگر، چنین امکانی میسر نمی باشد. این عناصر عبارتند از: تخیل، ذوق، خلاقیت و زیبایی.
اهمیت و ضرورت تحقیق
تلاش برای سامان دهی یک بایگانی(آرشیو) ملی هنر معماری و شهرسازی ایران در راستای تدوین دانشنامه شهرسازی و سبک شناسی هنر معماری ایران زمین
چنانکه پژوهشگران و دانشجویان عزیز مشاهده می کنند، کوشش شده تا در سرآغاز و در پیشگفتار چاپ نخست، و همچنین در پایان کتاب زیر عنوان «اشاره ای چند به برخی از نارسایی های کتاب دوم، به کمبودها و بعضی برداشت های نادرست در دو کتاب برگردانده شده به فارسی اشاره هایی بشود».
در آن سه نوشته یادآور شده ام که نویسندگان هر دو کتاب یعنی آ ثاری که در مجموعه ای مجدد چاپ رسیده اند . با هنر معماری ایران در دوران بعد از اسلام آشنایی لازم نداشته اند و به همین دلیل نقش اساسی معماری ایران در شکل بخشیدن به معماری دیگر سرزمین های اسلامی و تکوین آن ها در زمینه هایی چون نقشه (پلان)، فضاسازی و حجم بندی، پوشش ، جنبه های ایستایی ، و گونه های مختلف تزیینات معماری ، مورد تجزیه و تحلیل و اقع نشده و جایگاه بسیار مهم آن مورد شناسایی و معرفی قرار گرفته است با این حال ، بایستگی برگرداندن آن دو اثر را ضرور می دانستم و باور دارم که مطالعه آن ها برای پژوهشگران و دانشجویان رشته های باستان شناسی و معماری و هنر در ایران بسیار لازم است زیرا آنان در کار بررسی و آموختن هر چه ژرف تر هنر معماری ایران در دوران بعد از اسلام، نیاز به آن دا رند تا با پزوهش های انجام شده درباره چگونگی شکل گیری ، تحول وتاثیر پذیری هنر معماری دیگر سرزمین های اسلامی که در این کتاب آورده شده آشنایی لازم پیدا کنند؛ پدیده ای که می تواند بر گستره دیدشان تاثیری کارا بگذارد همچنان که در کار بررسی های سبک شناختی «تطبیقی» نیز میتواند پژوهشگران را یاری دهد.
در همین جا لازم می دانم یادآور شوم زمان آن فرا رسیده است که به اعتبار یافته های تازه در جریان پژوهش ها و کاوش های باستان شناختی چند دهه اخیر و آنچه در جریان گمانه زنی ها، پی گردی، لایه برداری ها در جایگاه های باستانی و تاریخی چون تپه هگمتانه، مجموعه تخت سلیمان ، بیشاپور (آشکار شدن مسجد یا مدرسه چهار ایوانی ، بنای به احتمال حکومتی آغاز اسلام)، یافته های تپه میل (حیاط مرکزی رواق دار) ، آثار جالب بندیان دره گز، یافته های تارین قلعه میبد، بنای جالب دره شهر با گچ بری های حدود قرن سوم یافته های مرحله نخستین بنای مسجد جامع اردستان و مقصوره آن، یافته های مسجد اولیه در جامع اصفهان، شناسایی آثار مسجد نخستین در جامع مبید، در زیر آثار دوره آل کاکویه، شناسایی مسجد جامع ساوه و یافته های تازه آن، یافته های مسجد جامع ورامین و اهمیت آن در روند بعدی ساخت مسجدهای ایران، بررسی ها و یافته های قابل توجه در بسطام و زوزن، یافتن کتیبه های دوران آل بویه در جامع نطنز و حرم شاهزاده عبدالعظیم و بسیاری دیگر و برپایی کنگره های معماری و شهرسازی و انتشار مجموعه های مختلف ، موجبات تشکیل پژوهشگاه هنر معماری و شهرسازی ایران با شرکت شماری از باستان شناسان صاحب نظر و استخوان خرد کرده و تنی چند از معمارانی که سال ها در کار مرمت بناهای تاریخی آبدیده شده اند و هر دو گروه بر جانمایه معماری ایرانی و ویزگی های آن شناخت لازم یافته اند تشکیل بگردد.