فصل اول :
مقدمه
تاریخ ورزش در ایران
ورزش در ایران باستان.
ورزش در ایران قدیم.
ورزش در ایران معاصر.
ورزش در ایران باستان
با انکه از تاریخ باستان و بخصوص ورزش و تربیت بدنی در آن زمان کمتر اطلاعاتی در دست ا ست ولی شواهدی موجود است که نشاندهندۀ آن است که ایرانیان باستان به تربیت بدنی همراه با پرورش فکری و روحی توجه فراوانی داشته اند.
ایرانیان که آریائیهای کوچ کرده و مهاجر به سرزمین ایران در حد فاصل دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب بودند وبرای بدست آوردن سرزمین خود و حفظ گسترش و کشور گشائیهای آینده احتیاج به پرورش نیروهای جوان نیرومند و کار آزموده داشتند. سیستمی بوجود آورده بودند که در آن بطور اساسی به تربیت بدنی توجه می شد.
هرودوت در این زمینه چنین می نویسد: از 5 سالگی تا 20 سالگی به سه اصل توجه داشتند اسب سواری، طرز استفاده از تیر و کمان و حقیقت گویی. جوانان فعالیت خود را که عبارت بود از دویدن، استفاده از قلاب سنگ و پرتاب زوبین، پیش از طلوع آفتاب آغاز می کردند. آنها همچنین می آموختند که گرما و سرمای شدید را تحمل کنند و با جیره کم بسازند، رژه های طولانی بروند. از رودخانه بدون آسیب دیدن اسلحه عبور کننده و در فضای باز بخوابند.
آنان به شکار و سوار کاری علاقه زیادی داشتند، بچه ها از 7 سالگی به بعد عملا روی زین اسب می نشستند و تمرینات رزمی را در ساعات صبح می دادند. درست کردن اسلحه و رسیدن به امور مزرعه جزء کارهای بعد از ظهر آنها بود.
گزنفون (مورخ) می نویسد: اولین ملتی که مدارس مخصوص ایجاد کرد و جوانان خود را بدون رعایت اصل و نصب، بطور یکسان در آنجا تحت تعلیم و تربیت قرار داد ایرانیان دوره هخامنشی بودند.
همچنین هرودوت در بخش دیگری چنین می نویسد:
داریوش آنچنان پهلوانی بود که برف و باران و یخبندان و تاریکی نمی توانست تحت هیچ شرایطی او و لشکریانش را از حرکت باز دارد.
موضوع وقتی اهمیت بیشتری می یابد که دریابیم هیچگاه تربیت نیروی جسمانی بدون توجه به تعلیم و تربیت نبوده است و ایرانیان باستان تربیت توامان جسم و روح را مدنظر قرار داده اند. استرابون (مورخ) در این زمینه چنین می نویسد: تربیت اخلاقی و روحی و معنوی در ایرانیان با آموزش نبرد وفعالیت های ورزشی توام بود و ... وی می افزاید: جوانان نیرومند ایران بواسطه راستی که در نتیجه تعالیم عالی قانون خانواده و مدرسه و جامعه به آنها می رسید از هرگونه نقصی مبرا بودند.
دکتر «آدالف راپ» نیزدر کتاب خود موسوم به «مذهب و ایرانیان باستان» توجه توامان به تعلیم و تربیت به همراه پرورش نیروی جسمانی در ایرانیان باستان را یادآوری می نماید. بدین ترتیب ایرانیان قبل از آنکه به مرحله زورمندی وارد شوند به زیور اخلاق و فتوت آراسته می شدند.
در اوستا کتاب مقدس زردشت از قول دوشیزگان ایرانی دعایی با این مضمون آمده است: ای اهورا مزدای بزرگ ما دختران پاک و پاکدامن توایم، به ما همسری عطا کن که نیرومند و قهرمان باشد. همسری که زیبایی او برازنده باشد ودر سراسر زندگی هر دو ما، بتواند معیشت ما و خود و فرزندان خویش را تأمین نماید و به ما اولاد شایسته فکر و قهرمان دهد. همسری عطا فرما که به فهم و حاضر زبان باشد «ایزدهوما» به زنان نیکو پسران قهرمان عطا می فرماید.
ورزش در ایران قدیم
با ظهور اسلام و تسلط اعراب بر ایران که با زوال حکومت ساسانیان همراه بود به یک دوره خاص از تاریخ ورزش ایران می رسیم. حکومت اعراب بر ایران که در بسیاری از موارد بر خلاف دستورات اسلام با ظلم و تبعیض همراه بود، مقاومت هایی را در میان ایرانیان نو مسلمان بر می انگیخت. این حرکت ها به علت سرکوب حکومت های حاکم اموی و عباسی شکل مخفی به خود گرفت، که عده ای این امر را منشأ پیدایش زورخانه ها می دانند. توجه به وسائل موجود در ورزش زورخانه ای که هم اینک مورد استفاده قرار می گیرد می تواند این مطلب را تایید نماید تشابه میل با گرز، سنگ با سپر و کباده با کمان موید همین مطلب است با زوال حکومت اعراب در ایران در دوره های کوتاهی حکومت های محلی، پدید آمدند که عموما کم قدرت وغیر فراگیر بودند و اغلب چندین نفر همزمان در نقاط مختلف کشور حکومت می کردند و با یکدیگر در نبرد بودند.
حکومت صفاریان، سامانیان و دیالمه از این گروه هستند. علاوه بر این حکومتهایی مانند سلجوقیان، غزنویان و ... که بنیان گذاران آنها غیر ایرانی (اغلب ترک) بودند چند صباحی بر ایران حاکم بود. حمله مغولها و استیلای آنها و اعقابشان که تا احیای یک حکومت مقتدر مرکزی ایرانی توسط صفویان ادامه یافت شرایط را برای روی آوردن مردم به زندگی عادی فراهم نمی آورد.
در طول نه قرن حکومت اعراب، ترکان آسیای میانه و مغولان بر ایران، شاید تنها ورزش کشتی بود که توانست به حیات خود ادامه دهد که آن نیز به جهت خطراتی که متوجه حکومتها می نمود بیشتر در اختفاء انجام می شد. با این وجود در طی این دورانها نیز همواره از پهلوانان بنام در تاریخ یاد شده است. پهلوانانی نظیر پوریای ولی که اسطوره ای در تاریخ است.
با آغاز حکومت صفویان، که با یکپارچگی ایران و حاکم شدن مذهب شیعه که مذهب اکثریت مردم ایران بود، تا حدودی توجه به ورزش نیز، مد نظر قرار گرفت. مهمترین ورزش ثبت شده در تاریخ صفوی چوگان است که اصالتی ایرانی دارد و در این زمان مجددا احیاء گردید. میادینی برای انجام بازی چوگان ساخته شد که مهمترین آنها میدان نقش جهان اصفهان است. علاوه برچوگان در زمان حکومت صفویان، خیمه شب بازی، اکروبات و کشتی گیری نیز در میادینی که به همین منظور ساخته شده بود انجام می شد و شاه و درباریان و مردم به تماشای آنها می نشستند.
با رسمی شدن و به قدرت رسیدن مذهب شیعه، فعالیت های ورزشی که در خفا انجام می شد (بخصوص کشتی) بعد تازه ای به خود گرفت و آن مذهب بود. زورخانه ها که با حال و هوائی جدید و همراه شدن اشعار مذهبی و تمسک به اهل بیت بخصوص حضرت علی (ع) گسترش یافته بودند در قرون بعدی و در زمان حکومت های افشاریه، زندیه و قاجار نیز به حیات خود ادامه دادند در زمان قاجار پادشاهان به برگزاری مراسم ورزشی و تربیت دادن جلسات کشتی گیری و عملیات پهلوانی علاقه فراوانی نشان می دادند و همه ساله در میدان ارگ تهران مراسم ورزشی ومسابقات بزرگی ترتیب داده می شد و به ورزشکاران برتر جوایز و القابی نظیر جهان پهلوانی اعطا می شد. پهلوان اکبر خراسانی و پهلوان یزدی از جمله نامدارترین پهلوانان در این زمان هستند.
ورزش در ایران معاصر
در اوسط حکومت قاجاریه که ارتباط با کشورهای اروپایی افزایش یافت، شکل نوینی از ورزش تدریجا در ایران مطرح شد. افتتاح مدارس جدید نظیر دارالفنون که از اساتید و معلمان خارجی بهره می برد راه را برای ورود ورزشهای اروپائی و غربی باز کرد. همچنین فارغ التحصیلان این مدارس برای ادامه تحصیل عازم اروپا شدند و پس از بازگشت به ایران مروج ورزشهای جدید غربی در ایران گردیدند.
ارتش نیز که توسط افسران خارجی (روس، سوئدی، اتریشی و ...) تحت تعلیم قرار داشت نقش مهمی را در این زمینه ایفا کرد.
با آغاز حکومت رضاخان نفوذ ورزشهای جدید به ایران سرعت و وسعت بیشتری یافت. وی که سعی داشت کشورهای غربی را الگو و سرمشق خود قرار دهد به تغییرات وسیعی در کشور دست زد که مهمترین آنها اجباری شدن ورزش در سطح مدارس بود (در سال 1306).
قبل از آن اولین قدم ها در اواخر حکومت قاجاریه برداشته شده بود. میر مهدی ورزنده که از وی بعنوان بانی ورزش نوین ایران یاد می شود، در سال 1296 اولین کلوپ ورزشی را در ایران تأسیس کرد. در این کلوپ ورزشهایی نظیر ژیمناستیک، شمشیر بازی، بکس، وزنه برداری، شنا، والیبال و فوتبال تعلیم داده می شد، همین شخص در سال 1301 دارالمعلمین ورزش را افتتاح کرد که هدف آن تربیت مربیان و معلمین ورزش بود.
در سال 1304 کلوپ اجتماعیون و پس از آن کلوپهای دیگر نظیر شعاع و نیکنام پا به عرصه وجود نهادند در این زمان مسابقات بیشتر در سه زمین فوتبال متعلق به کالج آمریکائیها در محل فعلی دبیرستان البرز و در زمینی متعلق به انگلیسی ها انجام می گرفت.
نخستین نشریه ورزشی با نام آئین ورزش توسط محمد شیرازی منتشر شد که در جهت شناساندن و گسترش ورزش نقش به سزائی داشت.